|  |  |  | 

Жаһан жаңалықтары Көз қарас Руханият

Қазақ әліпбиін латынға ауыстыру мәселесі қытайдың назарын аударып жатыр.

43386680_1211350109028574_3104708154630340608_nҚазақ әліпбиін латынға ауыстыру мәселесі бүгінгі күні қытайдың назарын аударып жатыр. Қытай Қазақстандағы барлық ақпараттық жаңалықты қадағалап отыратынын ескерсек білдей мемлекет құрушы ұлттың әліпби ауыстыруын назардан тыс қалдырмасы анық. Және ол тек қаріп ауыстыру мәселесі емес, тілдік реформа деп отыр. Қош, енді мына қызықты қараңыз!

Қазақстанда латын әліпбиі мәселесі 90-жылдары қазақ тілтанушы ғалымдары (Академик Ә.Қайдаров) жағынан ауызға алынғаны рас, дәл сол тұста қытай бұл ақпаратты жабық күйде талқыға салды, өйткені 90-жылдары қытайда ЕКІ МЫҢнан астам таза қазақ мектебі және Құлжада қазақ университеті, Күйтінде қазақ институты сонымен қатар Алтай, Шәуешек, Санжыда қазақ тілінде білім беретін педегогикалық жоғары білім беру орындары бар-ды және барлық қазақ мектебі, колледж, университет қазақша іс-қағаз қолданатын, қазақ мектептерінде тіпті қытай тілін 3-сыныптан кейін (кей жерде 5-сыныптан соң) шет тілі ретінде қосымша ғана оқытатын. Қазақ тілінің үстемдігі жоғары еді, кей елді-мекендегі қытай, моңғол, xуийзу, ұйғырлар таза қазақ мектебіне баратын. Қазақ мектебінің білім беру сапасы өте жоғары және қазақ оқушыларының ЖОО-на түсу салыстырмасы Шыңжаңда алдыңғы орында тұрды. Осы жағдайда Қазақстан жақтың латын қарпіне көшу қозғалысы қытайдағы қазақ зиялыларын ешқашан бейжай қалдырмайтыны анық, сонымен қатар қытайдың 1980-83 жылғы толықтырылған мемлекет констуцсиясы бойынша “әр ұлт өз жазуын өзі таңдауға толық құқылы” делінген құқықтық жағы тағы бар, бұлардың бәрі бір-бірімен сәйкес келсе қытайға тиімсіз деп қортынды шығарды. Сосын, қытай жақ 90-жылдары Түркияның Анталия, Ыстанбұл қалаларындағы “әліпби мәселесіне” байланысты басқосуларды да қатты қадағалап отырды. Әсіресе 34 қаріптен тұратын ортақ түркі латын әліпбиі жобасы тіптен алаңдаушылыққа апарды. Бұның барлығы қытайды “ұлт саясатын” өзгертуге мәжбүрледі. Сонымен қытай Шыңжаңдағы қазақ-ұйғырға лингвистикалық қадағалау саясатын шығарды, бір мәселе аясындағы реакцсияны қадағалап тексеріп отырды. Қызығы сол нәтиже былай болды, қазақтар-Қазақстандағы латын жобасына елеңдейді, ұйңырлар- Түркияға елеңдейді. Қытай үшін бұл деген орталық азия мен Түркияға жақындау деген сөз. Бұл қытайға мүлде томпақ! Қытай енді қайтуы керек? Оған қытайдың стратег мамандары, латынға көшудің қарарын Пекин мақұлдау керек! деген саясат ұстанды. Сонымен, бұл мәселе сол күннен күн тәртібінен түскен жоқ, аяғы Арапшыл-Латыншыл жаңа пікір-таласқа ұласты. Қытай сырттай қарап “ұлтшыл, түрікшіл” элементтерді тізімдікке жазып қойды. Қош, ары қарай…43433824_1211349952361923_2871285765948571648_n

