Marat Jılanbaev – Ginness rekordtar kitabına engen älemdik jeti rekordtıñ iesi. Onıñ keybir rekordın äli eşkim jañartqan joq.
Jılanbaev 1991 jılı jazda 15 kün işinde qatarınan 30 marafondı sätti ayaqtap, kün sayın 84 kilometrden jügirgen. 1992 jılı 20 kün Qaraqwm şölinde jügirip, 1 200 kilometr qaşıqtıqtı eñsergen. 1993 jılı 24 künde älemdegi eñ ülken şöl – Saharanı (1 700 kilometr), 22 künde Avstraliyadağı eñ ülken şöl – Ülken Viktoriyanı (1 600 kilometr) kesip ötken. 1994 jılı Jılanbaev AQŞ-tağı Nevada ştatı arqılı 17 kün boyı toqtausız jügirip, tarihtağı eñ wzaq jügiru uaqıtı boyınşa rekord ornattı. Onıñ osı uaqıtqa deyin jügirip ötken qaşıqtığı 160 mıñ kilometrden asadı.
TAÑĞI JATTIĞU
Nwr-Swltan. Tañğı sağat 5.30. EKSPO körme pavil'onınıñ janındağı sayabaq. Dalada -8 gradus ayaz. Köşe boyındağı şamdar qırau şalğan ağaştarğa säule şaşıp twr. Aynalada tiri jan joq. Qalada öli tınıştıq ornağan. Astanada koronavirus jwqtırğan nauqastar sanınıñ artuına baylanıstı qalağa kirip-şığuğa tıyım salınğan. Twrğındar mañızdı şaruası bolmasa, üyden artıq şıqpauğa tırısadı. Sondıqtan qarañğıda jürginşiler jolın jağalay jügirip kele jatqan, maska kigen bir top adam közge oğaştau körinedi.
«Bir, eki, üş» deydi toptıñ är qimılın jiti baqılap kele jatqan qara kiimdegi adam. Bwl – Marat Jılanbaev. Jattıqtıruşınıñ qimılı şiraq. Jılanbaevtıñ türi balbal tastarında beynelengen ejelgi köşpelilerdiñ keskinine keliñkireydi. Marattıñ Ekibastwzda tuğanın bilmeytin adam onı AQŞ-tıñ Aydaho ştatında keziktirse, ündis dep oylap qalar edi.
— Biz jauapkerşilik tanıtıp, karantin kezinde maska kiyuimiz kerek. Qazir jügiremiz. Qaşıqtıq – 3,2 kilometr. Qinalmay jügirip ötesiz, — deydi Azattıq tilşisine maska men jılı qolğap wsınğan jattıqtıruşı.
11 adamnan twratın top asıqpay jügire bastadı. Toptan bölinip, jeke jügirgen jattıqtıruşı är adamnıñ qimılın köz almay, baqılap keledi.
Är kilometr sayın, toptağılar toqtap, jürek soğısın tekseredi.
— Adamdar osılay jağdayın özderi baqılauda wstaydı. Babımda twrğan kezimde tınıştıqta jüregim minutına 36 ret soğatın. Bwl ünemdi rejimde isteytin qozğaltqışqa wqsaydı. Mwnıñ mañızı zor. Ädette adamdar jügirudi öz betinşe üyrenedi. Jügiru — däri siyaqtı, onı artıq qoldanıp, ulanıp qaluğa boladı. Tize bülinip, omırtqa zaqımdalıp, jürekke salmaq tüsui mümkin. Qazaqstanda ötken soñğı eki marafon kezinde eki adam qaytıs boldı. Olar jügirudi jaña bastağandar emes, täjiribeli qatısuşılar bolatın. Biraq jattıqtıruşısız jügirgen. Adamdar jügirgende, mindetti türde şarşap, su terge tüsu kerek dep oylaydı. Mwndayda jıldamdıq üdep, jürek tasqa aynala bastaydı, — dep tüsindiredi Jılanbaev.
