JÜZ ÜŞ JILĞA SOZILĞAN QUĞIN
kerey.kz
(nemese, Wlt wstazı Ahmet Baytwrsınovtıñ otbası men öziniñ qiın qıstauda ötken tağdırı turalı tarihi hikayat)
Jwmat ÄNESWLI
1885-jıl, Qarğalı. Bwl Tosın bolısınıñ toğaylı, sulı, körikti jeriniñ biri edi.Tosın bolısı özenniñ jağası men jide toğayınıñ arasına ılği appaq aq şañqan kiiz üyler tikken. Bolıs saylauı ötip, oyaz bastığı qatısqan ülken jiın bolıp,oğan qarastı Torğay beketiniñ, Aqköl, Aqqwm,Şöptiköl auıldarınıñ ökilderi qatısqan. Saylau qorıtındısına narazılıq bildirip, işten tınıp twrğan negizinen Aqköl, Aqqwmnan kelgender edi. Bw jaqtağı belsendi, beldi, el arasında bedeldileri -ümbeteylikter, onıñ işinde Şoşaq balaları Aqtas, Baytwrsın, Sabalaqtıñ jüris twrıstarı, sözderi de iri edi. Jinalğan jwrt saylaudıñ qorıtındısına köñilderi tolmay, iştey tınğanmen, Aqtastay iri qimıldı ağasına süyendi me, Baytwrsın ortadağı oneki qanattı aq üyden mañ mañ basıp şığıp, swlu küreñ atqa minñp, uez ortalığına qaytuğa bet alğan uez bastığı polkovnik YAkovlevke söz aytuğa bekinip, küreñ attıñ jolın tosa bergen. Uez bastığınıñ eki jağında qayqı qılış tağınğan kazaktar Baytwrsınğa qaray wmtıla bergen. Soğan qaramastan Baytwrsın uez bastığına:
«Biz saylau qorıtındısına narazımız!» dep aytıp saldı. YAkovlev qasındağılarğa «Qalağa aparıp, qamañdar, mınanı!» bwyrıq bergen. Kazaktar Baytwrsınğa wmtıla bergeni sol edi, ülgermedi, ol qolındağı şıbırtqımen YAkovlevti tartıp jibergende, şıbırtqınıñ wşı moynına oralıp, uez bastığı atınan jerge mwrttay wşıp tüsti. 1868-jılı orıs patşasınıñ Ukazımen Qazaq jerin aymaqtarğa, oblıstarğa bölip basqaru jüyesi engizilgen bolatın. Onda Batıs Sibir aymağı, Torğay, Sırdariya, Türkistan, Jetisu oblıstarına bölip edi. Ol jüye boyınşa Torğay oblısınıñ ortalığı Orınborda, Torğay ueziniñ ortalığı Torğayda bolğan.
Al, endi Qazaq jerinde otarlıq aymaqtıq basqaru jüyesi jüzege asqan on jeti jıl işinde «Orıstıñ uezd basqarıp otırğan polkovnik bastığın wrğan eken» degendey erek oqiğa Torğaydan basqa eş jerde bolıp körgen emes. Sodan ba, uez bastığı YAkovlevti wrğan üşin Aqtastıñ, Baytwrsınnıñ, Sabalaqtıñ qoldarına kisen salınıp, sol küni türmege aydaldı. YAkovlevtiñ qatañ talabımen Şoşaq balalarınıñ barlıq mülki, malı tügeldey känpeskelenip, maldarı Torğayğa aydaldı. Şoşaqtıñ basqa balalaları, Erğazı ataqtı oqiğa kezinde Qarğalıda bolmağandıqtan, olar twtqındaludan aman qaldı.
Biraq, sotqa deyin, tergeuşilerdiñ Aqtas pen Baytwrsınğa körsetpegen qorlığı joq, sabadı, wrdı, tepti. Twtqındağı üş azamatta barlığına şıdadı. Köp wzamay uez sotı bolıp, Aqtas, Baytwrsın, Sabalaqtı on bes jıl Sibir katorgasına aydau turalı şeşim şığardı.
