Mädeniet Ruhaniyat Qazaq dästüri

Kyiz üydiñ jabdıqtarınıñ atauları

kerey.kz

 |  Apr 18, 2020

Bolat Bopaywlı

Qazaq kyiz üyi- 7-8 ğasırlarda keñinen qoldanılğan. Osınau wlı dalanı qonıs etken ata – babalarımız osıdan üş mıñ jıl bürın da kyiz mädenietin jarıqqa şığarğanın külli älem közindegi ğılımy derekter däleldeydi.
Qazaq halqınıñ arğı ata- babaları sanalatın Sah, Ğün, Qañlı, Üysin, Alandar zamanında-aq Kyiz üy mädenietin tolıq qalıptastırğanı şındıq.
Men bwl jerde Kyiz üy tarihın aytqalı otırğam joq. Jaqınnan beri oquşılardan mağan Kyiz üydiñ jabdıq atauları turalı öte köp süraqtar kelip twsti. Jeke- jeke jauap ta berdim. Bıraq süraqtar köbeye berdi. Aqırı FB jelisinde ortaq jauap berudi jön kördim.

Qazaq kyiz üyiniñ sırtqı jabdıqtarına qaray :
1. Üzikti kyiz üy,
2. Köterme turdıqtı kyiz üy,
3. Biteu turdıqtı kyiz üy,
4. Bütin turdıqtı kyiz üy. Bolıp bölinedi.

Kyiz üydiñ sırtqı jabdıqtarı :
1. Turlıq,
2. Üzik,
3. Tündik,
4. Tañğış,
5. Bas arqan,
6. Beldeu qür,
7. Şalma arqan,
8. Şalğış bau,
9. Jelbau,
10. Basqür.
11.Turdıq bau,
12. Üzik bau,
Mine kyiz üydiñ sırtqı jabdıqtar osılar.

Kyiz üydiñ qañqasın- ” Süyegi ” deydi.
Kyiz üy süyegine – Şañıraq, kerge,uıq, sıqırlaulıq ( Esik )jatadı.Bwlar kyiz üy qañqasın üstap twradı.
Qazaq kyiz üy süyek pişinine qaray:
1. Altın orda,
2. Aq orda,
3. Aq otau,
4. Qarşa üy,
5. Qara laşıq,
6. Qara qos,
7. Abılayşa,
8. Jolım üy,
9. Qara şañıraq,
10. Bozım üy,
11. Itarqa,
12. Kürke,
13. Jartı laşıq,
14. Jadağay üy,
15. Şoşaima üy,
16. Jappa üy,
17. Domalaq üy,
18. Toşala üy,
19. Qapsırma qos,
20. Kümbez qos.
Bwl kyiz üydiñ sırtqı jabdıqtarına, pişinine qaray bölingen atauları.
Qazaq kyiz üyiniñ uıq sanına qaray ataluı:
1. Qırıq bastı üy,
2. Alpıs bastı üy,
3. Seksen bastı üy,
4. Toqsan bastı üy,
5. Jüz bastı üy,
6. Jüz jirma bastı üy.

Qazaq kyiz üydiñ şañırğına qadağan uıq sanına ” bastı üy ” dep atağan.

Kerege turalı tüsinik

Qazaq kyiz üydiñ qalğan keregesiniñ sanına qaray:
1. Eki qanattı üy,
2. Tört qanattı üy,
3. Altı qanatı üy,
4. Segiz qanattı üy,
5. On Qanatı üy,
6. On eki qanattı üy . Dep böledi. Keregeni – “üy qanatı” dep ataydı. Odan sırt “Qazaq ülgi” jäne ” Qalmaq ülgi” dep eki twrli ülgige ayıradı.Bwl ülgiler 7-8 ğasırlardan beri qalpın qüratpay saqtalıp keledi.
Keregeniñ basına say- say sızıqtar saladı. Ol sızıqtardı ” Qanşa” dese,Kerege jelisine kök ötkizedi. Oı ” Dombı” deydi.Qarışadan tesken tesikke qays bau balaydı . Onı ” Taspa bau ” dep ataydı. Kyiz üydiñ negizgi qañqasın, süyegin üstap twratın tüğırı- ” Kerege” dep ataladı.
Qazaq keregeniñ är tal ağaşın- ” Jeli”, ” Kerege jelisi” deydi. Kerege jelisiniñ üzın twrin- ” Ersi” nmese ” Ersisi” dese, qısqa twrin” Balaşıq” deydi. Bir keregede on tört ersi, toğız balaşıq, toğız sağanaq boladı. Sağanaq- kerege köginiñ şetine şığıp twratın şolaq tayaqşa bölegin-” Sağanaq” dep ataydı. Kyiz üydiñ kerege qanattarı jäne bosağası osı sağanaqtarı qyulasıp, tañğışpen baylanadı.onıñ eki jağın “moyın alqım” deydi. Keregeniñ köktelip bitken bir bölegin -”Qanat” deydi. Qanat sanı üydiñ ülken- kişiligine qaray sanı artıp otıradı. Qanat qosılğan sayın üy keñeyip ülkeye beredi.Qazaq kyiz üyiniñ qanat sanı eki, tört, altı, segiz, on, on eki, on töret, on altı, arı qaray otız qanatqa deyin wlğayya beredi.
Kerege jelisiniñ ersisi- eki metr den eki jarım metirge deyin boladı, Balaşığı – bir metr seksen santimetr, eñ kişi qısqa twri otız santimetrge deyin qısqaradı. al keregeniñ Uıq bailaytın jerin – ” Kerege bası”, ne ” Kerege şegi” deydi.
Qazaq kyiz üyin jasau şeberleri Keregeniñ jasalu ädisine qaray -” Jelköz kerege” jäne ” Torköz kerege” dep ekige böledi.
Jelköz kerege – on bir, on üş, on bes ,on jeti, jirma üş, odan da köp kökti bolıp kele beredi. Köginiñ köbeyuine qaray – Jetpis bes , Seksen bas, toqsan bas, toqsan bes bas, jüz bas, jüz bes bas dep bas sanı da artıp otıradı. Bwl jerdegi kök , bas dep otırğanı Uıq san men Şañıraqtıñ uıqtı süğatın tesigi.
Qazaq qara öleñinde ” Kerege toqsan bastı, seksen Uıq ” degen öleñinde twsindirip ketken.
Qazaq şeberleri jelköz keregeni jasağanda közin ülken etip jasaydı da, ortasınan bir jelini köktemey qaltırıp ketip otıradı.Osılay etkende kerege oñay jazılıp, oñay jinalatın boladı. Al torköz keregniñ közi tar boladı, ne jüdırıq siyatınday etip jasaydı. Torköz kerege berik mıqtı boladı. Boranğa , qattı soqqan jelge qülap qalmaydı, bıraq jazılıp – jinaluı qiındau boladı. Keregedegi basınıñ jasaluına qaray parıq boladı. Qazaq şeberlri qalıptastırğan Torközdi kerege jirma bastı bolsa, Jelközdi kerege on jeti bastı bolıp keledi. Bwl ölşem negizinen üzaq uaqıt täjiribeden ötip türaqtalğan ölşem bolıp qaldı.
Qazaq tilinde :

1. Keregeñ keñ bolsın,
2. Keregeñ berik bolsın,
3. Keregeñ sögilmesin,
4. Keregeñ şayqalmasın,
5. Keregeñ qüttı bolsın,
6. Keregeñe jamandıq juımasın.
Degen sözder batalı sözderde jolıqsa, qağıs tilinde de mınaday aştı sözderidi jolıqtıramız:

1. Keregesin it qomdamın,
2. Keregesine it sarısın,
3. Keregege tañılıp qalsın,
4. Keregesi şayqalsın, T. B. Qarğıs sözder bar.
Uıqtıñ erekşiligi

Uıq- Kerege men Şañraqtıñ arasın qosıp üstap twratın , bir bası tülu, ekinşi bası ylgen jiñişke sırıq. Kyiz üydiñ negizgi jabdıqtarınıñ biri-” Uıq” dep ataladı.
Qazaqtıñ kyiz üy jasaytın şeberlerin – “üyşi” dep ataydı. Üyşiler Uıqtı negizinen sambı taldardan jasağan. Uıqtıñ kerege basına baylanatın jağın ymekteu äri jalpaq etip jasaydı. Ilgen jalpaq jağın” Uıq yni” nemese ” Uıq qarınşası” dese, twzu jağın- ” Qarı” nemese ” Qarımı” deydi. Al Uıqtıñ şañıraq közine süğatın üştalğan üşın- ” Qalamı” dep ataydı. Uıqtıñ kerege basına baylanatın jağın tesip, oğan bau ötkizedi. Ol baudı- ” Uıqbau” dep ataydı. Uıqbaudıñ üzındığı eki de üş metr boladı. Qazaq kyiz üiiniñ Uıq sanı kerege bas sanına teñ keledi.Uıq sanı , uıqtıñ üzın- qısqalığı kyiz üy köleminiñ ülken- kişiligine baylanıstı boladı. Kyiz üydiñ uıq sanın esepteu ädisi de bar, Ädette kyiz üy mañdayşasına altı uıq baylanadı.Qalğan uıq sanın kerege basına baylanıstı esepteydi. Münda Jelköz kerege men Torköz keregeniñ uıq sanın anıq parıqtap alsañ eşqaşan uıq sanınan jañılmaysıñ. Uıqtıñ qalamı- tört qırlı bolıp jasaladı. Soda şañıraqtı şayqaltpay üstap türuına septigin tygizedi.
Uıq jasau üşin uıq ağaştı salıp jibitetin ot külin- “Qoz” nemese ” Qozan” deydi. Uıqtıñ qarınşa, ne alaqanına sızıq salatın qüraldı-” Qırnauış” dep ataydı. Uıqtıñ yinin jasaitın qazıqtardı- ” Tez” ne ” Tezge salu” deydi. Uıq alaqanına salğan sızıqtı- ” Irau”, ” Iraulı” deydi. Uıqtar dı boiyaitın topıraq nilin-” Josa” dep ataydı. Bürınğı zamandağı baylar Uıqtarın kümis ne süyektermen örnek saldırıp ta jasstatın bolğan.
Qazaq tilinde:

1. Uıq berik bolsın,
2. Uıq sınbasın,
3. Uığıñ altın bolsın,
4. Uığıñ üzın bolsın,
5. Bir uıq bolıp qadal.
Degen sözder aq batalı alğıs sözderinen kezdesedi. Al qarğıstanda uıq turalı sözder tabıladı:

1. Uığıñ sıñğır, uığıñ sınsın,
2.Bort-bort sınıp uığıñ ,
Borbayıña qadalsın.
3. Uığıñ köziñe qadalsın,
4. Uığıñ sınıp jolda qal. Degen qarğıs sözder de bar.

