ŞIÑĞISHAN- OĞIZ HANNIÑ WRPAĞI
kerey.kz
Jwmat ÄNESWLI
(Äbilğazınıñ «Türik şejiresi», orıs tarihşıları N.Karamzin men S.Solov'evtiñ tarihi eñbekterine süyenip jazılğan zertteu eñbek)
Orta ğasır tarihın, onıñ işinde Şıñğıshannıñ tarihın alğaş jazğan adam -Irandı bilegen Gazan hannıñ uäziri, sayasatker, ğalım Raşid- Ad- Din edi. Raşid –ad- dinge «Şıñğıshannıñ tarihın jaz» dep tapsırğan Gazan han edi. Gazan han Şıñğıshannıñ kenjesi Tolıhannıñ nemeresi Arğınnan (orısşası Argun) tuadı. XIII- ğasırdıñ ayağında Iran biligine Arğın hannan keyin Gazan han taqqa otırdı. Söytip Gazan hannıñ tapsırmasımen Raşid -ad -din 1310-jılı öziniñ «Jamiğat -at -tauarih» attı üş tomdıq tarihın jazıp bitirdi
«Jamiğat at tauarihtıñ» qazaqşa mağınası «El tarihı» degendi bildiredi.
Bwl tarihi eñbektiñ alğaşqı tomı «Şıñğıshan men Altın orda» tarihına, ekinşisi «Gazanhan twsındağı Irannıñ tarihına», üşinşisi Älem tarihına, yağni, Ündistan, Qıtay, keybir Europa elderiniñ tarihın bayan etken.
Şıñğıshannıñ tarihı turalı jazılğan ekinşi älemge äygili eñbektiñ biri- Äbilğazı hannıñ “Türik şejiresi” . Bwl ataqtı şejire «Jamiğat- at -tauarihtan» üş jüz jıldan astam uaqıt ötkennen keyin jazılğan.
Bwl älemge äygili eñbek türki tilinde jazılğan edi. Sol «Jamiğat at tauarihtı» Äbilğazığa deyin türki tiline audarğan onnan astam şejireşi bolıptı.
Äbilğazı bahadür olardıñ parsı, türik, qıtay tilderin bilmegendikterinen olardıñ audarmalarınan qatelikter köp ketkenin aytqan.
Raşid ad dinniñ «Jamiğat at tauarihınan» 500 jıl ötkennen keyin , Şıñğıshannıñ tarihı turalı jazğan orıs tarihşısı Nikolay Karamzin edi. Ol 1811- jılı jazılğan «Istoriya Gosudarstva Rossiyskogo» attı on eki tomdıq monumentaldı ğılımi eñbeginiñ III-tarauınan bastap, VIII-tarauına deyin Şıñğıshannıñ tarihın, Batudıñ tarihın, onıñ Rus' eline, Batıs elderine jorıq jasap, basıp alğanın, Altın orda tarihın tolıq bayan etken. Sol Karamzinniñ on eki tomdıq kölemdi tarihında Şıñğıshan, Batu, jäne Altın orda tarihı turalı jazğandarında «MONGOL» attı etnostıq tirkes müldem joq.
Ataqtı tarihşı ol kezde «Tatar monğol» degen tirkesti estip körmegen, jäne onday sözdi öz eñbekterinde qoldanıp körmegen. Öytkeni, ol kezde orıs taihşıları «tatar monğol» degen tirkesti bilmeytin edi.
«Tatar mongolı» degen tirkes orıs tarihşılarınıñ (şığıstanuşı I.Berezinniñ, belgili tarihşı Solov'evtiñ eñbekterinde 1850- jıldan keyin payda boldı.) Öytkeni, basqa eldiñ basqınşı qolbasşıların, batırların äspetteu, olardıñ eldik namısına tietin närse edi) Sondıqtan Şıñğıshannıñ, Batudıñ , Altın ordanıñ tarihın mümkindiginşe köleñkeleu oñtaylı boldı da, bwrın «Tatar moğol şapqınşılığı» dep atalıp kelse, 1851-jıldan keyin şıqqan tarihi eñbekterde «Tataro mongolskoe zavovanie» dep atalıp kete bardı.
