1933- жылы Қашқар қаласында құрылған Шарқи Түркістан

1933- jılı Qaşqar qalasında qwrılğan Şarqi Türkistan

| Apr 24, 2020

94146862_1687224601441120_4077837900115345408_n

Şaması 1905- jılı belgili bir ğılmi eñbekte körsetilgen qıtay kartası. Qıtayda ol kezde manjurlar bilik qwrıp jatqan kez. Kartada Şıñjañ ölkesin “Şığıs Türkistan” jäne “Joñğariya” dep eki türli äkimşilik aumaqqa bölip körsetken.

1933- jıldıñ qaraşa ayında Qaşqar qalasında qwrılğan Şarqi Türkistan islam respubilikası ükimetiniñ wlttıq armiyası. Ükimet öte qısqa uaqıt ömir sürdi.

Sırtqı sebep: Alpauıt küşterdiñ aymaqtağı sırtqı sayasatı twraqsız boldı; Janjal küşter ımırağa keldi;

İşki sebep: Biriñğay wlttıq twtastıq bolmadı; İşki alauızdıq köp boldı;

Janama sebep: Äskeri quat älsiz; Wlttıq ruhani-sayasi quat tömen; Islamdıq fanatizm basım;

Atalmış uaqıtşa ükimettiñ prezidenti Türkiya, Anlgiya siyaqtı elderge diplomatiyalıq hat joldadı; Auğanıstan ämirliginen sayasi jäne qorğanıs kömegin aldı. İşki wlttıq valyuta aynalımğa salındı. Körşi eldermen vizalıq rejim ornadı. Täuelsiz memleketke tän qanday nışan men belgi bar sonıñ bäri orındalıp jattı, biraq ükimet birer ay ğana ömir sürdi.

1928- jıldan bastap ölke ortalığı Ürimjide sayasi qan tögister bastaldı. 1933- jılğa deyin sayasi twraqsızdıq beleñ aldı. Qaşqariyadağı qıtay, dwñğan äskeri küşteri ölke ortalığı Dihua (Ürimji) men Qwmılğa jetti. Bılayşa aytqanda ölkeniñ oñtüstigi äskeri qorğanıssız qaldı, bwl uaqıtşa ükimetti Qaşqarda jariyalauğa ıñğaylı mümkindikter berdi. Biraq Qaşqariyada wlttıq wyısu 20- ğasırdıñ jaña talaptarına säykes kelmedi. Birtwtas wlttıq qozğalıs, wlttıq jañğıru bayau jürdi. Onıñ ornında dini fanatizm men dini eskişil küşter basım edi. Olar jalañ dini wrandardı tu etti. Nätijede uaqıtşa ükimet mwsılman bauırlas Dwñğandar jağınan tas-talqan küyredi.

Ükimet küyreu kezeñine ayaq bastı, uaqıtşa ükimettiñ twlğaları wlttıq twtastıqtı saqtap qalu üşin ölkeniñ sayasi tizginin wstağan qıtay gubernatorımen ıntımaqtasuğa müddeli boldı. Sonımen ekijaqtı qwpiya kelissöz jürip jattı. Kelissöz qısqaşa mınaday:

* Qaşqariyada bölek provinciya qwru;

* Wyğır provinciyasın Şıñjañ ölkesinen bölu;

* Provinciya ortalığı etip Qaşqar qalasın bekitu;

* Wyğır proviciyasınıñ legitimin qabıldau üşin Mäskeudi ara ağayındıq kuäğa şaqıru;

* Qaşqariya provinciyasınıñ gubernatorı retinde Qojaniyadı bekitu;

Kelissözden soñ Mäskeu-Şıñjañ ölkesi-Qaşqariya üşjaqtı kelsimge qol qoydı. Sonımen Qaşqariyanıñ altı ülken qalası Şıñjañ ölkesinen bölinip wlttıq avtonomiyalı respublika boludıñ az-aq aldında twrdı. Mäskeu delegatı bekitilgen qwjattı qol qoyılğan kelsimşartpen birge Mäskeuge äketudiñ dayındığın körip jattı. Qojaniyaz Qaşqariyanıñ äkimşilik şekarasın bölu jwmısın wyımdastırıp jattı. Şıñjañ ölkelik uaqıtşa ükimeti soltüstik Şıñjañda jappay orın alğan Qazaqtardıñ sayasi tolquın sabırğa şaqırumen äbiger bolıp jattı. Ölke qazaqtarında birqanşa sayasi maqsat boldı, olar:

* At töbelindey az top ölkedegi uaqıtşa ükimetpen otasa almadı, biraq birtwtas wlttıq sayasi revolyuciya da jasay almadı. Sonımen qıtaydağı mwsılmandar elitasın jağalap ölke aumağınan otstavkağa ketti;

* Şäripqan Kögeday bastağan ziyalı sayasi wjım ölkede orın alğan auqımdı jıldam bağamday otırıp wlttıq avtonomiya jariyalaudı közdedi. Sonıñ negizinde Nan' Kinge eki nwsqa hat dayındaldı. Mäskeu Sarsümbe arqılı Nan' Kinmen kelistiretinin ayttı;

Arada bir-eki ay ötken soñ Qaşqariyanı şıñjañ ölkesinen bölu josparı da, Qazaqtardıñ jeke avtonomiya bolu maqsattarı da tas-talqan kül boldı. Alpauıt küşterdiñ aymaqtağı sırtqı sayasatı kürd özgerdi. Qazaqtar da, Qaşqariyalıqtar da ölke ortalığı Ürimjide jaña koaliciyalıq ükimet qwruğa mäjbür boldı. Biraq, Qaşqariya men Qazaqtıñ sayasi liderderi ölke men aymaqtıñ sayasi tizginin özderi aldı. Sonımen barlıq sayasi küşter Ürimjige jinaldı. Bwl 1934-şi jıl edi.

Qaşqariyadağı ükimet qwlağan soñ:

* Wyğırlardıñ sayasi küşi älsiredi, äskeri soqqını qattı aldı, eseñgiregen sayasi erik-jiger 1944- jılğı wlt-azattıqqa dayındıqsız tap keldi. Eger sayasi erik-jigerin bir sätte şığarmay nemese şıqqan sätte joğaltpay saqtasa 1944- jılğı wlt-azattıq küres basqaşa örbitin edi;

* Wlttıñ sayasi twlğaları tas-talqan boldı. Birtwtas wlttıq ideya, birtwtas wlttıq qozğalıs orın almadı. 1933- jılğı ükimet ağzaları jan-jaqqa ketti. Biri bağındı, biri Auğanstanğa astı, biri Indiya, Kaşmirge ketti. Jäne biri işki qıtayğa otstavkağa ketse, keybiri Japoniyağa kömek swrauğa bardı.

Eldes Orda

EROFEEVANIÑ ĞILIMDAĞI BEYBASTAQTIĞI

kerey.kz

ÄLQISSA Äbilqayır han jaylı örbigen qolaysız äñgimelerge baylanıstı kölemdi sın maqala jazıp ek bwdan jiırma jeti jıl bwrın. Araşa tüsip. Bireulerdiñ aytıp jürgenindey emes dep. Dälelderimizdi keltirip. «Ana tili» gazetine jariyaladıq, 1998 jılı. Birde kitap dükenine bas swqqanımda közim söredegi «Han Abulhair: polkovodec, pravitel' i politik» attı kitapqa tüsti. Quanıp, qolıma aldım. Aqtara bastadım. Baspadan 1999 jılı şığıptı. Avtorı – Irina Erofeeva esimdi tarihşı eken. Tarih ğılımdarınıñ kandidatı. Bwl – 2000 jılı jaz ayı-tın. Satıp aldıq. Oqıdıq. 1710 jılı üş jüzdiñ qazağı Qaraqwmda Äbilqayırdı han qıp saylap alıptı. Ğaziz Täukeniñ közi tirisinde-aq. Osığan säl şübälandıq. Biraq ras ta şığar, oqiğanı arnayı zerttegen tarihşı aytıp otır ğoy dep küdigimizdi seyiltik.
Qazaq mektebinde oqitın 7 jasar bala orıs tili sabağında nege orısşa sayrap twruı kerek?

kerey.kz

Magnumdı özim mülde wnatpaydı ekenmin. Ünemi barsam, esi dwrıs kökönis tappaytınmın. Eskirgen, şirigen. Azıq-tülikti tek bazardan alamın. Biraq magnumge baykottı toqtatpau kerek! Sonımen birge, orıstildi kino, fil'mderge de baykot jariyalau kerek. Biraq, odan küştisi, balalarıñdı tek qazaqşa oqıtıp, qazaqşa tärbieleu kerek. Biraq, balañdı qazaqşa tärbieleyin deseñ, tağı bir kedergi şığıp jatır. Ğalımdardıñ aytuınşa, balanı 13 jasqa deyin qazaq tilinde oqıtıp, wlttıq qwndılıqtardı boyına, oyına siñiru kerek. Endi solay istep jatsaq, 7-8 jasar qap-qazaqşa ösip kele jatqan balañdı mektepte orıs tilin üyretip miın aşıtuğa tura kelip otır. YAğni, 2-sınıptan bastap orıs tili mektep bağdarlamasında twr. Bjb, tjb-sında orıs tili mwğalimderi balanıñ orısşa mazmwndamasın (govorenie) tekseredi. Talap etedi. Sonda, biz bayğws qazaq,
Sayasattanuşı: Euroodaqpen äriptestikke Ortalıq Aziya köbirek müddeli

