Qazaqtıñ wlı dalası men elin, jerin qorğağan batırları
kerey.kz
(Qazaqstan täuelsizdiginiñ 30 jıldıq merey toyına arnaymın)
Avtorı: tarihşı, fol'kloris, filolog, alaştanuşı
Kerimbaywlı Talasbek Tauasar
Eskertu: Bwl maqalanı baspağa bastıru jäne
sayıttarğa şığaru tek avtordıñ rwhsatımen boladı.
2021 j
Qazaqtıñ wlı dalası men elin, jerin qorğağan batırları
Biıl Qazaqstan täuelsizdiginiñ mereyli 30 jıldıq toyı. Ata – babalarımız san ğasırdan beri bilektiñ küşi men nayzanıñ wşı men wlı dala eliniñ jerin, halqın janqiyarlıqpen qorğap, qazaq dalasına şabuıl jasağan jauların jer jastandıra joydı. Ata- babalarımızdıñ « ….Köş jolınan köresiñ köşpendiniñ, tarihta qaldırğan öşpes izin….. », « Közi babamızdıñ bir körgende tüsken jeri, bilektiñ küşi, nayzanıñ wşı tigen jeri» dep qazaqtıñ wlı dalasın qorğauı bizdi batırlar wrpağı ekenimizdi barşa älemge päş etti.
Qazaq handığınıñ negizin qalağan Kerey han men Jänibek hannan bastap, Qasım handarğa deyin berik qamalı, qorğanı bolğan, äsker bastap, jau şebine atoy salıp soğısqan mıqtı qolbasşılar köp boldı. Olardıñ erlik, qaharmandıq izgi isteri wrpaqtan wrpaqqa añız bolıp tarap keledi. Alayda tasada wmıt bolğandarı da joq emes. Baytaq dala men baylığımızdı ğana amanat dep bilmey, olardıñ erligin wrpaqtan wrpaqqa jırlap ötui bizge ülken mindet.
Elimiz täuelsizdik alğannan beri köp tarihtıñ beti aşılıp, qazaq tarihındağı aqtandaqtardıñ, orıs, qıtay basqa da şeteldikterdiñ bwrmalağan, qasaqana özgertip jazğan tarihtarı tüzetile bastadı.
Bügingi tañda qazaq tarihınıñ altın parağı aşıldı. Endigi tarih qazaqtıñ altın tarihı bolıp jazılmaq. Ata- babalarımızdan amanat bop ne qaldı?! Aqın Mağjan Jwmabaev aytqanday:
Erlerdi wmıtsa da el, sel wmıtpas,
Erlerdi wmıtsa da el, jel wmıtpas.
El üşin janın keşip, jaudı quğan,
Erlerdi wmıtsa da el, şöl wmıtpas.
El jauın zerttep, ört bop tınbay jortqan,
Erlerdi wmıtsa da el, bel wmıtpas.
El üşin tökken erler qanın jwtqan,
Erlerdi wmıtsa da el, jer wmıtpas.
Arqanıñ seli, jeli, şöli, beli,
Erlerdi wmıtpasa el de wmıtpas.
« El ümitin er aqtar, er atağın el saqtar» deytin halıq danalığı erdiñ de eri bolatını, bidiñ de bii bolatını turasında qazaqtıñ san ğasırlıq twjırımın däleldedi.
Mine sol wzaq tarihtan bizge jetkeni bireu bolsa da biregeyi batır Jäntekey Berdişora wlı (1460-1543) jasağan. Qasımhannıñ qaradan şıqqan äskeri qolbasşılarınıñ biri. Qasımhan qwrğan qazaq handığınıñ negizin qalauşılardıñ biri. Ol qazaqtıñ orta jüzi arğın, nayman, qoñırat, qıpşaq, kerey, uaq taypalarınıñ işindegi jan sanı eñ köp bolğan kerey taypasınıñ kindikti, ösip-öngen bir bwtağı Bağanalı-Baylau-Berdişora atasınan taraydı.
Bağanalı da qazaq batırlarınıñ biri äri mıqtı bii bolğan eken. Bir halıq aqınınıñ öleñinde: «Şöptiñ jaqsısın jalbız deydi, tışqannıñ jaqsısın qwndız deydi. Aytayın ata tegimdi swrasañız, äkem Baylau bay, şeşem Qwndız deydi». Baylau Berdişoranıñ äkesi, Qwndız Berdişoranıñ şeşesi eken. Baylau da elge tanıs ataqtı bay, jau jürek batır bolğan eken. Jaularımen şayqasta erlikpen qaza bolıptı. Osı Baylau atadan Jäntekey taraydı.
Jäntekeyde Süyinşiäli, Süyinbay, Süyindik attı üş wlı bolıptı. Bwlardı ata tek şejirelerinde « üş Jäntekey » dep ataydı. Jäntekey kezinde ataqtı bay bolğan. Tarihi añızdarda Jäntekey aytıptı eken degen söz bar. «Baylığım halqıma jetse mende arman joq» degen sözi onıñ öz zamanınıñ köregendi twlğası ekenin körsetedi. Jäntekeydiñ äyeli Mäulim de erlermen qatar soğısqa qatısqan batır, aqıldı, parasattı, qolınan öner tamğan, tekti, wltına pana, wrpağına asıl ana bolğan eken. Mäulim Kelbağıs qızı(şwbarayğır atasınan).