Естеріңізде болса Қазақстанда латын әліпбиі 2006-жылы қайта қозғалып, бұл жол президент ғалымдарға тапсырма берген еді. Бұл қытайға біршама ауыр тиді және дайындықсыз мойнына қыл бұрау түсті. Өйткені, қытай жақ Қазақстанды латын әліпбиін қоғамдық пікір аясында ғана өрбітеді деп есептеп келді, білдей елдің президенті аузына алуы өте тосын жағдай ретінде қабылданды. Қытай жақтың қазақша басылымдары осыдан соң бірінен соң бірі латын жобасын ұсынып жатты. Дәл сол тұста біз орта мектептегі аузының уызы кеппеген бала едік, бірде бір ағайымыз латын қарпіне көшу туралы ойын баяндап бірқанша жобаны тақтаға жазғаны есімде. Сол тұста 3-4 маманның жобасын журналдан да оқығаным жадымда қапты. Олар Т.Дошық, С.Жанболатов, М.Бөлеков және М.Әбілқақ, Жаң Диңжин, тб. Әсіресе С.Жанболатовтың “Ойлар Өрісі” кітабы бұны арнайы талқыға салды. Қытай қазағы 2006- жылға дейін және кейін латын жобасы аясында ұсынбаған жобасы қалмады деуге болады. Кейін бұның орнын қытай қазақтарының IT-шінік програмистері басты. Олар өздері жасаған сайттарында жарыса жариялап жатты, тіпті сайт бағдарламасына енгізіп өз жобасымен ақпарат та таратып жүрді. Сол дәуір қытай қазағы үшін “алтын дәуір” болды. Бірақ, қытайдың да өз көздегені бар еді. Ол былай болды! Қытайдағы қазақ ғалымдары қытай конгресінде премер-миністірге тікелей “қазақ латын жобасын мақұлдау” туралы сауалын қойған соң дереу басқа тәсілге көшті. Ол мынау:
Қытай қазағын Қазақстанмен бір әліпбиде болдырмау;
Латын жобасын Пекин жақ мақұлдау қаласа жобаны да Пекин жақ ұсыну; Қазақты латын жазуы арқылы қытай-глобалзацсиясына жақындату;
тб.
Осы тәсілден соң қытай қазақтарының “құбыжық латын әліпбі” жариялана бастады және оны мақұлдау кезеңі күн тәртібінде тұрды. Ол кезде біз университет қабырғасына енді жармасқан кез еді. Қазақ сайттарының алтын дәуірі тұғын. Аталмыш латын жобасын қырық мыңдық оқырманы бар “Сен-Қазақ” атты сайт жер-жебіріне жеткізіп талқыға салды.

Қош, не керек, қытайдың “латын жобасы” саясаты науқаны кейін уақытша тоқтап қалды, сонымен бірге қытайдың латынмен “тұзақ құру” саясаты да уақытша тоқтап қалды. Қытай билігі негізгі назарын саяси клондармен арпалысуға жұмсап, саяси тазалауды бастап кетті. Аталмыш “латын тұзағы” жобасының біраз стратег ойыншысы саясаттан сырғып кетті.

Енді, қараңыз! Былтырдан бері Қазақстанда латын әліпбиі мәселесі нақты қадамдарға барды, жоба тұрақтану үстінде, тағысын-тағы. Бұған қытай жақ жаңа реакцсия танытады және оның Шыңжаңға ықпалын барынша азайтуға тырысады. Алда қытайдың ұстанымы туралы және бір сараптама жажармын. Қытай сөзсіз саяси тактикаға көшеді, ол-анық.

Соңында айта кетейін, ә- ae, ө-oe, ү-ue нұсқасын 2006-2009 жылдары қытай қазақтарының бір басылымынан оқып едім (аты есімде жоқ), кейін осы нұсқа Қазақстанда ұлттық латын жобасы ретінде жұртқа ұсынылған кезде жаман шок болдым.

Eldes Orda

Related Articles

  • Демографиялық сараптама

    1-ші сурет қазақтар; Демографиялық ахуал 1949-2020 жж. аралығын салыстырмалы көрсеткен. 1949 жылға дейін, атап айтқанда коммунистік қытай үкіметі орнағанға дейін Шынжаң өлкесінің солтүстік бөлігінде қазақтар, оңтүстік бөлігі Қашқарияда ұйғырлар басым санды ұстады. 1951-54 жылдары ұлттық межелеу кезінде орталық үкімет құрған комиссия сараптамасы бойынша ұлттық автономиялық территорияны анықтау мына екі бағытта жүргізілді. Олар: БІРІНШІ, ұлттық автономияны межелеу бойынша оның атауын тұрақтандыру. Осы бойынша үш атау ұсынылды: *ШЫғыс Түркістан автономиялық федерациялық респубиликасы; *Ұйғырстан автономиялық респубиликасы; *Шынжаң автономиялы респубиликасы. ЕКІНШІ, автономияның әкімшілік тұрпатын анықтау; Осы бойынша: *Федерециялық тұрпат; *Автономиялық облыс және окург тұрпат; *Аймақ және аудан дәрежелі автономиялық окург тұрпаты. Межелеу комиссиясы аталған екі бағытта сараптама нәтижесін қорытындылады. Комиссия қорытындысы бойынша Шынжаң өлкесінің

  • …ойы бөлек болғанымен ол да осы елдің тумасы, біздің отандасымыз.