«Twtqındardı Sibirge aydaydı» degen küni Aqköl,Aqqwmnan kelgen ağayındar, uez ortalığındağı «bwrın bolmağan «qızıqtı» köru üşin qızıl türmeniñ şığa berisine jinalğan. Säske aua türme esigi qılıştı kazaktar jinaldı da türme esigi aşılıp, odan kisendeuli üş twtqın şıqtı. Saqal mwrttarı ösip ketken. Äueli Aqtastıñ bäybişesi Übijan küñirenip, küyeuimen köristi. Odan keyin jolın kütip twrğan Ahmettiñ anası Küñşe Baytwrsındı eñirep, jır aytıp köristi. Basqa ağayındarda şulap, jılap jatır. Kazaktardıñ starşinası jinalğan jwrtqa ayğaylap, qamşı siltep, aybar körsetti. Olar twtqındardı jedel tüye jegilgen arbağa otırğızdı. Ekinşi arbada twtqındardı baqılaytın soldattar otırğan. Aqtastıñ bäybişesi Übijan uez äkimşiliginen katorgağa küyeui Aqtaspen birge baruğa wlıqsat qağaz alğan. Übijan arbağa twtqındarmen birge otırdı. Jılap qoştasu öte auır boldı. Bükil Torğay titirkenip ketkendey boldı. Qılıştı kazaktar qorşağan eki twtqındar otırğan arba Qostanay jolına tüsti, qayğılı adamdardan tez alıstağısı kelgendey, tüyeler dañğıl jolğa tüsip jortıp baradı…
Osı qorlıqtıñ bärin közimen körgen bala Ahmet
«Oq tiip, on üşimde oy tüsirip,
Bitpegen jüregimde bar bir jaram…» dep jazuı sodan edi…
Sibirge aydalğan Şoşaq balasınıñ ülkeni Aqtastıñ Erğazığa aytqan sözi boyınşa, onıñ ülkeni Spandiyar Torğaydağı mektepke oqıtıluı tiis edi, Biraq, Spandiyar mektepte oqığısı kelmey, Erğazı tört jıldıq orıs qazaq uçilişesine Ahmetti apardı. Ahmet jetimder men sırttan kelgen balalarğa arnalğan pansionda jatıp oqıdı. Bala Ahmettiñ bwrın auıl moldasınan oqıp, anası Küñşeden orıs kirilicasındağı älippesin tanığanı bar edi. Sodan Ahmet ekinşi kursta jürgende orıs tilin erkin meñgerip alğan. Jazdağı kanikulda auılına barmadı, pansionda jatıp, kitaphanadan şıqpadı tört jıl boyı, orıs, şetel ädebietin, geografiyasın tereñdep oquğa qwştarlığı arttı. Kitaphanadan bos kezderi kezde pansionnıñ sırtına şığıp, oğan jaqın ornalasqan kazarmadağı kazak soldattarınıñ is äreketterne qarap otıradı. Balada bolsa, Ahmettiñ sonday kezderi orıs imperiyasınıñ Torğay jerin ielene bastağan tarihın oylaydı. Uez äkimşiligi Torğayğa kelip, üstemdikterin erkin jürgize bastağanına da köp uaqıt bolmağan eken, köz jiberse, tamırların äli de tereñdep engize bastağan sıñaylı, bilgen adamğa. Bala Ahmet qolınan keler qayran joğına kürsindi. Jazğı kanikulda uez ortalığında ötken ülken astarda elge belgili aqın jıraulardı, termeşilerdi qızığa tıñdağan kezderi boldı. Sodan keyin pansionğa kelip,
Bwrın jazılğan däpterdiñ sırtına, bos jerlerine alğaşqı öleñderi ädemi örnektey tiziletin. Ädemi demekşi, uçilişedegi alğaşqı künnen, anıq, mäşinkege tüskendey birkelki jazu tärtibine üyrengen. Onı Ahañnıñ keyingi ğwmırındağı qoljazbalarınan bayqauğa boladı.