Al, sol kezdegi tarihtıñ şındığı qanday? Sonı biz osı jolğı äñgimemizge özek etemiz.
VIII- XI- ğasırlar aralığında sonau Bayqal köli, Altay jerinen bastap Astarhanğa deyingi alıp mekendi OĞIZ QAĞANDIĞI bilegen. Qağandıqtıñ negizin saluşı Oğız han bolğan. «Oğızhan türki twqımı, dini mwsılman» dep däleldeydi Äbilğazıhan öz şejiresinde. Oğız hannıñ bäybişesinen tuğan toğız wlı bolğan eken. Oğız han osı toğız wldan jiırma tört nemere süygen.
Jiırma tört nemeresiniñ işinde el bilegenderi Künhan, Ayhan, Jwldızhan, Elhan eken. Äbilğazı han öziniñ türik şejiresinde Şıñğıshannıñ äkesiniñ ruı Qiyattı (keyde Qiyan dep te ataydı) osı Elhannan taratadı.
Qiyattan- Esugey, Şıñğıshannıñ äkesi .
Äbilğazı han bwl şejireniñ derekterin özinen üş jüz jılday uaqıt bwrın jazılğan Raşid ad dinniñ «Jamiğat at tauariğınan» alğan.
Bwl şejireniñ dwrıstığına şübä keltiru qiın, öytkeni, qanşa degenmen « Jamiğat at tauarih» Şıñğıs han dünieden ötkennen keyin seksenbes jıldan keyin ğana jazılıp otır, yağni, sol däuir tarihına jaqın boldı. Ekişiden, Raşid ad din Şıñğıs hannıñ Tolı attı kenjesiniñ şöberesi Gazan hannıñ auzınan estip jazıp otır.
Raşid ad din men Äbilğazı hannıñ şejire tarihında Oğız han türki tekti, dini mwsılman bolğan. Osı Oğız han şejiresinde ürim bwtağımen taratılğanday Şıñğıs han Oğız hannıñ wrpağı ekeni aydan anıq derektelgen.
Tağı bir qosımşa tarihi derekter mınaday:
Şıñğıshannıñ äkesi Esugeydiñ şeşesi qoñırat ruınan eken. Şıñğıshan birde Qoñırat elimen kezdesip qalğanda
«Biz qoñırat elimen erteden qwda jek jat edik» dep aytqanı bar eken (Äbilğazı).
Esugey bahadür el bilegen adam bolğan. Onıñ jwrtı Bayqal köli mañındağı Altay eken. Öz zamanında batır bolğan adam, jalayır, nayman, kereyt, merkit jäne t.b. sol mañdağı etnostıq toptardı özine qaratıp alğan bahadür. Tatarlarmen köp jaulasıp, olardı da jeñgen eken. Esugey Şıñğıs on üşke tolğanda şayqas kezinde qaza tauıptı.
Şıñğıs han 1162-jılı Altay tauınıñ eteginde tuğan. Şeşesiniñ atı Börte.
Bala kezindegi esimi TEMİRŞIN. Orıs tarihşıları onı tura aytuğa tili kelmey «Timuçin» dep atağan. Sodan keyin şeteldiñ tarihşılarıda Şıñğıshannıñ bala kezindegi esimin orıstarşa «Timuçin» deudi dağdığa aynaldırğan.
Al, tereñirek üñilip qarağanda Şıñğıs hannıñ öziniñde, balalarınıñ esimi taza qazaqı SÖZDEN, TÜBİRDEN twradı. Mäselen. Şıñğıshannıñ jas kezindegi esimin qazaqşa sözdik twrğısınan qarastırayıq.
TEMİRŞIN tübiri «temir» degen söz. «Şın» degen jalğaudıñ özindik twbiri bar. Ekeuin qosqanda «nağız temir, şıñdalğan temir» degen mağına beredi.