    Әлеуметтік желіде осы отандасымызды қызу талқылап жатыр екен. Көбі сын айтып жатыр. Видео жазбаның толық нұсқасы жоқ, пікір-талас тудырған бөлігі ғана тарап жатыр екен. Соған байланысты өз ойымды айта кетпекшімін: Бірінші, отандасымыздың видеосы, фотосы әлеуметтік желіде желдей есіп тарап жатыр. Ол азаматтың (азаматшаның) жеке құпиясы саналатын фотосы, видео жазбасы кімнің рұқсатымен тарап жатыр екен? Өз басым осы постты жазу үшін ол азаматтың (азаматшаның) видеодағы бейнесін қара бояумен өшіріп тастауды жөн көрдім. Және рұқсатынсыз фото бейнесін жеке парақшама салғаным үшін одан кешірім сұраймын. Діни ұстанымы, ойы бөлек болғанымен ол да осы елдің тумасы, біздің отандасымыз. Екінші, отандасымыздың діни ұстанымына байланысты айтқан сөздері қоғамда қатты пікір тудырған екен. Тіпті оны “ұлт дұшпаны”

  • Үш анық

    Үш анық: Бірінші, әлеуметтік желіде пост жазу біреу үшін ермек немесе уақыт өткізу құралы болуы мүмкін. Олардың ортасы, шақыратын қонағы, әңгімесі де бөлек дегендей. Адамдар әлеуметтік желіні мәдени ортаға айналдыруы міндетті емес. Кейбір азаматтар үшін әлеуметтік желі пікір алмасу ортасы, білім ошағы, ақпарат алу алмасу орыны. Әлеуметтік желіде сапалы контент ұсыну, мәдени орта қалыптастыру, әдепті пікір-талас өткізу тұлғалық дамуыңа қосымша әсер етеді. Кейде түрлі ортаның адамдары сапырылысып араласып жатады. Сенің ұлтқа, мемлекетке деген шынайы күйінішіңнен туған дүниеңді ермекке айналдырғысы келеді. Оларға да ешкім қой демейді, сондай еркін. Бір қарасаң жақсы, бір қарасаң шынымен ыңғайсыз. Өз басым көбінің өз ойын айтуына ерік беруге тырысамын, аузын қақпаймын. Өйткені ол да осы елдің

  • Бақсылар институты

    Сараптама (оқысаңыз өкінбейсіз) Бірінші, ілкіде Түркі баласында арнайы қаған құзіреті үшін жұмыс істейтін көріпкел бақсылар институты болған. Аты бақсы болғанымен ханның қырық кісілік ақылшысы еді. Көріпкел бақсылар хан кеңесі кезінде алдағы қандайда бір саяси оқиға мен ситуацияны күні бұртын болжап, дөп басып талдап һәм сараптап бере алатын соны қабілеттің иесі-тін. Оларды саяси көріпкелдер деп атаса да болады. Хан екінші бір елді жеңу үшін білек күшінен бөлек көріпкел бақсылардың стратегиялық болжауына да жүгінетін. Қарсылас елдің көріпкел бақсылары да оңай емес әрине. Екінші, уақыт өте келе саяси көріпкел бақсылар түркілік болмыстағы стратегиялық мектеп қалыптастырды. Түркі бақсылары қытай, үнді, парсы, ұрым елдерін жаулап алуда маңызды рөл атқарды. Ол кездегі жаһандық жауласулар жер, су,

  • Алматыда зілзала болса, ең алдымен қандай үйлер қирауы мүмкін? Сәулетші Айдар Ерғалимен сұхбат

    Пётр ТРОЦЕНКО Алматының жоғарғы жағындағы көпқабатты ғимараттар. 18 шілде, 2022 жыл Қазақстандық сәулетші Айдар Ерғали егер күшті жер сілкінісі болса, сейсмикалық қауіпті аймақта орналасқан Алматы қаласы қандай қиындықпен бетпе-бет келетінін, совет кезінде салынған үйлер қазіргі заманғы көпқабатты ғимараттармен салыстырғанда жер сілкінісіне төтеп беруге неліктен әлсіз екенін айтты. 23 қаңтар күні Алматыда жер әдеттегіден қаттырақ сілкініп, елді дүрліктірді. Бұл оқиға кең ауқымдағы табиғи апатқа қала билігі мен тұрғындар қаншалықты дайын деген әңгімені қайта қоздырды. Жұрт әсіресе төтенше жағдайлар жөніндегі департаменттің ерте хабарлау жүйесі дұрыс жұмыс істемегенін, СМС-хабарламалар дер кезінде түспегенін де сынға алды. Жер бірінші рет сілкінген сәтте Алматы тұрғындары жапа-тармағай үйден сыртқа қарай жүгірді, кейбірі тіпті сырт киімін де кимеген

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: