Köz qaras Tarih Qazaq şejiresi
Toğız oğız-toğız Iteli-toğız Torğauıt
kerey.kz
Börili bayraq astında —
Bögelip körgen jan emen!
Böridey jortıp ketkende,
Bölinip qalğan jan emen!
-Swyinbay Aronwlı
Iteli şejiresiniñ Säbit damolladan qalğan nwsqasında : Ormanbet hannıñ Torğauıt, Dörbit, Tibet, Tañğıt, Qalqa, Ahmet, Onsan degen wldarı boldı. Ahmet alapes bolıp auırıp elden şettetiledi de, Ahmetti ien jerge öltiruge apara jatqanda qwtqarılıp, aman qaladı. Ahmet arqardıñ bauırın jep, qanın işip sauığıp ketkensoñ arqardı kie twtıp, twñğış wlınıñ atın Arqarşı qoyadı. Ahmet jasaq qwrıp, böri bastı tu köterip Ormanbet hanğa qarsı şabuılğa ötedi. Torğauıt, Dörbit, Tañğıt, Qalqa, Sarıüysin, Bekejan, Täyti, Onsan börili tu astına birikti. Böri bastı tuına qaratılıp toğız Iteli atanıptı- degen añızdı keltiredi.. [1]
Säbit damolla- Altay betinde alğaş mektep-medirese aşqan dini qayratker[1].
Şejirelik añızda aytılğan ‘’böri bastı tu astına birikken toğız Itelini’’taldap körsek.
Onsan-on san Noğaylı, tarihta saq, ğwn, üysin, türiktiñ ğana ata-tegi kökböri sanalıp, wlıs atı
köbörige baylanıstı atalğan joq, olardıñ soñğı wrpaqtarında da börige (itke)
baylanıstı at küni büginge deyin saqtalıp keledi: başqwrt, noğay (nohay), aday,
arğwn, iteli (ru), itemgen (ru) tağı basqa wlttar men rulardıñ atı molınan
jolığadı.
Älkey Haqanwlı Marğwlan: «…Böriniñ etine jerik bolıp tuğan balanı
jwrtşılıq maqtan qılıp, oğan «mañğıs» (mañğıt), «noğay» degen at beredi.
Mwndağı «Mañğıs», «noğay» degen sözder bir kezde «böri» (kök aspan) mağınasın
bildirgen. Erte zamandağı «böri qws», «mañğıt» bergi kezde «it-qws», «köktiñ
qwsı» degen mağınada tuğan. », – dep jazdı[2] .
Iteli- iteli kerey. Kerey eliniñ “noqta ağası” ataladı.
Torğauıt- kerey Twğwrılhan wrpaqtarı ieligindegi äskeri birlestik.
Tañğıt- Alaşqa qızmet etken kerey Uañhannıñ ağası Jaqa Kanbu wrpaqtarı[6].
Sarıüysin- Batıs Türik qağanatındağı bes arıs el Duludıñ beldi taypası. Tañbası Abaq kereydiñ tañbasımen birdey. Kereylermen tuıstıq jaqındığı bar[4].
Ahmet- Seyd-Ahmed (16 ğasırdıñ 2-jartısı) Sibir handığınıñ basşısı, äskeri qolbasşı boluıda, Noğaylı handarınıñ bir Qızıl Arıstannıñ balası Ahmet boluıda mümkin.
Tağı bir añızda: Qırıq san Qırım, otız san Rum, on san Oymauıt, toğız san Torğauıt, on san Noğaylı bölinip, Ormanbet bi ölgende Noğaylı qoğam, Qoban jäne Mayqı esimdi belgili atalar bolıptı. Mayqı toğız handı qolınan otırğızğan bas bi eken[7].
Osı añızda aytılğan toğız torğauıt-toğız iteli Altın ordanıñ soñğı kezindegi sayasi dağdarısta birikken tuıstas, ortaq sayasi közğaras wstanğan, börili tu astına jinalğan köneden kele jatqan taypalıq odaq. Qazaq şejiresindegi alaş añızıda osı twjırımğa sayadı.
VI ğasırdağı Batıs Türik qağanatındağı on oq elindegi ekinşi iri Qoylau(Iteli) taypasın Külig çor basqardı.