Jılanbaev är topqa 17 adamnan artıq almaydı. Olardı aptasına üş ret jattıqtıradı. Aydıñ soñında är adam toqtausız 10 kilometr jügirui kerek. Jılanbaev ünemi fizikalıq qalpın saqtap, immunitetin nığaytqısı kelgenderge ortaşa eseppen alğanda jeti jarım kilometrden aptasına üş ret jügiruge keñes beredi.
— Bastısı — ağzanı üyretu. Arı qaray adamnıñ özi de toqtamaydı, öytkeni dene üyrenip qaladı, — deydi jattıqtıruşı.
QOLJETİMDİ SPORT TÜRİ
Azattıq: Bizde nege jügiru mädenieti qalıptaspağan? Sovet odağı kezinde bwqaralıq sport, onıñ işinde jügiru jaqsı nasihattalatın. Al qazir äkimder, onda da bäri emes, jılına bir ret resmi sporttıq şarada jurnalisterdiñ aldında jügiredi. Olardıñ künde sayabaqta jügirip jürgenin köru ekitalay. Al mäselen, Europada halıq jügiruge erekşe köñil böledi.
Marat Jılanbaev: Bizde biraz adam ğana jügirse, şetelde bäri jügiredi. Ol jaqta jügirip, sportpen aynalıspasañ, saqtandırudan qağıluıñ mümkin. Onıñ üstine şetelde auırsañ, emdeluge köp aqşa ketedi. Negizi, birinşi bolıp Amerika halqı jügire bastadı. Jappay qarulanudan jarıs kezinde amerikalıqtar byudjet şığındarın taldap, AQŞ-tıñ densaulıq saqtau salasına äskeri tehnika öndirisine qarağanda köbirek aqşa bölinetinin anıqtağan. Bwl Djimmi Karterdiñ (AQŞ-tıñ 39-prezidenti, 1977–1981 jıldar – Red.) twsında bolğan. Osıdan bilik qarjını nauqastardı emdeuge emes, salauattı ömir saltın damıtuğa böludi şeşken. Memlekettik bağdarlama dayındalıp, onıñ işine jügiru de engizilgen. Öytkeni bwl sporttıñ eñ qoljetimdi türi bolatın. Sodan beri Amerikanıñ bükil prezidenti jügirumen aynalısadı. Al bizde äli künge TMD basşılarınıñ birde-biri jügirgen emes. Jügirudi ädetke aynaldırğan key äkimder bar. Olardıñ birazı – meniñ şäkirtterim. Qazir jügirumen aynalısatın ministrler men deputattardıñ köbi menen sabaq alğan. Däuren Abaevtı da (aqparat jäne qoğamdıq damu ministri) men jattıqtırğam, biraq ol bwl turalı aşıp ayta bermeydi. Sondıqtan şeneunikter jügirumen aynalıspaydı deuge bolmaydı. Biraq qazir elde bwqaralıq sport joq dep senimdi türde ayta alamın. Sportşı retinde sport ministrliginiñ bwl bağıtta jwmıs istep jatqanın bayqamadım. Bwrın balalarğa arnalğan sport sekciyalarınıñ bäri tegin bolatın, qazir aqılı. Bwrın ay sayın, är toqsanda bir ret mindetti türde bwqaralıq jarıs pen estafeta ötetin. Mwnday şaralardıñ ötuine memlekettiñ özi müddeli edi. Al qazir sportqa janı qwmar azamattar marafondardı öz esebinen wyımdastıradı. Olar bilikti köşeni jauıp, qoldau körsetuge köndirip älek boladı. Bizde bir qızığı, sportşığa «Olimpiada çempionı boluıñ kerek!» degen talap qoyadı. Köp sport nısandarına qarapayım adamdardı kirgizbeydi, onda äuesqoy sportşılar jattığa almaydı. Bwl trek pen jol tek käsibi sportşılarğa arnalğan dep aytadı. Al salıq töleuşilerdiñ qarjısına aşılğan ülken sport keşeni bir ğana komanda üşin jwmıs isteydi. Olardıñ medal' jeñip aları ne jarıstan qwr alaqan qaytarı tağı belgisiz. Bwl – Olimpiadağa erekşe män beretin Sovet odağınan qalğan täjiribe. Bılayşa aytqanda, maqtanu. Bizde sportpen aynalısqıñ kelse, fitnes ortalıqqa baruıñ kerek. Biraq mwnı halıqtıñ bäriniñ birdey qaltası kötere bermeydi. Sondıqtan jügiru — eñ tiimdisi.