Şıñğıshannıñ balalarınıñ esimderine nazar audarayıq. Ülkeni JOŞI. Taza qazaqı söz, taza qazaqı esim. «Joşı, josı, «atqa şapqış» degen mağınada. Ekinşi wlınıñ esimi ŞAĞATAY -TAZA QAZAQI esim. Tübiri «şağadı» , «qwrtadı», «joyadı» degen mağınada. Üşinşi wlınıñ esimi de «ÜGEDİ» den qazaqı tübirden twradı. Törtinşi kenjesiniñ esimi TOLI. Bwl esimniñ de taza qazaqı wğımdağı sözden twratınına eşkim dau ayta almas.
Sonımen, äkeden erte jetim qalğan TEMİRŞIN 1202-1206-jıldardıñ arasında äkesinen qalğan elge ie bolıp, bilik qwradı. Tatar, merkit, jalayır, nayman, kereyt jäne t.b ülken rulı elderdi jaulap alıp, soltüstügi Ertis, Tobılğa deyin, şığısı Balqaşqa deyngi, oñtüstigi Jetisuğa deyingi jerlerge ie boladı. Sodan bağınıştı el men ülken rular 1206-jılı qazirgi Şıñğıstaudıñ etegidegi «Nayman ker» dep atalatın jerde Temirşındı aq kiizge köterip HAN saylaydı. («Äbilğazınıñ «Türik şejiresinen») Temirşınge sol jolı «ŞIÑĞIS HAN» degen jaña esim beredi. «Şıñğıs han» degen esimde taza qazaqı wğımnan twradı. Jaña esimniñ tübiri «Şıñ» «ğıs jalğauı «qıs» degen mände qoldanıladı. Esimniñ jalpı mağınası «Eñ biiktegi qıstay qatal adam» degen mäniste. Ol kezdegi Şıñğıs han bilegen el men jer «MOĞOL HANDIĞI» dep atalğan. 1219-jıldan 1225-jıldar arasında Şıñğıs han Orta Aziyadağı Samarqan, Otırar, Bwhara, Hiua handıqtarın basıp alıp,, odan keyin Iran men Qıtaydıñ soltüstik şığısın jauladı.
OQIRMANDARĞA ESKeRTE KETETİN BİR MAÑIZDI NÄRSE, BWL MAQALA «MİNDETTİ TÜRDE ŞIÑĞISHANDI QAZAQ» QILU MAQSATINDA JAZILIP OTIRĞAN JOQ.
Kerisinşe, osı künge şeyin, pälen ğasır boyı bet baqtırmay bwrmalanğan Orta Aziya tarihınıñ mümkindigi bolğanşa şınayı tarihın aşuğa talpınıs.
Älemdik tarihta bolğan pälen mıñ jıldıq tarihi oqiğalar sol bolğan küyinde emes, är memlekettiñ maqsat müddesine oray bwrmalanıp jazıladı jäne jazıldı. Mäselen Europa elderi öz tarihı men basqa elderdiñ tarihın eurocentristik bağıtta jazsa, Resey memleketiniñ müddesine oray tarihtı öz ıñğaylarına alıp, özgertip jaza bergen. Ataqtı orıs tarihşısı V.Klyuçevskiy Elizaveta patşayımnıñ «Rossiya jivet dlya samoy sebya, Rossiya vse doljna delat' svoimi rukmi» degen sözin mısalğa keltire otırıp, Rossiya tarihınıñ orıs halqınıñ ruhın köteretin patriotizm bağıtında jazıluına mañız bergenin aytadı. Patşalıq Reseyde bolsın, Keñes ökimeti twsında bolsın, oğan bağıtta elderdiñ tarihı kommunistik ideologiya talabı negizinde jazılğan.
Sondıqtan, bwl maqalanıñ maqsatı osıdan 718-jıl bwrın jazılğan älemdik tarihtıñ alğaşqı negizin qalağan Raşid ad dinniñ «Jamiğat at tauarih» eñbegimen sodan beri Orta Aziya halıqtarınıñ, onıñ işinde jartı älemdi jaulap alğan wlı qolbasşı Şıñğıshannıñ, onıñ wrpaqtarınıñ şejiresi turalı Äbilğazı bahadürdiñ «Türik şejiresi» jäne Resey tarihşılarınıñ, onıñ işinde äsirese, ataqtı orıs tarihşısı Nikolay Karamzinniñ «Istoriya Gosudarstvo Rosssiyskogo» attı on eki tomdıq tarihi monografiyasın taldau arqılı Şıñğıshannıñ ğwmırbayanı men Altın orda tarihı nege türlişe bwrmalanğanın TALDAU arqılı ŞINAYI ŞINDIQTIÑ şegin aşu.