Aşına äuletiniñ soñğı kezderinde Türgeş Üşeliktiñ memleket biligin öziniñ qolına aldı. Bizdiñ oyımızşa, osı Üşeliktiñ bwrınğı çor lauazımında Türgeşterdi basqarıp jürgen twstağı atı Alaş bolğan. Üşelik esimi oğan qağan tağına otırğan soñ qosımşa berilgen deuge negiz bar. Üşeliktiñ bwrınğı Alaş ekendigine tağı bir dälel – Alaş çor Bes türik Dulu qwramındağı Türgeş wlısın bilep twrğan kezde, osı Bes türik Duluğa kiretin körşi Qoylau wlısın Kül çor basqaratın[4]. Äbilğazınıñ Türik şejiresinde kereylerdi on oq elin bilegen Aşina qara YAbğudıñ qarauındağı şep, sep odağına taratadı. Aşina qara -İstemi qağannıñ jürejatı.
osı şep taypasınan keyin kereylerdi bilegen qağandar şıqqan. Qıtaylar men wyğırlardıñ birrkken jorıqtarınan keyin Şep, Şimoyın, Qoylau(Iteli) tärizdi ülken rular Jetisudan şığısqa oyısıp Telekterdiñ Sir-Enda qağanatınıñ orınına ornağan Toğız oğız birlestigine qosıladı[5]. Joğarı keltirilgen tarihi derekterdegi taypalıq odaq atauları qazirgi iteli şejiresinde ru ataularımen saqtalğan.
Säbit damolla şejirede
«Qarabi den Ahmet,
Ahmetten Arqarşı,
Arqarşıdan Seydalı, Jabay, Ermen.
Ermennen Aldaberdi.
Aldaberdiden Bağanalı, Jappas.
Bağanalıdan Qoylau, Baylau.
Qoylaudan Kökbwlaq,Şımır.(Şımır ağasına ökpelep batısqa köşip ketken)
Kökbwlaqtan Aqbaqtı, Tınıbek, Küyik.
Aqbaqtı, Aqmergen (Tınıbek), Aqmalay (Küyik) atalarına bölinedi. Aqbaqtı 9 atağa bölinedi. Tınıbek 4 atağa bölinedi. Küyik 5 atağa bölinedi.
Aqbaqtı: Qazeke, Däuit, Taz, Swltanqwl, Esenqwl, Aqmalay, Kenjebay,Däuitqalai,Qojanqwl. Tınıbek: Atanas, Qaraqwl, Qarambet, Jädiger.
Küyik: Eltoq, Däulet, Toqtağwl, Besşal(Edige), Qalmatay.
Ahmet, Qoylau, Arqarşı, Küyik, Jädiger, Edige, Däulet, Qalmatay, Toğız toqtağwl.
Qara bi- kerey hanı Qarahan.
Qoylau- Batıs Türik qağanatındağı bes arıs el Duludıñ beldi taypası.
Ahmet- Seydahmet Bekbolatwlı, Taybwğa (Seytek, Seyten) – 1583 – 1585 j.j. boluı mümkin.
Jädiger- Sibir hanı Taybwğa äuletinen. Twrğaq kerey[3].
Edige- mañğıt bekteri boluı mümkin.
Däulet- Sibir hanı Taybwğa äuletinen. Twrğaq kerey[3].
Qalmatay- Qalmaq atanğanTorğauıt Twrğaq kerey boluı mümkin.
Toğız toqtağwl- Torğauıt Twrğaq kerey boluı mümkin.
Küyik- Batıs Türik qağanatındağı Qoylau wlısınıñ basşısı Külg çor boluı mümkin.
Qorta kelgende tariıhta aytılatın Toğız oğız-toğız Tatar-toğız Iteli-toğız Torğauıt erteden sabaqtasıp kele jatqan qandastıq-tuıstıq jaqındığı bar sayasi birlestik , toğız sanı da qazaqtıñ eski saltınan orın tepken qasietti san.
Paydalanılğan ädebietter
- B. Jwmabaywlı “Iteli şejiresi”(5şi basılım).
-
YAsin Qwmarwlı: Ejelgi Türki taypalarındağı tötemdik añ – qwstardıñ añızdıq negizderi
- Twrğaq şejiresi
- Türgeş-Alaş egemen eli- Talas Omarbekov
- Qazaqstan (Qazaq eli) tarihı: 4 kitaptan twratın oqulıq. Qazaqstan aumağı b.z.b. mıñjıldıqtardan Hİİİ ğasırdıñ basına deyingi däuirlerde. 1-kitap
- “Kereylerdiñ XIV-XVII ğasırdağı tarihı”(Alaş tarihi zertteu ortalığı. Almatı, 2014 jıl).
- «Qazaq enciklopediyasınıñ» Bas redakciyası, «Atamwra» baspası.https://kk.wikipedia.org/wiki/Mayqı_bi
Jwmabay Mädibaywlı
PhD doktorant
Äl-farabi atındağı QazWU
Pikir qaldıru