Twlğalar Qazaq handığına 550 jıl Qazaq şejiresi
JAT JERDE QALĞAN QAZAQTAR
kerey.kz
Keñestik jıldarı qazaq halqına qarsı jasalğan bol'şevikterdiñ zwlımdıq sayasatınıñ qwrbanı bolğan talay mıñdağan, milliondağan qazaqtıñ süyegi atajwrtınan tıs jerlerde, jat jwrtta qaldı. Äsirese, bol'şevikterdiñ qoldan wyımdastırğan 1929-1933 jıldarğı aşarşılıq kezinde qazaq jerinen auıp, şetelderge bas sauğalağan talay qazaq sol jaqta ölim qwştı. Köbi kömusiz ien dalada qaldı.
Biraq bizdiñ aytpaq bolıp otırğanımız, «Wlı Otan soğısı» dep atalatın Germaniya men SSSR arasındağı 1941-1945 jıldarı Ekinşi düniejüzilik soğısqa qatısqan talay bozdaqtıñ elge qaytpay, jat jwrtta qalğanı. «Soğıs twtqını» atalğan osı qazaqtar soğıs bitken soñ «elge qaytsaq, stalindik terrordıñ qwrbanı bolarmız» degen qauippen Germaniyada qaludı jön sanaydı. Olardıñ köbi «Türkistan legionı» qwramında boldı. Kezinde Mwstafa Şoqaydıñ kömegimen nemis konclagerlerinen bosanğan osı azamattardıñ keybiri qazaq tilinde gazet, jurnaldar şığarıp, onda özderiniñ atajwrtqa degen sağınışqa tolı oyları men maqalaların jazıp twrdı.
Solardıñ biri soğıs jıldarında Berlin qalasında şığıp twrğan «Milli ädebiet» (Milli Adebyet) jurnalınıñ bas redaktorı bolğan Mäjit Aytbay edi. Ol 1914 jılı Qızılorda oblısında düniege kelip, Almatıda Qazaq pedagogikalıq institutın bitirgen soñ, 1937-1939 jıldarı Qızılorda pedagogikalıq institutında oqıtuşı, studentter dayarlau kursınıñ bastığı, Qazaqstan Jazuşılar odağınınıñ Qızılorda oblısı boyınşa bölimşesiniñ bastığı qızmetterin atqarğan. 1941 jılı soğıstıñ alğaşqı künderi nemis qolına twtqınğa tüsedi. M.Şoqaydıñ kömegimen nemis konclagerinen bosanğan ol, «Türkistan wlttıq birlik komitetine» müşe bolıp, «Jaña Türkistan» (Jeni Turkestan), «Milli Türkistan» (Milli Turkestan) gazetterin şığarısqan, 1943 jılı Berlinde «Abılay han» attı öleñder jinağın şığarğan. Oğan eki dastan, üş ballada, tört än, 41 öleñi engen. Şığarmaların «Qobızşı Qorqıt» degen bürkenşik atpen jazğan, Mäjit Aytbay 1945 jılı AQŞ pen Angliyanıñ Drezden qalasına jasağan äue şabuılı kezinde qaza boldı. Marqwmnıñ qabiri qayda ekeni belgisiz qaldı.
Jat jerde qabiriniñ qayda ekeni belgisiz qalğan tağı bir qazaq Mäulikeş Qaybaldı (Asan qayğı) Leningrad universitetiniñ filosofiya fakul'tetin bitirgen soñ, Almatı universitetinde orıs ädebieti päninen sabaq berip jürgende äskerge şaqırılıp, soğıs kezinde nemisterdiñ qolına twtqınğa tüsken. Onı Mwstafa Şoqaydıñ özi twtqınnan bosattırıp, Berlinge aldırtqan eken. Soğısta nemister qolına tüsken, ortaaziyalıq jäne qazaqstandıq twtqındar arasında taratılıp twrğan «Milli Türkistan» jurnalında «Asan qayğı» degen bürkenşik atpen Mäulikeş Qaybaldı Alaşorda qayratkerleri Ahmet Baytwrsınwlı, Älihan Bökeyhanov, Jüsipbek Aymauıtov, Mağjan Jwmabaev jäne Säken Seyfullin men Beyimbet Maylinniñ jazğan eñbekterin köpke tanıstıruda birşama eñbek etken. Öz bilim jigerin ülken maqsatqa jwmıldırğan M.Qaybaldı Berlinde segiz aylıq audarmaşılar kursın oqıp bitiredi, odan keyin Mayndağı Frankfurt universitetiniñ nemis filosofiyası jäne ağılşın tili fakul'tetinde bilim aladı. Onıñ nemis jurnaldarında ädebi maqalaları jariyalanıp twradı. Germaniyada nemis tilinde «Jwmaqtan jetken jansauğa üni» attı romanı jeke kitap bolıp, jarıq köredi. «Azattıq» radiosınıñ «Türkistan» redakciyasınıñ alğaşqı direktorı bolıp istegen Asan qayğı (Mäulikeş Qaybaldı) 1969 jılı belgisiz jağdayda qaytıs boladı. Onıñ öli denesi Myunhen qalası şetindegi temirjol boyınan tabılğan. Marqwmnıñ qabiri o basta Myunhen qalasınıñ şetindegi mwsılmandar ziratında bolsa, keyin ol jerden şığarılıp tastalğan.
