Twğırıl – oñ han
kerey.kz
Şıñğıs han atqa miner qarsañda kerey – Wlı Daladağı eñ
ülken, sanı da basım taypa bolğan. Eskilikti zerttegen keybir orıs
oqımıstıları ilkide, XI ğasırda kereyler toğız jüz mıñnıñ
töñireginde, yağni millionğa juıq boldı dep biledi.
Räşid-ad-dinnıñ aytqanı bar. ejelgi zamannan bastap kereyler halqınıñ köptigimen, äskeriniñ quatımen jäne handarınıñ ataq-däñqımen mäşhür boldı degen. arğı tarihı ğwn däuirinen bastalatın kerey qauımı XI ğasırda wlı dala köşpendilerin qayta biriktirgen, qıtay tarihnamasında czubu (ru-taypalar) birlestigi atanğan jaña türik qağanatı – toğız-tatar wlısınıñ wyıtqısı bolğanı mälim.
Bwl kezdegi bastı dwşpan – teristik qıtayda bilik qwrıp otırğan qidan-lauo imperyası bolatın. almağayıp wzaq maydannan soñ, konfederaciya keiipti ülken wlıs ıdıraydı, biräq dalayhan Moğwz bastağan kerey jwrtı auır küresin odan äri jalğastırıptı. aqırı, bir jaqtan qidan, ekinşi taraptan tañğwt qıspaqqa alğan kerey wlısı da qirap jeñiledi, twtqınğa tüsken dalayhan azaptı ölimge kesiledi (1100) . bwl – barlıq baqıtsızdıqtıñ bası ğana eken. eldiñ eñsesin qayta kötergen Sarı han, odan soñğı Boşaujı, Marqwz-bwyrıq handar endi ağayındas jürtpen jağalasuğa mäjbür boladı. kerey ejelgi eldigin saqtağanımen, bwrınğı aydınına jete almaydı, jeñis pen jeñilis alma-kezek tüsedi. mine, osı tınımsız maydan däuirinde düniege kelgen Twğırıl – bwrnağı dalayhan Moğwz äuleti, keiingi Marqwz-bwyrıq hannıñ nemeresi bolatın.
Bwl kezdegi kerey qonısı da wlan-baytaq. Batısta Qañğay
alqabınan – şığısta Kenteydiñ etegine deyingi aralıq; teristikte
Seleñgi özeniniñ joğarğı ağısınan – Kelürenniñ bastauına deyin,
aralıqta Orhwn, Tolı özenderiniñ wzına boyı, ortalıq aymaqtağı
Oñğı özenin örley kele, tüstikte, ejelgi türik Jasıl-özen atağan
Sarı-özen Huañheniñ ülken iini Ordosqa deyingi qanşama jer.
Kerey wlısınıñ qwttı wyığı – bizdiñ neşe mıñ jıldıq
tarihımızdıñ kuäsi, arıda Wlı Türik qağanatınıñ berekeli
baytağı bolğan Orda-Balıq qalası, keyinde Wlwğ wlıs tu tikken
Qaraqorım qalası ornağan Qatın-balıq, ol ekeui de qirap, tozğan
bügingi küni Kül-tegin men Bilge-qağan eskertkişteri saqtalıp
twrğan qasietti Orhwn özeniniñ boyındağı, aynalası at şaptırım,
qara topıraq, kök şalğındı kieli alqap eken. Kerey handarınıñ
bas ordası ünemi osı öñirden aumağan. Qwrjaqwz-Bwyrıq han Orda-
Balıqta otırdı dep jazğan Räşid-äd-Din.
Kereyler şığısta qiyatpen, batısta naymanmen, teristik tarapta
merkitpen, alıs tüstikte atası basqa tañğwtpen, tüstik-şığısta
oñğıtpen şektesken.
Räşid-äd-Din bwl kezdegi kerey taypası ülken-ülken altı ruğa
bölinetin edi dep jazadı. Bwlar: kereyt, jırqın, qoñqayıt,
saqayıt, twmauıt jäne albat ataladı. («Tügel tarihtıñ» tağı bir
twsında osığan üsteme retinde qırqwn ruı twr, biraq bwl ülken ata
işindegi kişi bwtaq boluı da ıqtimal.) Bükil taypağa öz esimin
bergen, nemese bastı ataudı ielengen jetekşi ru – kereyt eken.
Kerey (köpşe, jinaqtı twlğası – kereyt) atauınıñ şığu tegi
turalı ärqilı joramal bar. Räşid-äd-Din keltirgen añız
boyınşa, bayağı zamanda bir patşanıñ jeti wlı bolıptı,
bwlardıñ bäriniñ de tüsi ker, yağni qwbaqan eken.
Marqwz-Bwyrıq hannıñ Qwrjaqwz-Bwyrıq jäne Görhan degen
eki wlı bolıptı. Qwrjaqwz-Bwyrıqtıñ ülken wlı – Twğırıl
keyinde Oñ han atanğan, Şıñğıs hannıñ äkesi Esugey-bahadwrmen
anda bolğan, Şıñğıs hannıñ özine ökil äke bolğan kerey ämiri.
twğırıl – türki tilinde jäne kerei lwğatında añızdıq qıran qws esimi, dep jazadı räşid-ad-din. swñqar keiiptes, twmsığı men şeñgeli bolattay, bir wşqanda topırlatıp, eki jüz-wş jüz qwstı qabatınan jäyqäydi, biräq özin eşkim körmegen, älde şın, älde laqap dep däyekteidi.
Mahmwd Qaşğaridıñ “Diuani Lwğat at-Türik” (Türki tiliniñ jinağı) eñbegi
Twğırıl – jırtqış qws, mıñ üyrekti öltirip, bireuin ğana jeydi.