Ahmet Baytwrsınov 1891-jılı tört klastıq Torğay orıs qazaq uçilişesin jaqsı ayaqtap, Orınbordağı mwğalimder jayalaytın tört jıldıq uçilişege tüsken bolatın. Onı 1895-jılı oydağıday ayaqtap, Äuliekölde birer jıl wstazdıq jolında boldı, täjiribe jinaqtadı.
Aqtöbe, Äulieköl mektepterinde wstazdıq qızmet etken jıldarı jetkinşekterge bilim berude jaña ädistemelik jüye qoldanudıñ joldarın izdestirdi.
Qazaq kirilicadan basqa, älippe jasaudı oylastıra bastağan kezi. Sol üşin kitaphanalardan älem täjiribesin zerdelep, latın, qoldanısta jürgen arap älipbiin tereñ zerttep, olardıñ qazaq sözine, dıbısına ıñğaylı jaqtarın qarastırdı. Wstazdıqta bolğan toğız jıl işinde Ahmet Baytwrsınov älemdik tarih, ädebiet, filologiya ğılımdarınıñ biraz sırlarına qanıqtı. Ahañ wstaz bolıp jürse de, qoğamnıñ sayasi astarına üñile bastadı. Resey otarşılarınıñ qazaq jerindegi biligin nığayta tüsip, qara qazaqtıñ jerine tereñdep ene bastağanın, halıqtıñ qabırğası ezgiden qayısıp jürgenin jüregimen sezindi, kördi.
Sonday aq, sauatsız eldiñ otarşılarğa qarsı qayranı da bolmaytının bildi. Sondıqtan, ädebietpen jwrttıñ namısın qayrap, sauattarın aşu qajettigin mwrat etti.
«Ahmet Baytwrsınov Äuliekölde qızmet etip jürgende Bädrisafamen « 1896-1897-jıldarı nekeleskeni anıq» dep dälelsiz, qwjatsız derekterdi tıqpalap jürgenderde bar.
Birinşiden, A.Baytwrsınov pen Bädrisafa Mwhamedsadıqqızımen Äuliekölde nekeleskeni turalı eş naqtı derek, qwjat joq.
Ekinşiden, äkesi Baytwrsın men ağası Aqtastıñ Sibir katorgasında aydauda boluına baylanıstı A.Baytwrsınovtıñ ol «jıldarı» üylenu «oyınada kelmedi» desek, qisını keler. Ahañnıñ ağaları men äkesi Sibirge aydalıp ketkende Ahañnıñ tuğan auılında anası Küñşe men bauırları Qali, Mäşen, qarındası Jilyaş qalğan. Uez bastığı maldarın kämpeskelep ketkesin ağayındar onşaqtı qoy, bir siır, bir at jinap berisken. Uez äkimşiliginiñ quğınınan keyin Şoşaq balaları jüdep qalğan. Ahmet Baytwrsınov Äulikölde mwğalimdikte jürgende sağınsada, elge bara almadı. Äulikölde mektepterdegi qızmetinde keyde Ahaña eñbek aqı da tölenbey qalatın. Biraq, Ahañ elden kömek swramadı, öziniñ mañday terimen tapqan jalaqısına kün kördi. A.Baytwrsınovtıñ Äulikölde jürgende üylenbeuine de, elge bara almauına da osınday sebepter boldı.
A.Baytwrsınovtıñ äkesi men ağası Aqtas Sibirdegi aydaudan 1902-jılı, on jeti jıldan keyin oraldı. Ata jwrtta Şoşaq äuleti qaytadan abıroy bedelge ie bola bastadı, tirşilikteri jöndele bastadı. A.Baytwrsınovtıñ sodan keyin eñsesi tüzeldi, ruhani tärbielik bağıttağı maqsattarına erkin bas qoydı.
Ahañnıñ äkesi aydaudan oralğannan keyin, jeti jıldan soñ, yağni, 1909-jılı alpıs altı jasında ömirden ozğan. Al, anası Küñşi 1919- jılı ömirden ötken eken. Küñşi qasietti de, äulie adam boldı desek te boladı. Baytwrsın şañırağında qos örkeşti bir analıq tüye bolğan eken, sol tüye keşke jayılımnan kele jatıp, ılği Küñşiniñ beyitine soğıp, tizerlep alıp, bozdap otıradı eken. Sonı körgen jwrt eriksiz közderine jas aladı eken. Ahañnıñ äkesi Baytwrsınnıñ ağası Aqtas 1920- jılı qaytıs bolıptı.
A.Baytwrsınov I.Krılovtıñ mısaldarın HH- ğasırdıñ bas kezinde audarudı bastağan. «Audaru» degen tura aytqandağı mağınası ğoy, Ahañ 1909-jılı basılıp şıqqan «Qırıq mısaldı» qazaq ömirine beyimdep, erkin, audarğan.
Osı jılı Mirjaqıp Dulatovtıñ da «Oyan , qazaq» attı jır kitabı basılıp şıqqan. «Oyan, qazaq!» pen «Qırıq mısaldıñ» sol kezdegi qazaqqa äseri mol boldı.
1904-jılı A.Baytwrsınov Ombıdağı Torğay oblısı oqu isteri jöindegi inspektorı Alektorovtı izdep barğan. Oğan mektepterde qazaq balaların hristian dinine kirgizudi doğarudı, mwsılmanşa oqıtatın qazaq klastarın aşu mäselelerin aytqan bolatın. Biraq, missionerlik qızmet atqarıp jürgen Alektorov A.Baytwrsınovtıñ kötergen mäselelerine köñil bölmedi. Resey otarşılarınıñ qazaq jerinde mektep aşqandağı maqsattarı, olardı hristian dinine köptep tartu ekenin A.Baytwrsınov sodan tüsingen.
Sol künnen bastap A.Baytwrsınov ağartu isinde jaña bağıt äkelu üşin ğılımi bağıtta zertteu jwmısına belsene kiristi.
Ombıda jürgende Ahañdı Mirjaqıp Dulatov izdep kelgen. Jalındap twrğan aqın jigitke A.Baytwrsınov qattı ırza bolıp, ekeui dostasıp ketti, el üşin bir maqsatta qızmet etuge belsene kirisip ketti.
Sodan ekeui mwğalimdikti Semey oblısında jalğasıtırdı.
Söytip jürgende, Reseyde 1905- jılı revolyuciya bolıp, odan ile demokratiyalıq keybir keñdikterge jol aşqan patşanıñ deklaraciyası şıqqan. 1905- jılğı Reseydegi revolyuciyalıq köterilis qazaqtıñ oqığandarınıñ arasında bir ümit otın jalğadı.
Ahmet Baytwrsınov, Mirjaqıp Dulatov Semeyden qazaqtıñ qamın, keleşegin oylaytın oqığan ozıq oylı azamattarmen tanıstı. Sonıñ biri zañ salasında qızmet isteytin zañger Jaqıp Aqbaev edi. Älihan Bökeyhanov Ombıda jürsede, Ahañmen,Mirjaqıppen habarlasıp twratın. Patşağa qazaq mäselesin köterip, aymaqtıq bilikke peticiya jazu ideyasın kötergen so kisi. On eki mıñday adam qol qoyğan äygili Peticiya jazılıp, Ombıdağı Ä.Bökeyhanovqa jetkizilgen. Ol patşanıñ, İşki ister ministrligine, jäne aymaqtıq gubernator atına jazılğan edi. Semey ueziniñ jandarmeriyasınıñ bastığı Osovskiydiñ gubernatorğa jetkizgen derekteri boyınşa Ä.Bökeyhanov ol Peticiyanı poşta arqılı Peterborğa jibergen. Sodan keyin, Semey ueziniñ tıñşıları peticiya jazğandardı izdep, «küdikti» dep, A.Baytwrsınovtıñ, M.Dulatovtıñ, J.Aqbaevtiñ jäne basqa birneşe adamnıñ artınan añdığan. Sonıñ nätijesinde alğaş 1907-jıl A.Baytwrsınov, J.Aqbaev jäne tağı birer adamdı az uaqıtqa qamauğa alğan. Tıñşılardıñ Dala gubernatorına jetkizui boyınşa «Qarqaralı» peticiyasınıñ teksin jazğan J.Aqbaev» delingen. Sodan sol jılı sot bolıp, zañger Jaqıp Aqbaev Jetisuğa jer audarılğan.
Ahaña tergeuşilerdiñ küşteuimen «peticiya jazuğa qatısı bar» dep jala japqandarımen alğaş türmege tüsken ğoy sol jolı.
«…Qinamaydı au, abaqtığa japqanı,
Qiın emes, darğa asqanı, atqanı,
Osılardıñ mağan auır bärinen,
Öz auılıñnıñ itteri ürip, qapqanı» dep mwñayatını sol sebepten edi.
Bir belgili jazuşı « A.Baytwrsınovtıñ Bädrisafa Mwhamedsadıq qızına üylengen» dep jazuı osı oqiğadan keyin,yağni,1908- jılı. A.Baytwrsınovtıñ qolında ösken Samwrat Käkişev öziniñ atası turalı kitapşasında «Ahañ «Bädrisafa apañ men türmede jatqanda tamaq tasıp, kirimdi juıp berdi. Oğan üylenbesem, meniñ azamattığıma sın bolar edi» degenin jazğan.
Semey ueziniñ jandarmeriyası twraqtı añdauda bolğan A.Baytwrsınovtı 1909-jılı 1şildede «separatistik ügit naihat jürgizdi»dep tağı türmege qamağan. Jwbayı Bädrisafa Dala gubernatorınan kömek köre almağasın, Resey Dumasınıñ deputattarına A.Baytwrsınovtıñ hal jağdayın aytıp arız jazğan. Resey Dumasınıñ deputatı Bädrisafa Mwhamedsalıq qızınıñ arızına nazar audarıp, İşki ister ministrine osı isti «qısqartu» turalı wsınıs jasaydı. 1910-jılı Semey uezdik sotı A.Baytwrsınovtıñ isin qarap, onı on altı jılğa jer audaru turalı ükim şığarğan.
«Qoş sau bol, Qarqaralı juılmağan,
Ayday ber, qalsa adamıñ quılmağan…»degen jır joldarı da janı qinalğan adamnıñ sözi ğoy.
Ahmet Baytwrsınov aydauda bolatın jeri retinde Orınbor qalasın tañdadı. Ahañ 1917-jılğı töñkeriske deyin osı Orınborda twrdı.
«Qarqaralı» isin tergeuşiler tergeudi bes jılğa sozğan. Soñında 1910-jılı «osı iske qatısı bar» dep tauıp, Ä.Bökeyhanov pen M.Dulatovtı türmege japqan. Olar bir jılday türmede otırıp, şıqqan. M.Dulatov odan şıqqan soñ, jandarmeriyadan tasada bolu üşin Türkistanğa ketti. Dostar taptı sol jerden. 1913-jılı M.Dulatov Orınborğa keterde sol dostarı biraz aqşa jinap bergen.