Äbilğazı bahadür «Türik şediresin» 1663-jılı jazdı. Osı şejireni jazudı bastağanda Äbilğazı bhadürdiñ «Meniñ aldımda on jeti baylam kitap jatır. Bäri Şıñğıshan men onıñ wrpaqtarı turalı. Olardıñ köbisi «Jamiğat at tauarihtan» audarılğan.» dese tağı, « Raşid ad dinnen bermen qaray üş jüz jetpis eki jıl boyı köşirmeşiler bir kitaptan bir kitapqa köşirgen sayın jazılğan tarihtıñ üşten birin, nemese jartısın bwzıp büldirgen…» deydi. (Äbilğazı. «Türik şejiresi»)
Onıñ sebebin Äbilğazı bahadür olardıñ parsı, türik tilderin jaqsı bilmeuinen dep tüsindiredi Äbilğazı audarmaşılardıñ osınday kemşilikterin (100- jıldan 5O0 jılğa deyin arağa salıp, Raşid ad dinniñ «Jamiğat at tauarihın» , Äbilğazınıñ «Türik şejiresin» francuz, nemis, orıs tiline audarğandar däl Äbilğazı bahadür aytqanday «tildi bilmeuşilikten» tüp nwsqağa qayşı erkindikke jol bergen.
XVIII- ğasırdıñ ayağında Äbilğazınıñ «Türik şejiresin» Tobılda twtqında jürgen şved oficeri tauıp alıp, onı Bwhara ahunına orısşağa audartadı.
Sosın şved oficeri onı nemis tiline audaradı. Odan keyin francuz tiline audarılğan. Onı Tredyakovskiy orıs tiline audaradı. Biraq ol sätsiz bolıp, jwrtqa taray qoymaydı 1825-jılı graf Rumyancev «Türik şejiresiniñ» alğaşqı nwsqasın arab grafikasımen Qazan qalasında şığaradı. Sodan keyin ğana Äbilğazınıñ «Türik şejiresi» älem zertteuşileriniñ nazarına tüsip, joğarı bağasın aladı.
Oğan deyin 1811-1818-jıldar arasında orıstıñ tarihşısı N.Karamzin öziniñ ataqtı «Istoriya Gosudarstva Rossiyskogo» attı on eki tomdıq monumental'dı eñbegin jazğanda, Äbilğazınıñ eñbegin derek közi retinde paydalanğanın öziniñ osı tarihında atap körsetken.
Onıñ bastı sebebi Nikolay Karamzin jeti jıl boyı jazğan on eki tomdıq tarihınıñ üşinşi tarauınan bastap, segizinşi tarauın Şıñğıshannıñ tarihı men Batudıñ Rus' jerine, Europağa şapqınşılığına, Altın ordanıñ tarihına arnağan.
Osı jerde eñ bastı NAZAR AURATIN mäsele, soğan deyin, yağni XVIII-ğasırdıñ ayağında nemis francuz tiline audarılğan Orta Aziya tarihına qatıstı derek közder men N.Karamzinnıñ Şıñğıshan men Batu turalı jäne Altın orda turalı jazğan kölemdi zertteu tarihında «TATAR MONGOLI» degen etnonimdi tirkes, tüsinik bolmağan.
N.Karamzin «tatar mongolı» degen tirkesti tipti bilmegen. Ol öziniñ el arasında, Resey tarihında ülken bedelge ie bolğan «Istoriya Gosudarstva Rossiyskogo» attı tarihında Şıñğıshan, Batudıñ şapqınşılığı, Altın orda tarihın jazğanda ılği «TATAR MOGOLI» degen etnikalıq tirkesti paydalanğan. Onıñ kitaptarınıñ bir jerinde «tatar mongolı» degen tirkesti kezdestire almaysız.
Nege olay? Öytkeni, Äbilğazınıñ «Türki şejiresinde de» «mongol» degen etnikalıq tirkes bolmağanğa wqsaydı. Meniñ zertteuimşe, «tatar mongolı» degen etnonimdik termin Resey tarihşılarınıñ eñbekterinde tek 1850-jıldan keyingi tarihi eñbekterde kezdesedi. Oğan belgili tarihşı Klyuçevskiy aytqanday, sol kezdegi memlekettik wstanım sebep bolğan.
Jwrt moyınday qoymağan, nazar audarmağan, Lomonosov jazğan «Resey tarihın» esepke almasaq, orıstıñ eñ alğaşqı köp tomdıq tarihı N.Karamzinniñ «Istoriya Gosudarstva Rossiiyskogo» attı kürdeli eñbeginde «tatar mongol» degen etnikalıq atau joq, ekenin, bolmağanın ayttıq Bwl Orta Aziya tarihına öatıstı bwrınğı, nemese osı künge deyin tarihta qalıptasqan közqarastı özgertuge mümkindik beretin, Şıñğıshan tarihınıñ şınayı şındığın aşuğa mümkindik beretin -KİLT.
Mäselen, N.Karamzinniñ jwrt moyındağan on eki tomdıq TARIHINAN keyin otız jılday uaqıt ötkende orıstıñ belgili tarihşısı S.Solov'ev öziniñ 29 tomdıq «Istoriya Rossii s drevneyşih vremen» attı kölemdi tarihı 1851- jılı jarıqqa şğardı.
Solov'evtiñ bwl tarihi eñbegi sol kezdegi « orıs patrotizmi» wranın köterip jürgen orıs aristokrattarınıñ, intelegenciyasınıñ oyınan şıqtı. Öytkeni, bwl tarihta N.Karamzinniñ «Istoriya Gosudarstva Rossiiskogo» köp tomdıqtarında keñirek bayandalğan Şıñğıs hannıñ tarihı, Batudıñ Rus' knyazdikterin, Kievti basıp alıp, halqın qalay ayausız qırğanı turalı surettemeler , Solov'evtiñ 29 tomdıq Tarihında qısqartılıp qalğan, bılayşa aytqanda köleñkelenip qalğan..
Tipti Karamzinniñ «Istoriya Gosudarstva Rossiyskogo Gosudarstva» attı köp tomdıq eñbeginde qoldanılğan «TATAR MOGOLI» etnikalıq tirkes Solov'evtiñ «Istoriya Rossii s lrevneyşih vremen» köptomdığında ol «TATAR MONGOLI» etnikalıq atau bolıp özgerip şığa kelgen.
Osı uaqiğadan säl keyin Peterburgtiñ universitetinde qızmet istegen professor, Şığıs tanuşı ğalım I.Berezin «Şığıs kitaphanası» attı seryalı kitaptar tobın baspadan şığaradı. Oğan Raşid ad dinniñ «Jamiğat at tauariğın, Äbilğazınıñ eñbegin, Jalayır Kädirğalidiñ eñbekterin qosqan. Bwl 1855-jıl edi
«Jamiğat at tauarihtı parsı tilinen sol kezde orıs tiline audarğan osı Şığıs tanuşı I.Berezin. Äbilğazı aytqanday, parsı, türik tilderin oydağıday tereñ meñgermegen kezi, olar köbine audarma sözdikterin paydalanğan, sondıqtan Berezin «Jamiğat at tauarihtı» twtas audarmağan.. Jäne öziniñ aldında ğana «Resey tarihın» jazğan Solov'evtiñ Orta Aziya tarihı men Şıñğıstanudağı wstanımın körgen Berezinde sol «izben» bwrın qoldanılıp kelgen «tatar moğol» etnikalıq termininen bas tartıp, öziniñ audarmalarında «tatar mongolı» degen tirkesterdi erkin qoldana bastağan.
Jalpı men osı maqalanıñ bas kezinde orıs tarihınıñ jazıluına qatıstı Elizaveta patşayımnıñ «…Rossiya doljnı delat' vse svoimi rukami». degen nwsqau retindegi sözi bolğanın orıs tarihşısı V.Klyuçevskiy aytqanın jazıp edim. Karamzinniñ Tarihında Şıñğıshannıñ tarihı, Batudıñ Resey knyazdikterin ayausız talqandauı, Altın ordanıñ wzaq jıldar boyı Rusiyadan alım salıq alıp twruı keñ jazılğan bolsa, Solov'evtiñ Tarihında onday «körkem suretter» qısqarıp qalğan.