kerey.kz

Nwrbek TÜSİPHAN Euroodaq jetekşileri men Ortalıq Aziya elderiniñ basşıları “Ortalıq Aziya – Euroodaq” sammiti kezinde. Samarqan, Özbekstan 4 säuir 2025 jıl 3-4 säuirde Samarqanda “Ortalıq Aziya – Europa odağı” sammiti ötti. Ortalıq Aziyanıñ resmi BAQ-tarı men memlekettik qwrılım sayttarı Samarqan sammitiniñ “tarihi mañızın” aytıp jatır. Al eki aymaq arasında osınday formattağı alğaşqı kezdesudi sarapşılar qalay bağalaydı? Azattıq tilşisiniñ swraqtarına sayasattanuşı Jänibek Arınov jauap beredi. – Ortalıq Aziya jäne Euroodaq sammiti qanşalıqtı teñ jağdayda ötip jatır dep ayta alamız? – Ortalıq Aziya memleketteriniñ 30 jıldıq sırtqı sayasatına, tarihına üñilsek, Euroodaq ärdayım teñ därejede jwmıs jasauğa tırısatın ülken äriptesterdiñ biri. Mısalı, AQŞ nemese Resey ne bolmasa Qıtaymen salıstırğanda memleket tarapınan bolsın, qoğam
Endi qazaq tilin elemeytin mekeme baykottıñ nısanasına iligip, şığınğa bata beretin boladı

kerey.kz

Keyde qoğamdı bir ğana oqiğa qozğalısqa tüsirip, işte qatqan şemendi jarıp jiberedi. Bwl jolı däl sonday ahual orın aldı. Magnum dükender jelisinde orıs tildi bir azamat qazaq tilin bilmeytin kur'erge şağım tüsirip, artınan düken äkimşiligi älgi kur'erdi jwmıstan şığarıp, mäseleni jılı jauıp qoya salmaq bolğanda, jwrtşılıq oqıstan oyanıp ketti. Bwl tek bir azamattıñ renişi nemese dükenniñ işki tärtibi emes. Bwl – tildik teñsizdikke qarsı wlttıñ refleksi. Qazaqtıñ özi, öz jerinde, öz tilinde söyley almaytın künge jettik pe degen swraq sananı sızdatıp twr. Öz elinde twrıp, öz tilinde söylemeytin azamattı qoğamnan alastatıluı aqılğa simaytın dünie. Al Magnum dükenderi jelisi ottı külmen kömip qoyğanday boldı. Qazaq tili – eldiñ özegi. Oğan jasalğan
Jwmabek Täşenevtiñ tuğanına 110 jıl

kerey.kz

Bügin Jwmabek Täşenevtiñ tuğanına 110 jıl tolıp otır. Qwjattardı oqısaq, Hruşev Qırımdı Ukrainağa bergen soñ respublikalardıñ aymaqtarın basqaşa bölmek bolğan eken. Qazaqstanda celinnıy kray qwrıp, eldiñ oñtüstik böligin körşi elderge beruge üzildi-kesildi qarsı bolğan. Bwl mäseleniñ tipti qarastırıluına qarsı şıqqan. Keyin osı wstanımı üşin qızmeti tömendetildi. Ministrler kabinetiniñ törağası qızmetinde B.Momışwlı, R.Qoşqarbaevtı Wlı Otan soğısınıñ batırı atağına birneşe ret wsınıptı. S.Nwrmağambetovke kömektesipti. 1960j 212 päterli üydi qazaq öneriniñ maytalmandarına bergizipti. 1955j Qıtaydan oralğan 100 otbası dalada qalğanda olardıñ mäselesin şeşu üşin ükimetten arnayı komissiya qwrudı swrağan eken. Elge qızmet etken azamat qoy. p.s. mwnday principşildik – büginde sirek kezdesetin qasiet. Nurmukhamed Baigarayev