Köz qaras Tarih Qazaq şejiresi
1933- jılı Qaşqar qalasında qwrılğan Şarqi Türkistan
kerey.kz
Şaması 1905- jılı belgili bir ğılmi eñbekte körsetilgen qıtay kartası. Qıtayda ol kezde manjurlar bilik qwrıp jatqan kez. Kartada Şıñjañ ölkesin “Şığıs Türkistan” jäne “Joñğariya” dep eki türli äkimşilik aumaqqa bölip körsetken.
1933- jıldıñ qaraşa ayında Qaşqar qalasında qwrılğan Şarqi Türkistan islam respubilikası ükimetiniñ wlttıq armiyası. Ükimet öte qısqa uaqıt ömir sürdi.
Sırtqı sebep: Alpauıt küşterdiñ aymaqtağı sırtqı sayasatı twraqsız boldı; Janjal küşter ımırağa keldi;
İşki sebep: Biriñğay wlttıq twtastıq bolmadı; İşki alauızdıq köp boldı;
Janama sebep: Äskeri quat älsiz; Wlttıq ruhani-sayasi quat tömen; Islamdıq fanatizm basım;
Atalmış uaqıtşa ükimettiñ prezidenti Türkiya, Anlgiya siyaqtı elderge diplomatiyalıq hat joldadı; Auğanıstan ämirliginen sayasi jäne qorğanıs kömegin aldı. İşki wlttıq valyuta aynalımğa salındı. Körşi eldermen vizalıq rejim ornadı. Täuelsiz memleketke tän qanday nışan men belgi bar sonıñ bäri orındalıp jattı, biraq ükimet birer ay ğana ömir sürdi. 
1928- jıldan bastap ölke ortalığı Ürimjide sayasi qan tögister bastaldı. 1933- jılğa deyin sayasi twraqsızdıq beleñ aldı. Qaşqariyadağı qıtay, dwñğan äskeri küşteri ölke ortalığı Dihua (Ürimji) men Qwmılğa jetti. Bılayşa aytqanda ölkeniñ oñtüstigi äskeri qorğanıssız qaldı, bwl uaqıtşa ükimetti Qaşqarda jariyalauğa ıñğaylı mümkindikter berdi. Biraq Qaşqariyada wlttıq wyısu 20- ğasırdıñ jaña talaptarına säykes kelmedi. Birtwtas wlttıq qozğalıs, wlttıq jañğıru bayau jürdi. Onıñ ornında dini fanatizm men dini eskişil küşter basım edi. Olar jalañ dini wrandardı tu etti. Nätijede uaqıtşa ükimet mwsılman bauırlas Dwñğandar jağınan tas-talqan küyredi.
Ükimet küyreu kezeñine ayaq bastı, uaqıtşa ükimettiñ twlğaları wlttıq twtastıqtı saqtap qalu üşin ölkeniñ sayasi tizginin wstağan qıtay gubernatorımen ıntımaqtasuğa müddeli boldı. Sonımen ekijaqtı qwpiya kelissöz jürip jattı. Kelissöz qısqaşa mınaday:
* Qaşqariyada bölek provinciya qwru;
* Wyğır provinciyasın Şıñjañ ölkesinen bölu;
* Provinciya ortalığı etip Qaşqar qalasın bekitu;
* Wyğır proviciyasınıñ legitimin qabıldau üşin Mäskeudi ara ağayındıq kuäğa şaqıru;
* Qaşqariya provinciyasınıñ gubernatorı retinde Qojaniyadı bekitu;
tb
Kelissözden soñ Mäskeu-Şıñjañ ölkesi-Qaşqariya üşjaqtı kelsimge qol qoydı. Sonımen Qaşqariyanıñ altı ülken qalası Şıñjañ ölkesinen bölinip wlttıq avtonomiyalı respublika boludıñ az-aq aldında twrdı. Mäskeu delegatı bekitilgen qwjattı qol qoyılğan kelsimşartpen birge Mäskeuge äketudiñ dayındığın körip jattı. Qojaniyaz Qaşqariyanıñ äkimşilik şekarasın bölu jwmısın wyımdastırıp jattı. Şıñjañ ölkelik uaqıtşa ükimeti soltüstik Şıñjañda jappay orın alğan Qazaqtardıñ sayasi tolquın sabırğa şaqırumen äbiger bolıp jattı. Ölke qazaqtarında birqanşa sayasi maqsat boldı, olar:
* At töbelindey az top ölkedegi uaqıtşa ükimetpen otasa almadı, biraq birtwtas wlttıq sayasi revolyuciya da jasay almadı. Sonımen qıtaydağı mwsılmandar elitasın jağalap ölke aumağınan otstavkağa ketti;
* Şäripqan Kögeday bastağan ziyalı sayasi wjım ölkede orın alğan auqımdı jıldam bağamday otırıp wlttıq avtonomiya jariyalaudı közdedi. Sonıñ negizinde Nan' Kinge eki nwsqa hat dayındaldı. Mäskeu Sarsümbe arqılı Nan' Kinmen kelistiretinin ayttı;
tb
Arada bir-eki ay ötken soñ Qaşqariyanı şıñjañ ölkesinen bölu josparı da, Qazaqtardıñ jeke avtonomiya bolu maqsattarı da tas-talqan kül boldı. Alpauıt küşterdiñ aymaqtağı sırtqı sayasatı kürd özgerdi. Qazaqtar da, Qaşqariyalıqtar da ölke ortalığı Ürimjide jaña koaliciyalıq ükimet qwruğa mäjbür boldı. Biraq, Qaşqariya men Qazaqtıñ sayasi liderderi ölke men aymaqtıñ sayasi tizginin özderi aldı. Sonımen barlıq sayasi küşter Ürimjige jinaldı. Bwl 1934-şi jıl edi.
Qaşqariyadağı ükimet qwlağan soñ:
* Wyğırlardıñ sayasi küşi älsiredi, äskeri soqqını qattı aldı, eseñgiregen sayasi erik-jiger 1944- jılğı wlt-azattıqqa dayındıqsız tap keldi. Eger sayasi erik-jigerin bir sätte şığarmay nemese şıqqan sätte joğaltpay saqtasa 1944- jılğı wlt-azattıq küres basqaşa örbitin edi;
* Wlttıñ sayasi twlğaları tas-talqan boldı. Birtwtas wlttıq ideya, birtwtas wlttıq qozğalıs orın almadı. 1933- jılğı ükimet ağzaları jan-jaqqa ketti. Biri bağındı, biri Auğanstanğa astı, biri Indiya, Kaşmirge ketti. Jäne biri işki qıtayğa otstavkağa ketse, keybiri Japoniyağa kömek swrauğa bardı.
Eldes Orda
Pikir qaldıru