Sol aqşamen Mirjaqıp Dulatov birden A.Baytwrsınovqa keledi. Öytkeni, ekeuiniñ de armanı qazaqşa gazet şığaru edi. Mirjaqıptıñ qarjısına Qazan medresesinde oqıp jürgen oquşılarda aqşa qosadı. Söytip, Ahañ men Mirjaqıp şağın tipografiya satıp aladı. Ahañ Qazan qalasında özi arab älipbii negizinde jasağan Älipbiindegi jiırma segiz äriptiñ wyasın Qazanda temirden qwydıradı. Gazet şığatın qağaz satıp aladı, tipografiya twratın üy jaldaydı. Söytip, biraz wyımdastıru jwmıstarınan keyin, 1913-jılı 1-şi aqpan küni Orınbor qalasında «Qazaq» gazetiniñ birinşi sanı jarıqqa şığadı! Bwl qazaq eliniñ keleşegi üşin jasağan öte mañızdı qadam boldı.Gazette sol kezderi qazaq basında şeşilmey jürgen bastı mäselelerdiñ bäri jazıldı. Jerdi qazaqqa bölu mäseleleri, jerdi zemstvoğa qaratu mäselesi, qazaq klastarın aşu men älipbimen oqıtu mäselesi, sottarda priyasjnıylardıñ boluı, qazaqtardı jer audarudı toqtatu mäselesi, orıs qaraşekpendilerin qazaq jeriniñ şwraylı jerlerine qonıstandırudı toqtatu mäselesi degen siyaqtı özekti mäselelerdi köterip otırumen birge, «qazaq qalay el boladı» degen tärizdi keleşek qazaq memlekettigine qatıstı oylarğa türtki bolğan.
Jergilikti ükimet «Qazaq» gazetinde jazılğan osınday mäselelerdi «separatistik» dep 1914-jılı gazettiñ bas redaktorı A.Baytwrsınovtı twtqındağan. Şamalıdan keyin eldiñ jinağan kömegimen A.Baytwrsınov 3000 som (ol kezde bwl öte köp aqşa) tölep türmeden bosağan. Bwl orıs patşalığı (dwrısı otarşılığı) twsındağı Ahmet Baytwrsınovtıñ soñğı ret türmede otıruı edi.
Öz ğwmırındağı eñ ülken zorlıq, eñ ülken qorlıq biraz jıldan keyin Keñes ükimeti twsında bolatının Ahañ ol kezde sezbedi.
1913-jıldan 1929-jılğa deyingi aralıqta A.Baytwrsınov eli üşin. Qazaqtıñ keleşektegi memlekettigi üşin atqarğan qızmetteri wlan ğayır. Qazaq Älipbiin, birneşe Oqu qwraldarın, metodikalıq oqulıqtar men qazaq terminologiyasın qalıptastırdı. «Qazaq» gazetindegi maqalalardıñ köbin osı Ahañ men Jahañ (M.Dulatov) jazğan. Gazetke kelgen maqalalardı tüzetip, öñdep qayta jazıp şığudıñ özi qanşa jwmıs. A.Baytwrsınov ne istesede, wltınıñ keleşegi üşin istedi. 1923-jılı Ahañnıñ merey toyında Ükimet müşesi Säken Seyullinniñ «Qazaqtıñ basqa oqığandarı şen izdep qızmet qılıp jürgende, sol zamanda A.Baytwrsınov qazaq halqınıñ qamın oylağan jalğız kisi edi» degen sebebi sol.