Azattıq: Sizdiñ jattığularıñızğa şeneunikterden basqa kimder qatısadı?
Marat Jılanbaev: Mağan ädette orta jastağı, 30–35 jas şamasındağı adamdar jazıladı. Öytkeni adamdar osı kezde qazir sportpen aynalıspasa, arı qaray densaulığı naşarlay beretinin tüsinedi.
Azattıq: Tañerteñ jäne keşke jügirudiñ arasında qanday ayırmaşılıq bar?
Marat Jılanbaev: Tañğı jattığuğa jazılğan adamdar keşki top müşelerine qarağanda äldeqayda tärtipke berik ekenin bayqadım. Ädette tañğı besten bastap jügiretin top mıqtı boladı. Keşke adamdardıñ jürek soğısı jiileydi. Tañerteñmen salıstırğanda, keşke atqaratın is köp. Jwmıstan keyin balalar, otbası, dostar men twrmıstıq şarua bar. Al tañğı beste jürek soğısı tömen boladı. Sağan eşkim habarlasıp, mazalamaydı. Otbasıñ üyden qalay şığıp ketip, jügirip kelgeniñdi bayqamay da qaladı. Jwmısqa keşikpeysiñ, boyıña quat tolısıp, jaña oyanğan äriptesteriñniñ janında külimdep jüresiñ. Odan bölek, erik-jiger, minez qalıptasıp, erte twru ädetke aynaladı. Erte twrğan adam jetistikke köbirek jetetinin anıq ayta alamın.
Azattıq: Siz birde «Jügirgende adamnıñ sanasına dwrıs oylar keledi» dep ediñiz.
Marat Jılanbaev: Iä, jügirgen kezde jwmıs, otbası, jeke isteriñ turalı oylanıp, ömiriñdi saralay bastaysıñ. Bärin oylanasıñ.
«ÜNSİZ QALMAUĞA TIRISAMIN»
Azattıq: Qazaqstanda sportşılar men mädeniet qayratkerleri bilikti öte sirek sınaydı. Siz äleumettik jelide eldegi jağdaylarğa qatıstı oyıñızdı aşıq jazasız. Bwğan ne sebep?
Marat Jılanbaev: Ömir boyı ädiletsizdikti körsem, ünsiz qalmauğa tırısıp kelemin. Tipti Sovet odağınıñ twsında 1983-1985 jıldarı Täjikstannıñ Auğanstanmen şekarasında (Hatlon oblısı, Kulyab qalası) äskerde bolğan kezde de oyımdı aşıq aytatınmın. Äskerde öz mindetimdi abıroymen atqarıp, plakattar men basqa da nasihat qağazdarın şığardım. Sporttı damıtuğa küş saldım. Birde bizge Mäskeuden Kolobov degen jaña polk komandiri keldi. Ol soldattarğa sebepsiz soqtığısıp jüretin. Bir küni bizge tamaq işetin kezde qasıq bergizbey, «şoşqa siyaqtı jeysiñder» dedi. Biz mwnday qorlıqqa könbeymiz dep kelisip, birneşe ret tamaq işuden bas tarttıq. Men ştabqa habarlasıp, bölimşedegi jağday turalı aytıp berdim. Ştabtağılar senbey, telefon twtqasın oficerlerge berudi swradı. Biraq olar komandirden qorqıp, telefonğa jolamay qoydı. Sol küni keşke bärine qasıq berdi. Keyinirek polk komandirine bölimşeden habarlasqan adamnıñ atı-jönin aytqan. Ol meni qıspaqqa aludıñ «resmi» joldarın izdey bastadı. Üş ayday gauptvahtada boldım. Äskerden eñ soñğı bolıp 31 jeltoqsan küni bosadım. Osılay jaña jıldı poezda qarsı alğam.