Şañıraq turalı twsinik

Şañıraq- Kyiz üydiñ töbesi . Uıqtardıñ joğarı qarağan jağın biriktirip üstap twratın ,küldireuişteri bar, mıqtı ağaştan jasalğan şeñberdi – ” Şañıraq ” dep ataydı.
Şañıraq kyiz üy süekteriniñ eñ negizgileriniñ biri bolıp sanaladı.Üy jasau şeberleri Şañıraqtı taldan, qayıñ sındı mıqtı ağaştardan jasaydı. Onıñ ülken şeñberinde doğa etip iip jasağan segiz küldireuişi boladı.Şañıraq şeñberiniñ aynalasında uıq ötkizuge arnalğan tesik boladı. Onı ” Şañıraq közi” deydi. Şañıraq şeñberi eki metrden bastap , altı metrge deyin ülkeye beredi.Şañıraqtıñ döñgelek şeñberin- ” Tüğın ” dep ataydı.Aynalasındağı tört qırlı tesikterdi- ” Qalamdıq” ne ” Qalamdıqtar ” deydi. Şañıraqtıñ şeñberiniñ üstine doğa etip iip jasağan segiz ağaştı- ” Küldireuiş ” dep ataydı. Şañıraqtıñ küldireuiniñ tor jağındağı bos qalğan orındı- ” Jarıqtıq” deydi. Jarıq twsetin jer bolğandıqtan. Şañıraq şeñberindegi közder eseppen jaspladı. Tört qanat üydiñ şañırağınıñ közderi elu de alpıs bolsa, altı ne segiz qanatı üylerdiñ közderi jüz ne jüz jirma boladı.Är közge birden uıq şaşıladı.Qazaq baylarınıñ münday ülken şañıraqtarın mıqtı azamattar atqa minip ülken baqanmen köterip twrıp tigetin bolğan. Şañıraq közderin jasaytın temir aspaptı- ” Közeu” dep ataydı. Şañıraqtıñ eki jağına termelep, örmelep ädemi etip toqılğan qor bau tağadı. Ol baudı- ” Jelbau ” deydi. Üy tikkende sol jelbaudan üstap , şañıraqtı baqanmen köterip türıp uıq şanşidı. Şañıraqtıñ küldireuişin qozğalatpay üstap arnayı jasalğan köldeleñ ağaş boladı. Ol ağaştı – ” Baqalıq” ne ” Qarğaşa “dep ataydı.Onday ağaş är şañıraqta törtten bolpdı.
Qazaq şañırağı – ” Tabaq şañıraq” jäne ” Şabaq şañıraq” bolıp ekige bölinedi.
Ortasın tegis ağaştan oiulap, twrli naqışpen örnektep äsemdep jasağan şañıraqtı” Tabaq şañıraq” dese, ortası tabaqsız , küldireuişpen jasalğan şañıraqtı- ” Şabaq şañıraq” dep ataydı.
Qazaq halqınıñ salt- dästürinde Şañıraq kieli sanaladı, ieli bağanaladı.Sondıqtan şañıraq ağaştarın taza josamen boiyap, key jerlerin altınmen aptap , kümispen küptep keremetey etip jasaydı.
Qazaq -atadan qalğan üydi- “Qara şañıraq” dep ataydı.Ata- ana twrğan üy -”ülken üy” nemese ” Qara şañıraq” dep tanidı.Qazaq saltında qara şañıraqqa kenje wl ie boladı. Basqa balalar qara şañıraqtan enşi alıp otau bolıp bölinip şığadı.
Qazaq tilindegi qara şañıraq sözi keyingi kezde keñ mağınada qoldanıla bastadı. ” Madeniet ortalığınıñ qara şañırağı”, “Ğılım ordasınıñ qara şañırağı”, ” Jazuşılar odağınıñ qara şañırağı” T. B. Lar.
Al qazaqtıñ ağıstarı men qarğıs sözderinde tipten köp orın ieleydi.

1. Şañıraq byik bolsın,
İrge keñ bolsın.
2. Şañıraqqa baq qonsın.
3. Şañıraq şayqalmasın.
5. Şañırağıñ keñ bolsın.
6. Şañırağıñnan şattıq ketpesin.
Degen tirester bata -tilek sözderde kezdesse, qarğıs sözderden de tabıladı.

1. Şañırağıñ qürısın,
2. Şañırağıñ şalqalsın,
3. Şañırağıñ örtensin.
Mine osınday qarğıs sözder aytıladı. Bal tamğan söz den u da tamadı degen osı bolar.