A.Baytwrsınov 1917-jılı Reseyde Aqpan töñkerisi bolğannan keyin, Qazaq siezin şaqırıp, Alaş partiyasın qwru turalı ideya kötergenderdiñ biri. 1917-jılı säuirde Orınborda Jalpı Qazaq siezi bolıp, onda Alaş partiyası men Alaş orda qwrıldı. Alaş partiyasınıñ bağdarlamasın jazğandardıñ biri A.Baytwrsınov. Bwl partiya bağdarlaması qaraşa ayında «Qazaq» gazetinde jariyalandı. «Alaş» partiyası Uqıtşa ükimmetten Qazaq avtonomiyasın aludan ümittengen bolatın Biraq, küzde Reseyde Qazan töñkerisi ükimet bolşebekterdiñ qolına ötken. A.Baytwrsınov QAZAQ AVTONOMIYASIN osı Keñes ükimetinen aluğa bel buadı. 1919-jılı naurızda Ä. Jangeldin bastağan onbir adammen birge A.Baytwrsınov Mäskeuge barıp, Leninmen, jäne Wlt isteri jönindegi komissar Stalinmen Qazaq avtonomiyasın qwru turalı kelissözdi tura tört ay boyı, yağni şilde ayına deyin jürgizedi. Aqırı, Lenin men Stalin A.Baytwrsınovtıñ tört ay işinde jarıssözderde aytqan mäselelerimen kelisip, Qırğız avtonomiyasın qwru turalı şeşim şığaradı. Sol Qazaq avtonomiyasın qwru komissiyasınıñ müşesi bolıp tağayındalğan A.Baytwrsınov Qazaq avtonomiyasınıñ şekarasın, respublikalıq statusınıñ jobaların jazumen aynalısadı. Sonıñ negizinde 1920-jılı A.Baytwrsınov körsetken territoriyalar negizinde Qazaq (Qırğız) avtonomiyasınıñ qwrılğanı turalı Jarlıqqa Lenin qol qoyadı.
A.Baytwsınov sonımen birge osı uaqıtta Alaş qayratkerlerine keşirim jasau turalı Keñes biligine ötiniş jazıp, ol qabıl bolıp, Alaş qayratkerleri qısqa uaqıtqa bolsa da, Keñes ükimetiniñ türli salalarında qızmet isteuge mümkindik aldı.
KEÑES TWSINDAĞI QUĞIN men QANDI QIRĞIN
Keñes ökimeti twsındağı quğın patşalıq imperiya kezindegi quğınnan asıp tüsip, qandı qırğınğa jalğastı.Goloşekin Qazaqstandağı ükimet basına kelgennen keyin nağız alasapıran bastaldı. Baylar dep atalğandardıñ mal mülki tärkilenip, özderi otbasımen jer audarıldı. Sosın Alaş qayratkerlerin türmege jaba bastadı. M.Dulatov, Ä.Bökeyhanov, A.Baytwrsınov 1929-jılı twtqındalıp, türmege jabıldı. Ahmet Baytwrsınov Butırka türmesinde üş jıl otırıp, sodan soñ Arhangelge wzaq jılğa katorgağa aydaldı.
A.Baytwrsınov twtqındalğanda, onıñ tuıstarında quğındau bastalğan edi. Ahañnıñ inisi Mäşen qajınıda NKVD twtqındap, odan soñ tipti habarsız joğalıp ketken. Sodan köp wzamay, Ahañnıñ ağası Käkiştiñ Aumat pen Qazihan degen eki balasın audan miliciyası men auıl belsendileri Aqköldiñ jağasında quıp jürip, sabap, qorlap öltirgen.
Ahañ wstalğannan keyin Almatıda qalğan jarı Bädrisafa Mqhamedsadıq qızı jazuşı Gorkiydiñ äyeli Peşkovağa hat jazıp, «A.Baytwrsınovqa kömektesuin» ötingen. Sol kezde «Krasnıy krest» degen mekemede qızmet istep jürgen Peşkova A.Baytwrsınovqa ara tüsken. Sodan keyin ğana A.Baytwrsınov 1934-jılı Arhangelden Almatığa kelgen. Biraq, eş mekeme Ahañdı qızmetke qabıldamağan. Tek bir orıs därigeriniñ qamqorlığına iligip, sanitar bolıp jwmıs istegen.
Ahañnıñ tärbiesinde bolıp, qolında twrğan öziniñ «Ahañ turalı aqiqat» attı kitapşasında «Sabaqtan üyge kelsem, Ahamdı NKVDniñ adamdarı kelip, alıp ketipti» dep jazadı. YAğni, A.Baytwrsınovtı NKVD 1937-jılı kwzde twtqındağan. Bir apta ötpey, Ahañnıñ qarındası Kätezdiñ küyeui Rüstemdi de (Äbdiğapar hannıñ balası) twtqındağan. Onıñ üyinen Ahañnıñ «Mädeniet tarihı» degen kitabın tauıp, tergeuşi alıp ketipti. Rüstemdi sosın «Memleketke qauipti adamnıñ kitabın jasırğan» dep ayıp tağıp, onı da atu jazasına kesipti.