YAğni, onda orıs knyazderiniñ batırlığına, olardıñ orıs jerin biriktirudegi küş qayrattarına, erlikterine köp nazar audarılğan.
Ärinğ, Solov'evtiñ «Istoriya Rossii s drevneyşih vremen» attı tarihınıñ patriottıq twrğıda jazılğan eñbek ekendiginde dau joq jäne onı ol üşin ayıptauda jönsiz. Öytkeni ol öz memleketiniñ müddesin qorğap twr. Degenmen, bwl Resey patşalığınıñ müddesinde jazılğan imperiyalıq tarih.
Odan keyinde Resey tarihın jağan tarihşı ğalımdar boldı. Degenmen, olarğa da, äsirese, Keñes ökimeti kezinde jazılğan tarih oqulıqtarınada sol Solov'evtiñ « Istoriya Rossii s drevneyşih vremen» attı eñbegin nwsqa retinde paydalandı. Kezinde Solav'ev paydalanğan, engizgen «TATAR MONGOLI» atalğan etnikalıq tirkesi osı künge deyin «ölmey» kele jatqan negizgi sebebi sol dep oylaymın. Onıñ ekinşi mäni– XVIII-ğasırdıñ bas kezinde Resey patşalığı Şveciya, Osman imperiyasın jeñip, Soltüstik Kavkazdı özine qaratıp, Orta Aziyanı otarlap, ülken imperiya boldı. Sondıqtan Resey Şıñğıshan tarihın, Batudıñ şapqınşılığın, Altın ordanıñ tarihın köleñkelep,jazılğan nemese jazılıp jatqan tarihında özderiniñ wttıq ruhın köteruge mindetti boldı.
Ol üşin Resey tarihşıların ayıptauğa bolmaydı, öytkeni kez kelgen memleket mümkindigi bolsa, solay ister edi.
Mine, sondıqtan joğarıda aytılğan mäselelerdi talday otırıp, orıs tarihşılarınıñ , Şığıstanuşılarınıñ bwrın qoldanısta bolğan «TATAR MOGOLI» etnikalıq tirkesin, keyin öz eñbekterinde TATAR MONGOLI» dep özgertulerinde osınday sebepteri boldı dep tüyindeuge äbden boladı.
Äbilğazınıñ «Türik şejiresi» attı äygili şığarması 1992-jılı alğaş ret qazaq tiline audarılğan. Audarmaşı B.Äbilqasımovtıñ Äbilğazı bahadürdiñ ataulı şığarmasın audaruda türli (bwrınğı basqa tilderge audarğandağı ärtürli qisındarı bolğanına qaramastan) qiındıqtardı jeñip, oquğa jeñil «Türik şejiresin» oqırmandarğa jetkizdi. Mwnı kitaptıñ atauına qarap, key adam «Osman türikterine qatıstı şejire şığar» dep oylap qaluı mümkin. Äbilğazı bahadürdiñ bwl şejiresi -orta ğasırda Orta Aziyada mekendegen türki Elderi men Şıñğıshannıñ , onıñ wrpaqtarınıñ şejiresi.
YAğni, aldıñğı sözimizde Äbilğazı bahadür özine deyin Raşid ad dinnen beri kele jatqan Türki şejiresin taldau arqılı Şıñğıshannıñ OĞIZ HANNIÑ nemeresi ELHANNAN taraytın TÜRKİ TEKTİ bolğanın, ruı Qiyan (Qiyat» dep te aytadı) ekenin däleldep şıqqan. Bwl birinşiden.
Ekinşiden, Esugeydiñ ülken wlı Temirşınnıñ onıñ balalarınıñ esimderiniñ tübiri de jalğauıda qazaqı tüsinikke köp jaqın ekenin däleldedik dep oylaymın.