Sıqırlauıq turalı twsinik

Sıqırlauıq- kyiz üyge arnalğan dästürli esikti- ” Sıqırlauıq” dep ataydı. Sıqırlauıq , eki bosağadan ,mañdayşadan, tabaldırıqtan , eki jaqqa qaray jarılıp aşılatın eki jartı jarma esikten qüralıp ,bir esik bolıp şığadı. Qazaq kyiz üy tariqında bir jağına qaray aşılatın esikter sirek kezdesedi. Joq desek te boladı. Sebebi esikti qazaq halqı baqıt qaqpası dep jaqsı ırımğa bağalaydı. Kirip- şıqqan adamdarğa jaqsılıq tilep twradı dep sanaydı.Sondıqtan Qazaq esikti üy jasauşılarğa jasatpaydı. Qazaq şeberleri arasında arnaulı esik jasauşı şeberler boladı. Onı- ” Esikşi ” dep ataydı.
Solarğa aqısın berip ,arnayı tapsırıspen jasatadı. Qazaqtıñ esik jasaytın şeberleri -esiktiñ mañdayşa, eki bosağa, tabaldırıq, eki jarma esik böşekterin şegesiz qiulastırıp qürastıradı. Şege istetpeydi.
Kyiz sıqırlauığı- kyiz keregesiniñ byiktigine layıqtap ölşemmen jasaladı. Köp rette esik byiktigi 170-175 SM , eni 120- 122 SM köleminde boladı.Eki bosağa men tabaldırıq jäne mañdayşasınıñ enderi 7- 8 SM şamasında boladı.Mañdayşasınıñ joğarı jağınan uıq baylaytın 6 tesik boladı. Onı- ” Uıq qodırğı” dep ataydı.Mañdayşanıñ astıñğı jağınıñ , tabaldırıqtıñ üstingi jağınıñ eki bastarınan qos bosağanıñ bas -aiyaqtarı süğınıp twratın tüzu bürıştı – ” Bosağa üiyası” deidi. Aşpalı eki esiktiñ topsası retinde bosağa jağınan joğarı jäne tömengi şetterinen mañdayşa men tabaldırıqqa arnayı jasalğan döñgelek üiyalarğa kirip twratın Sıqırlauıq atalatın döñester şığaradı. Bül döñester mañdayşa men tabaldırıq kirip twrğandıqtan, esikti aşıp- japqanda sıqırlağan dıbıs şığarıp twradı. Osığan bağıp kyiz üydiñ esigin – “Sıqırlauıq ” dep atağan eken.
Qazaq sıqırlauıqtıñ aşılıp – jabvlatın eki jartı esigin ädemi boyyaularmen boiyap, qazaqşa oiu-örnek salıp sändep jasaydı.Süyek ,müiiz, kümis , aluan twrli asıl tastarmen bezedirip jasaydı. Mañdayşa , bosağa, tabaldırıqtıñ eki janında solay bezendiredi, äşekeyleydi.
Qazaq kyiz üyiniñ esigi eki qabat bolıp keledi.
Biri- sırtqı esik. Şi men kyizden, qımbat matalardan äşekeylep jasaydı. Endi biri- ağaştan jasağan joğarıda aytılğan ağaş esik nemese sıqırlauıq.
Qazaq dästürinde esiktiñ mañdayşasın tartpa, bosağasın kerme, tabaldırığın taptama degen ırımdar bar. Üytkeni esik kieli.
Odan ömir de kiredi, ölim de şığadı. Esik – baqıt qaqpası dep sengen.

1 Aq bosağanı aq nietpen atta,
2.Bosağağa süienip twrma.
3. Altınnan bolsın bosağañ,
4. Bosağağa jatpa,
5. Qaytıp Keler esigiñdi qattı serippe,
6. Jat bosağanı aynalma.
7. Esik körgendi alma, besik körgendi al.
8. Zamanaqır bolarda tabaldırıq tau,
Körşiñ ülken jau, irgeñ tolı dau bolar,
9. Küieu esik körgeli keldi,
10. Kelin oñ aiyaqpen bosağa attadı.

Mine ,osı söz tirkestiriniñ tigisinde tereñ dästürlik wğımdar marqaday jamırap jatır.

-Jalğası bar-
Bolat Bopaywlı