Azattıq: 2000-jıldarı siz Ekibastwzda mäslihat deputatı boldıñız. Deputattıqqa qay partiyanıñ atınan öttiñiz?
Marat Jılanbaev: Men eşqanday partiyada bolmasa da, deputattıqqa ötken jalğız adam boldım. «Eşqanday partiyağa kirmeymin» degen wstanımıma äli künge berikpin. Kezinde Ekibastwzdan jalğız özimdi Dariğa Nazarbaeva (Qazaqstannıñ bwrınğı prezidentiniñ ülken qızı, parlamenttiñ joğarğı palatasınıñ spikeri) qwrğan «Asar» partiyasına kiruge şaqırğan. Bas tarttım, öytkeni ol partiyanıñ ne üşin qwrılğanın jaqsı tüsindim.
Azattıq: Deputat bolıp qalay jwmıs istediñiz?
Marat Jılanbaev: Halıqpen kezdesu bolğanı esimde. Mağan söyleytin sözimniñ mätini men aldın ala dayındalğan swraqtardıñ jauabın berdi. Wyımdastıruşılardan «Olar mağan qanday swraq qoyatının bile me?» dep swradım. Olar «Iä, bizdiñ adamdarımız ğana swraq qoyadı, artıq saual bolmaydı» dep jauap berdi. Kezdesude bireu ornınan twrıp, bir köşeniñ jöndeu jwmıstarı qaşan bastalatının swradı. Men qay küni, qanday wyım baratının aytıp berdim. İşimnen «Mässağan!» dep oyladım. Sosın bir äyel ornınan twrıp, «Deputattardıñ bäri wrı!» dep ayqayladı. Miliciya onıñ qolın qayırıp, zaldan alıp şığıp ketti. Men birtindep deputattıq jwmıstıñ qır-sırın bile bastadım. Osılay deputat boluğa kar'erasınıñ joğarı örlegenin qalaytındar jäne öz wyımı men käsipornınıñ müddesin qorğaytın käsipkerler wmtıladı degen qorıtındığa keldim. Tenderlerdi tek öz adamdarına beredi. Biraq mwnı däleldeu qiın. YAğni, onda tek özin oylaytın adamdar ğana baradı. Adal adamdar da bar, biraq olar az.
Azattıq: Deputattıqtan nege kettiñiz?
Marat Jılanbaev: Mağan adamdar mäselesin şeşudi swrap kelgenimen, meniñ qolımnan keler qayran joğı janıma battı. Deputat bolıp, birde-bir tenderge qatısqan emespin. Kerisinşe, saylauşılarımızdıñ pod'ezderin öz aqşamızğa jöndegen kezderimiz boldı. Bwlay jalğasa berui mümkin emes edi, sondıqtan jeter dep oyladım. Biraq Ekibastwzğa Valeriy Nabitovskiy degen jaña äkim kelip, meni qaluğa köndirdi. Ol şınımen qalanıñ ömirin jaqsartqısı keldi. Deputattar halıqtıñ arasınan şıqqan adamdar bolğanın qaladı. Äkim tün işinde meni ornımnan twrğızıp, köşedegi jarıq şamdarın tügendeuge şaqıratın. Keyin bilik birinşi ret elde äkimderdi saylau jüyesin engizdi. Äkimderdi deputattar tañdaytın boldı. Ol kezge deyin Nabitovskiy qalanı barınşa damıtıp ülgerdi. Barlıq jerde tazalıq pen tärtip ornadı. Äkim saylau turalı äñgime qozğalğanda, bäri birdey Nabitovskiydi qayta saylauğa birauızdan kelisti. Qala twrğındarı da osını qaladı.