Soğıs twtqını retinde elge qaytpay, Germaniyada qaludı jön sanağan qazaqtardıñ biri – Qarıs Qanatbay. 1911 jılı Batıs Qazaqstan oblısında tuğan. 1936 jılı Sverdlovsk qalasındağı tau-ken institutın bitirgen soñ, Qazan qalasında injener, keyinirek basşı qızmetterin atqarğan. German – Keñes soğısına oficer şeninde qatısıp, 1941 jılı twtqınğa tüsip, türmeden Mwstafa Şoqaydıñ kömegimen bosap şığadı. 1942 jılı Türkistan wlttıq komitetinde jauaptı hatşı qızmetin atqarğan. Türkistannıñ wlttıq täuelsizdigi üşin qızmet etken twlğalardıñ arasında Qarıs Qanatbay esimi Mwstafa Şoqaydan keyin aytıladı. 1951 jıldıñ qırküyek ayında Myunhen qalasında «Türkeli – Türkistan Azattıq Komitetiniñ organı» degen atpen eki tilde: türikşe jäne orısşa «Türkeli» jurnalın şığarıp twrğan. Ol – «Azattıq» radiosınıñ Orta Aziya redakciyalarınıñ aşıluına tikeley aralasqan, özindik ıqpalı bolğan küresker twlğa. Q.Qanatbay antikeñestik emigranttardıñ Visbaden konferenciyasına delegat retinde qatısqan. Q.Qanatbaydıñ jazğan esteligi, jariyalanğan eñbekteri bizge äzirşe beymälim. Nemis äyelge üylengen Qarıs Qanatbaydıñ artında wrpaq qalmağan. Degenmen de onıñ köptegen tarihi mañızdı isterge kuä ekeni belgili, ol 1982 jılı 71 jasında qaytıs boldı. Marqwmnıñ qabiri Myunhen qalasınıñ şetindegi mwsılmandar ziratında jatır.
Ekinşi düniejüzilik soğısta nemister qolına twtqınğa tüsip, keyin Germaniyada qalıp qoyğan tağı bir qazaq – Däulet Tağıberli (1919-1987). Däulet Tağıberli Arqa jaqtağı kerey ruınan, soğıstan bwrın Qazaqstannıñ oñtüstik böliginde twrıptı. Onıñ soğıs kezinde qaşan, qalay twtqınğa tüskeni jäne odan keyin qayda bolğanı anıq emes. «Azattıq» radiosınıñ «Türkistan» redakciyasında Asan qayğıdan keyin qızmet istegen – qazaq böliminiñ jeke redakciya bolıp qwrıluına belsene atsalısqan qazaqtardıñ biri. D.Tağıberli basqarğan kezdegi «Azattıq» radiosınıñ «Türkistan» redakciyasında bolğan bir aytulı oqiğa – qazaq tilinde ğana habar beretin «Türkistan – 3» dep atalğan redakciyanıñ jeke bölinip şıqqandığı. Nemis äyelge üylenip, ömiriniñ soñğı jıldarın AQŞ-ta ötkizgen D.Tağıberli 1987 jılı qaytıs bolıp, süyegi Myunhen qalasındağı mwsılmandar ziratına jerlengen.
Jat jerden topıraq bwyırğan tağı bir qazaq – Jäkebay Bapış (1922-2000). Qızılordanıñ Qarmaqşı audanında düniege kelip, sondağı pedinstituttıñ ekinşi kursın bitirgen soñ 18 jasında äskerge alınıp, kişi oficerler kursın oqıp jürgende soğıs bastaladı. Maydanda qorşauda qalıp, twtqındalğan. 1945 jılı nemis türmesinen qaşıp şığıp, qaljırap, sırqattanıp, talay beynetti körip, äreñ dep ölim auızınan qalğan soñ, elge qaytpay, Germaniyada qalıp qoyğan qazaq. Qiınşılıqtarğa qaramastan, Germaniyanıñ Nyurnberg qalasındağı radio-tehnika institutına oquğa tüsip, «Azattıq» radiosınıñ kömegi men qoldauı arqılı sol bilim oşağın oydağıday bitiredi. D.Tağıberliden keyin radionıñ qazaq bölimşesiniñ direktorı bolğan Jäkebay Bapış – radioda 1955 jıldan 1986 jılğa deyin 31 jıl, eñ köp jwmıs istegen ardager qızmetker. Ömiriniñ soñğı jıldarı Myunhende ömir keşken, J.Bapış aqsaqal 2000 jılı 31 mamırda 78 jasında qaytıs boldı. Qazir Myunhen qalasınıñ şetindegi mwsılmandar ziratında jatır.
Germaniya jerinde topıraq bwyırğan tağı bir qazaq – belgili dissident Mahmet Qwlmağambetov (1930-2009). 1930 jılı Qostanay oblısınıñ Meñdiqara audanında düniege kelgen. Keyin Qazaq memlekettik universitetiniñ filosofiya fakul'tetin bitirgen. 1954-1958 jıldar aralığında Türkimenstandağı Çardjou joğarı oqu ornında jäne odan keyin Qırğızstannıñ Frunze qalasındağı medicina jäne politehnika instituttarında däris bergen. M.Qwlmağambetov keñes biligine qarsı ügit-nasihat jürgizip, marksistik-leninistik bağıttı qatañ sınağanı üşin 32 jasında twtqındalıp, 1963 jılı Qazaq KSR Joğarğı sotınıñ ükimimen 7 jılğa sottalıp, jazasın qatañ rejimdegi koloniyada öteuge kesiledi jäne 3 jılğa jer audarıladı. Jazasın ötep şıqqannan keyin M.Qwlmağambetov elge qaytpay, Ukrainanıñ Har'kov qalasında twrğan. 1970 jıldardıñ soñında Keñes Odağınan şetelge emigraciyağa şıqqan M.Qwlmağambetov «Azattıq» radiosına sayasi şoluşı retinde qızmetke twrıp, ömiriniñ soñına deyin Keñes eliniñ şındıq jay-küyin, özi körip bilip, basınan keşken auır da tauqımeti qiın jağdaylardı «Azattıq» radiosınıñ tolqını arqılı talmay bayandaydı. Mahmet Qwlmağambetov 2009 jılı 78 jasında Myunhen qalasında qaytıs boldı.
«Azattıq» radiosında wzaq jıldar qızmet etken Hasen Oraltay 2006 jılı Türkiyanıñ Izmir qalasında jarıq körgen «Elim-aylap ötken ömirden soñ» kitabında, Germaniyanıñ Myunhen qalasındağı jäne Berlindegi mwsılmandar mazarında jatqan qazaqtar qabiriniñ jağdayına alañdauşılıq bildire otırıp, «Berlindegi mwsılmandar mazarına Mwstafa Şoqay jerlengen, al Myunhendegi mwsılmandar mazarında ondağan qazaqtıñ qabiri bar bolatın-dı. Qazir olardıñ köbi ornında joq, jıl sayın tölenui tiis aqşa tölenbegeni üşin nemister jağınan qabirlerinen şığarılıp tastalğan. Qazaqstanda ziyalı qauımğa esimi belgili Mäulikeş Qaybaldı (Asan Qayğı) qabirinen şığarılğandar qatarında» dep dabıl qaqqanı esimizde. Jat jwrtta qalğan qazaqtar tağdırın osılayşa söz etken qoğam qayratkeri, jazuşı, publicist Hasen Oraltay 2010 jılı 77 jasında Myunhende auır nauqastan qaytıs boldı. Marqwmğa bauırlas Türkiya jerinen topıraq bwyırıp, Salihlı qalasınıñ ortalıq mazarındağı äkesi Qalibek Raymbekwlı Hakimniñ qasına jerlendi.