Bastapqı bir mwratı ornına kelip, börtemen qosılğannan keyin temujin Twğırıl hannıñ ğwzırına baruğa bekinedi. «twğırıl han bağzıda äkemizge anda bolğan edi, esebi, meni de balasınday qabıl aluğa tiıs, – depti. – men de onıñ qajetine jaraytın şığarmın», – deidi sodan soñ özin bekitip. keyinde Oñ han atanğan Twğırıl bwl kezde keñbäytäq wlı dalanıñ jarım jerin wstanıp otırğan kerey jwrtınıñ ämiri bolatın.
«Äkeñ ölse ölsin, äkeñdi köre qalğan ölmesin» demekşi, Temüjinniñ
saparı sätti bolıp şığadı. Pana twta barğan äkesiniñ köne «Andası»
Twğırıl han ağınan jarılıp:
Mınau bwlğın işiktiñ,
Qolqasına jaramın.
Bıtırağan eliñniñ,
Basın qosa alarmın.
Qara bwlğın işiktiñ,
Qarımjısın qaytaram.
Tozıp jürgen eliñdi,
Twtastıram qaytadan. – dep uäde beredi.
Monğol imperiyasınıñ tarihın zertteuşiler: Şıñğıs qağannıñ alğaş adam bolıp, at jalın tartıp minip, küyzelgen elin bütindep, küyregen jwrtın jinağanda dem berip, demeu bolğan osı Twğırıl han deydi.
Ataqtı kerey Kökeş baqsınıñ han Şıñğısqa qaratıp aytatın:
Täñirden suat aldıñ,
Twğırıldan quat aldıñ,
Naymannan hatşı aldıñ,
Kereyden baqsı aldıñ,
Qoñırattan aqıl aldıñ,
Jalayırdan batır aldıñ,
Merkitten qatın aldıñ, – deytin tolğauında düyim tarihtıñ sırı jatır.
Twğırıl han 1130 jılı tuğan. Şıñğıstan 32 jas ülken. Esukeydiñ sert baylasqan dosı. Sebebi, Esukeydiñ atası Ambığaydı, Twğırıldıñ atası Marğwzdı tatarlar men jürjinder wstap alıp, Altın eliniñ patşasınıñ qolına tapsırğan. Altın hanı olardı ağaş esekke şegelep öltirgen. Onıñ sırtında Twğırıldıñ äkesi Qwrşaqwz Bwyrıq pen Esukeydiñ äkesi Qabıl dos bolğan.
«Saspa, balam, – deydi, Twğırıl han: – Äkeñ jaqsı adam edi, aruağı riza bolsın, mına meniñ wlım Sengün işimnen şıqsa, sen sırtımnan şıqqan wlım emessiñ be. Qayda ol qañğığan merkitter!. Saqalınan süyrep sabasına tüsireyin!» – dep atqa qonıp, Temujinniñ şayqalğan şañırağın tiktep bergen eken. Osı oqiğa jaylı monğoldıñ «Qwpiya şejiresinde», «Altın şejiresinde», Raşid-ad-dinniñ tarihi şığarmalarında aytıladı. Bwl oqiğa 1180 jılı bolğan.
1190 jılı Twğırıl han, Temüjin, Jamuqa üştigi atqa qonıp tatar-merkitti tınıştandıradı. Osı jorıqta Jamuqa men Temüjin barlıq bwqarasın sarqıp jürip 20 mıñ äsker äreñ şığarğanda, Twğırıl han qinalmay-aq bir özi 20 mıñ qoldı bastap kelgen. Osı jolı Altın eliniñ imperatorı Twğırılğa «Uañ han» degen ataq beredi. Bwl ataq artınan hannıñ esimine aynalıp ketken jayı bar. Tegi italyan jihanger Marko Polo: «Älemge attı äygili, äsirese europalıqtar qattı äserlenetin şığıstağı «Ioan pop» degenimiz osı «Uañ han»» dep jazadı. Orıs jılnamalarında «Van han» degen atpen belgili.
Zaman öte kele Twğırıl handa Şıñğıspen şayqasıp jeñiledi. Jan sauğalap batıstağı Nayman handığına bara jatqanda şekara küzetinde twrğan qarauıldar qolınan qaza tabadı. Öli bastıñ ataqtı kerey Twğırıl hannıñ mürdesi ekenin tanığan naymannıñ Dayın hanı onı kümispen küptetip, öziniñ altın tağınıñ üstine qoyıp aza twtadı. Bwl 1204 jılı bolğan oqiğa. Sol sätten büginge jetken joqtau bar. Onda:
Ua, Twğırıl, Twğırıl,
Aybattı alıp han ediñ,
Dañqıñ ketken älemge,
Atağı zor jan ediñ,
Qwtlıq äje ösirgen,
Bwyrıqtan tuğan dana ediñ…, – degen jır joldarı bar.
Qwdaydıñ qwdireti-ay, külli nayman aza twtıp jatsa älgi ölgen hannıñ bası ırjıñ-ırjıñ etip külipti. Bwnı jaman ırımğa jorığan eken. Aqırı ol da ras boldı.
Twğırıldıñ inisi Jaqa batırdıñ asqan swlu tört qızı bolğan. Osınıñ üşinşi qızı Swrtoqtığa Şıñğıs kişi wlı Töle üylenedi. Swrtoqtıdan ataqtı handar Mönke, Qwbılay, Qwlağu, Arıq-bwqa törteui tuğan.
“Şıñğıshan” Mwhtar Mağauin
kerey.kz
Pikir qaldıru