Ahañ üşin bwl jolı ( 1937-jılı) Qali degen ağasınıñ balası Ämirdi NKVD türmege toğıtıp, onı da atıp jiberipti.
Al, Ahañnıñ auru haldegi jwbayı Bädrisafanı asırap alğan qızı Şolpanmen Tom qalasına aydap jibergen. Sodan Bädrisafa Mwhammedsadıq qızı 1941-jılı oralıp, Qostanaydağı Ämirdiñ balası Nazardıñ üyin izdep tauıp aladı. Olardıñ körgen küni naşar eken, sodan Bädrisafa Qostanay janındağı Qarttar üyinen pana tauıp, sol jerde köp wzamay ömirden ötedi.
Al, Aqtastıñ balası Şäymerden Qostanay jaqtağı orıstardıñ arasına kirip ketip, sodan NKVDniñ quğınınan aman qalğan.
Bar ğwmırın wltınıñ mwratına sarp etken Memleket qayratkeri, birneşe ğılımnıñ negizin qalağan ğalım, aqın, publicist Ahmet Baytwrsınwlı 1937-jılı NKVDniñ üştiginiñ şeşimimen qaraşa ayında atılıp ketti. Söytip, A.Baytwrsınov tura 66 jasında qandı qoldılardıñ oğınan ömiri qiıldı. Patşa oyazın wrğanı üşin wzaq jıl katorgada bolğan äkesi Baytwrsında elge kelgennen keyin,66 jasında ömirden baz keşip edi.
Äñgimemizdi Şoşaq baları Aqtas, Baytwrsın, Sabalaqtıñ oyazdı wrıp wzaq jılğa katorgağa aydalğanınan bastap edim. Qazaqtıñ batır twlğalarınıñ bwl isi orıs otarşıldığına qarsı körsetken qayratı edi. Solay bola twrsa da, keyin, patşalıq imperiya qwlağannan keyin, bwl er azamattardı aqtau turalı söz qozğalmadı. Keñes biligi twsında da solay boldı. Solay bolsada, biz A.Baytwrsınovtıñ ağaları,äkesi otarşıl, ädiletsiz qoğamğa qarsı aybat tanıtqanı üşin ğana ayıptalğandarın, aydauda bolğandarın iştey sezemiz.
Keñes ideologiyası Alaş qayratkerlerin, onıñ işinde Ahmet Baytwrsınov tärizdi wlı qayratkerdi twqımımen qwrtıp jiberudi oylastırğan edi. 1937-jılı NKVD Ahmet Baytwrsınovtan basqa, tört tuısın atıp, wrıp öltirgen, ekeuin Tom qalasına jer aydağan.
Biraq, osı atalğan kisiler, NKVDiniñ kinäsinen qaza tapsada aqtalmadı. Tek 1988- jılı osı kisilerdiñ işinen Odaq boyınşa aqtalğanı -Ahmet Baytwrsınov.
1988-jılğa deyin Ahmet Baytwrsınovtıñ atın atau qılmıs bolıp sanaldı. Sonda, ädildikti talap etkeni üşin sottalıp ketken 1885-jıldı qosıp sanağanda, Şoşaq balaları 103-jıl jazıqsız «ayıptı» bolıp kelgen eken. Sekseninşi jılğa deyin «A.Baytwrsınovtıñ sözin, öleñin, änin aytqanı» üşin sottalıp, qızmetinen quılğan adamdar boldı. A.Baytwrsınovtıñ qanday deñgeyde quğında bolğanın sodan bile beriñiz.
Jwmat ÄNESWLI ,jazuşı, tarihşı
kerey.kz
Pikir qaldıru