Juırda Oral qalasınan Serik Qanatbay esimdi azamat osı maqala avtorınıñ jön silteuimen Myunhen qalasına barıp, qala şetindegi mwsılmandar ziratında jatqan atası Qarıs Qanatbaydıñ qabirine bas iip, Qwran oqıtıp, elden aparğan bir uıs topıraqtı seuip qayttı. Qanşama jıldar boyı atasınıñ qabiriniñ däl qayda ekenin bile almay jüripti. Atalarınıñ qabiriniñ suretin tauıp, internet arqılı joldağanımda barlıq tuıstarı jinalıp, wlar-şu bolıptı. Keñes jıldarı ataların izdeuge, swrau saluğa tıyım salınğandıqtan, täuelsizdiktiñ arqasında ğana wzaq jılğı sağınış armandarı osılay orındalsa da sol mañaydağı qazaqtardıñ qabirleriniñ eleusiz küyde, eşbir qorşausız, köbin aramşöp basıp ketkeni janın auırtıptı. Nemis zañı boyınşa är qabirdiñ jerine marqwmnıñ tuıs-tuğandarı jer salığın, yağni, şamamen jılına 70-80 evro köleminde tölemaqı tölep twruları tiis eken. Nemister bolsa, marqwm bolğan tuısqandarı üşin jer salığın birden 10 jıl ne 20 jıl uaqıtpen tölep tastaydı eken. Osı uaqıtqa deyin Türkiyadan Germaniyağa jwmıs isteuge barğan «gastarbayter» qazaqtar «soğıs twtqını» retinde elge qaytpay, Germaniyada qalıp qoyğan osı qazaqtardıñ qabirleriniñ basına barıp, Qwran oqıtıp, şama-şarqınşa jer salıqtarın tölep jüripti. Qazir ol qazaqtar da qartayıp, qaysıbiri bwl ömirmen hoş aytıssa, qaysıbiri Türkiyağa qaytıp ketken. Estuimizşe, egerde jer salığı birneşe jıldar boyı tölenbese, onda nemis ökimeti qabirdi sürip tastap, jerdi basqağa satuğa qwqılı körinedi.
Osı orayda basqa elderdiñ jat jwrtta qalğan öz adamdarına degen ıqılas, peyili qalay bolatını turalı mına jaytqa köñil audarudı jön kördik. Tuısqan Äzerbayjan eliniñ bwrınğı prezidenti Äbilfeyiz Elşibey resmi saparmen Türkiya astanası – Ankarağa barğan küni erteñinde erte twrıp, qasına molda ertip, sondağı ziratta jerlengen Äzirbayjannıñ 1918-qwrılğan Wlttıq ükimetiniñ bastığı Mehmet Emin Rasulzadeniñ qabirine barıp, Qwran oqıtıptı. Mwnı marqwm Hasen Oraltay ağadan estigen edim.
Ekinşi düniejüzilik soğıstan keyin Qazaq jerine de soğıs twtqını retinde äkelinip, auır jwmıstarğa salınğan japon äskerleriniñ qaysıbiri qiın, auır jağdayğa şıdamay o dünielik bolğanı belgili. Keyin Japoniya ükimeti Qazaqstandağı sol azamattarınıñ jatqan qabirlerin tauıp, olarğa eskertkişter twrğızıp, sırtına qorşau saldırıp, küzet qoydırğanı turalı estigen bolarsız. Ol ol ma, Japoniyadan şetelderge baratın ükimettik deñgeydegi delegaciyanıñ özi eger sol elde japon sarbazdarınıñ qabiri bar bolsa, mindetti türde soğan barıp, gül şoqtarın qoyıp, tağzım etedi eken. Qazaqstannan şetelderge baratın ükimettik delegaciyanıñ sol elderde qanday bir sebeptermen qalıp qoyıp, jat jerden topıraq bwyırğan qazaqtarın izdepti degen habardı estimedik. Nege solay? Hasekeñniñ aytuınşa, Äzirbayjan prezidentin tañ atpay Ankara ziratına aparğan – onıñ boyındağı bwlqınğan ruhani küş pen wlttıq sananıñ joğarı boluı.
Qazaq halqı da – ğasırlar boyı ölgenin qwrmettep, eske alıp, joqtap ösken halıq. Sondıqtan da «öli riza bolmay, tiri bayımaydı» degen qanattı söz bar. Qazaqstan Prezidenti Nwrswltan Nazarbaev jaqındağı «Bolaşaqqa bağdar: ruhani jañğıru» maqalasında qazaq halqınıñ aldındağı ruhani jañğıru qajettiligin alğa qoyğanı belgili. Endeşe, jat jwrttan topıraq bwyırğan osı qazaqtardı ünemi eske alıp, olardıñ qabirlerine qorşau twrğızıp, ie bolu bärimizdiñ äsirese, eñ äueli el ükimeti tarapınan jasaluı tiisti mañızdı is.
Bwl orayda, Berlindegi türik ziratına jerlengen Mwstafa Şoqaydıñ qabirine jäne Germaniyanıñ Myunhen qalasınıñ şetindegi mwsılman ziratında eleusiz jatqan «soğıs twtqını» bolğan qazaqtarğa Berlindegi Qazaqstan elşiligi, Myunhen qalasındağı Qazaqstannıñ bas konsuldığı ielik etse, bizdiñ nağız el ekenimizdi halıqaralıq deñgeyde jaqsı jağınan tanıta alatın tağı bir oñdı is bolğan bolar edi.
Dosan Baymolda «Ayqın» gazeti
Pikir qaldıru