Biraq töbeden «Roman Sklyar (ol kezde Pavlodar äkiminiñ orınbasarı bolatın, qazir Qazaqstan prem'er-ministriniñ orınbasarı – Red.) äkim boluı kerek» degen bwyrıq tüsti. Sklyarğa dauıs beruden bas tartqan deputattar ärtürli qiındıqtarğa tap bola bastadı. Telefondarın tıñdaytın boldı. Qısım küşeydi. Osıdan soñ köbi kelisti. Soñına deyin qarsı şıqqan tört-aq deputat qaldıq. Nabitovskiydi türmege otırğızu üşin ol turalı aqparat jinay bastadı. Köp äkimdi kördim, bäriniñ bir käsibi bolatın. Al Nabitovskiy erekşe edi. Ol eşqaşan basqalarğa özi üşin aqşa töleuge rwqsat etpeytin, ünemi çek talap etip jüretin. Osı ädeti aqırı onıñ qauipsizdigin qamtamasız etuge jaqsı kömektesti. Biraq bäribir sıltau tabıldı — äkim narıqtıq qwnınan tömen bağada päter jaldağan dep şıqtı. Nabitovskiy ornınan ketken kezde oğan qarsı qozğalğan qılmıstıq ister özinen-özi joğalıp ketti. Keyin qarsılasqan deputattardı mäslihatqa ötkizbey qoydı. Bwl jaqsı mısal dep oylaymın. Däl osı sebepten bıltır Astananıñ atauın Nwr-Swltan dep özgertu turalı wsınıs bolğanda qarsı dauıs bergen birde-bir deputat tabılmadı. Netken satqındıq! Özim köp deputattı tanimın, olardıñ eşqaysısı astananıñ Nwrswltan Nazarbaevtıñ atımen atalğanın qalamaydı.
«DIVANDA OTIRUDIÑ ÖZİ – ERLİK»
Azattıq: Memleket koronavirusqa qarsı jetkilikti deñgeyde küres jürgizip jatır dep oylaysız ba?
Marat Jılanbaev: Endi, Nazarbaev koronavirusqa qarsı küreske barlıq iri käsipkerden aqşa jinaytının ayttı ğoy. (Küldi.) Qazir jwmısşılarına qaydan aqşa tauıp, tölerin bilmey otırğan tanıs käsipkerler bar. Käsiporındar tötenşe jağday men karantinge baylanıstı jabılğan. Bäri toqtap twr. Ärine, adamdar aştan ölmeui üşin aqşa töleydi. Basqa qırınan alğanda, karantin boluı kerek. Bastısı — asıra siltep almau.
Azattıq: Karantin kezinde üyde qalay jattığuğa boladı? Qanday keñes beresiz?
Marat Jılanbaev: Bir jaqsısı, men jeke üyde twramın. Päterdegilerge qiın, ärine. Adamdardıñ köbi az qimıldağannan jäne stresten artıq salmaq jinauı mümkin. Gimnastikamen aynalısu kerek. Köp qimıldağan jön. Erinbegen adam tört qabırğanıñ işinde de jattığıp, fizikalıq qalpın saqtap qaladı. Jay ğana divanda otırudıñ özi – erlik. Qazir internetten qıtaylardıñ päter işinde marafon jügirip jürgenin kördim. Bireu üsteldi aynalıp, bireu balkonğa şığıp jügirgen. Qısqası, internetten izdegen dwrıs.
Azattıq: Swhbatıñızğa raqmet.
Pikir qaldıru