Üşinşiden, Esugeydiñ ülkeni TEMİRŞINNIÑ osı küngi Semey jerindegi (bwrın aytılıp jürgendey, Moñğol jerinde emes) Şıñğıstaudıñ etegindegi «NAYMAN KER» degen jerde tatar, merkit, jalayır nayman jäne t.b. rulardıñ ökilderi jinalıp, Temirşında aq kigizgk köterip, özderiniñ Hanı etip saylap, oğan ŞIÑĞISHAN degen at bergen. (Äbilğazınıñ «Türik şejiresinen»)
Törtinşiden, XIX-ğasırdıñ bas kezinde orıs tarihşılarınıñ arasında «tatar mongolı» degen etnikalıq termin, ne tüsinik, ne wğım bolmağanın däleldedik dep oylaymın. Eger sol kezde Resey tarihşıları arasında «tatar mongolı» degen etnikalıq termin tanıs bolsa, eñ bilikti orıs tarihşısı Nikolay Karamzin «Istoriya Gosudarstva Rossiyskogo» attı köp tomdıq tarihında « tatar mongolı» dep jazıp, atap körsetuge qısılmağan bolar edi. Ol qolındağı parsı, türik, türki tilderinde jazılğan derekti jazbalarğa süyenip, Batu şapqınşılığın «TATAR MOĞOL» şapqınşılığı dep atadı. Şıñğıshan tarihın jazğanda da osı etnikalıq termindi jii paydalandı.
Besinşiden, X-XIII-ğasırlardı Orta Aziyada türki tilinde arab grafikası paydanğanı mälim. Sondıqtan, keyde tuındaytın «Şıñğıshan men onıñ wrpaqtarı «qay tilde söylegen» degen swraqqa jauap izdep köreyik. Sol däuirde Hiua, Horezm, Samarqan, Ürgeniş, Otırar tärizdi qalalarda arap grafikasın qoldanğan jazba bolğan eken. Meşitterdegi molda, işan, ahundar handardıñ tilegine oray hat, joldamalardı parsı, türki tilderinde jazıp otırıptı.
Şıñğıshan 1227-jılı qaytar aldında ösietin jazıp qaldırğan eken. Ol ösiet türkişe jazılğan. Oğan bastı dälel Raşid ad din men Äbilğazı Şıñğıshandı türki tektes ekendigin däleldegeninde. Ekinşiden, Şıñğıshannıñ ekinşi wlı onıñ ösieti boyınşa Mavrennahr ölkesine han bop tağayındaladı. Bir qızığı, Şağataydıñ tiri kezinde de, odan keyin de Mavrennahrdr ölkesinde «ŞAĞATAY TİLİ» keñ qoldanılğanın bayqauğa boladı. XVI-ğasırdıñ 26-jılına deyin ömir sürgen Wlı Moğol imperiyasınñ negizin qalauşı Babır öziniñ «Babırnama» attı tarihi jılnamasın «Şağatay tilinde jazdım» dep aytıp ketken. Şağatay tili türki tektes til, onı bügingi küni özbek zertteuşileri «bizdiñ tilimizge jaqın» dep jür.
Olay bolsa, Şıñğıshan men onıñ basqa wrpaqtarı «moñğolşa söylegen» dep aytuğa qalay tilimiz baradı!?
Sonımen, biz osı sözimizde osı künge deyin tarihi oqulıqtar men zertteulerde ideologiyalıq negizde bolğan biraz bwrmalauşılıqtardıñ betin aşıp, nağız şındıqtıñ qayda ekenine jol silteytin, oy tüsiretin derekterdi taldap öttik. Täuelsiz El, Memleket üşin täuelsiz tarih qajet. Maqsat, orta ğasırdağı tarihtıñ qaltarıstarın taldau arqılı şınayı şındıqqa köz jetkizu.
Jwmat ÄNESWLI, jazuşı, tarihşı
Paydalanılğan ädebietter:
Äbilğazı «Türik şejiresi»
N.Karamzin «Istoriya Gosudarstva Rossiyskogo» 12 tom
S.Solov'ev «Istoriya Rossii s drevneyşih vremen» 29 tom
V. Klyuçevskiy «Lekcii po istorii Rossii» 9 tom
Jäne basqada baspsözde jariyalanğan derek közder
Kerey.kz
Pikir qaldıru