Mäulim ananıñ äkesi Kelbağıs. Onıñ äkesi Kenel degen ataqtı bay auılın jaugerşilik zamanda jau şauıp, tışqaq laq qaldırmay Şaybandar äuleti şauıp ketedi. Osıdan keyin auıl öte qiın auır aşarşılıqqa tap bolıp, köp adam qırıladı. Şıdamağan Kelbağıs Janata, Järke abız attı eki wlın ertip, keñ dalada iesiz – tegin jatqan Jäntekey jılqısınan birer ayğır üyirli jılqısın barımtalap alıp qaytadı da, äkelgen jılqılardı auılına soyısqa taratıp berip, tek ayğırın ğana alıp qalıp, auıl arasına kölik qılıp paydalanadı eken.
Bir ülken toyda bir ayğırğa mingesip jürgen bir aqsaqal, eki azamattı körip, jılqısın tanığan Jäntekeydiñ ağası Jädik batır jılqını qaydan alğanın, qasındağı qalğan jılqını swraptı. Şının aytqan Kelbağıs mal qwnın töleuge şaması joq bolğandıqtan, qızı Mäulimdi inisi Jäntekeyge nekelestirip beruge kelisedi.
Tarihi añızdarda «Qıdır» payğambar Jäntekey şañırağına kelip, müsäpir adam küyinde qonadı eken deydi. Kelgen qonağın erekşe sıylap, sıy körsetken Mäulim anağa jaqsı qasiet osı payğambardan darığan desedi. Halıq auızında «Jäntekeyge qıdır darıp, baq qonğan» deytin tämsil osıdan tarağan eken.
Mal bası tegis ösken batır Jäntekey öz kezinde Qasımhan äskerleriniñ qolbasşısı bolğan, oğan qosa Qasımhan ordasınıñ jäne Qasımhan attı äskerleriniñ minis atın, han, swltandardıñ minetin ataqtı jüyrik, jorğa säygülikterin de öz jılqısınan tañdap bergen. Tipti Iran, Irak, Qırğız, Parsı elderine deyin dañqı şıqqan. Qasımhan elşilik maqsatta basqa eldiñ swltandarına sıylaytın jılqılardı da osı Jäntekey baydıñ jılqılarınıñ üyirinen tañdağan desedi.
Jäntekeydiñ sol kezdegi qonısı Sarıarqanıñ jonı men Sibirdiñ şığısı eken. Sarıarqa qazaqtıñ kindik kesip, kir juğan, batırlarımızdıñ bilektiñ küşi, nayzanıñ wşımen qorğağan qasietti mekeni. Jäntekey batırda onıñ wldarı men nemereleri de Sarıarqa tösinde jerlengen.
Wlıtau erteden qazaq astanası. Joşı han negizin qalağan. Qasımhan qazaq ordasın tikken. Jäntekey han şañırağın köterisken qasietti mekeni.
Ataqtı Ümbetay jırau jırlağanday:
Batır hanğa say boldı,
Eli jalpaq bay boldı.
Qıs qıstauı tau boldı,
Jaz jaylauı köl boldı.
Sarıarqa bel boldı,
Sarıarqa dep tañdanıp,
Özge jwrt añsar jäy boldı.
Mağol jäne ündi elderiniñ bileuşisi, aqın, jazuşısı Zahireddin Babır öz derekterinde « Jwrttıñ aytuına qarağanda qazaq handarı men swltandarınıñ birde biri bül halıqtı däl Qasımhan siyaqtı bağındıra almasa kerek. Onıñ äskerinde üş jüz mıñ adam bolğan » dep jazadı. Al äygili tarihşı, ädebietşi Mwhammed Haydar Dulati Qasımhan jayında «Ol deşti Qıpşaqqa tolıq biligin tarattı. Onıñ halqı millionnan astı. Joşı hannan keyin bül jwrttıñ däl osınday küşti hanı bolğan joq» dep jazadı.
Orta ğasırdağı qazaqtıñ ğwlama ğalımı Qadırğali Jalayır eñbekterinde «Jänibek han wldarınıñ işindegi asa belgili bolğanı Qasımhan edi, wzaq uaqıt atasınıñ wlısına patşalıq etti. Töñiregindegi uäliyattardı özine qarattı» dep jazılsa, tarihşı Mwhammed Haydar Dulati « Tarih-i-Raşidi » kitabında: « Qazaq handarı men swltandarı arasında Qasımhanday qwdiretti bolğan eşkim bolğan emes»dep jazadı.
Al batır Jäntekey Berdişorawlı osı Qasımhannıñ qaradan özi tañdağan qolbasşısı, tuın wstap, elin, jerin qorğağan qaytpas, jau jürek batırı. Sol kezdegi qazaqtıñ alıp jauı Şaybani äuletiniñ qazaq dalasına jasağan bes märte qandı şayqasında Qasımhan üş jüz mıñ attı äskeri men onıñ qolbasşısı Jäntekeyge qattı senim artıptı.
Tize qosqan Qasımhan äskerleri 1519 jılı bastalğan Mañğıttarğa qarsı şabuılın, Şaybanilardıñ Samarhan, Türkistan, Sır öñirlerindegi qalalardı basıp aluı şayqastarın, Wlıtaudağı han sarayın basıp aluı şayqastarın mañızdı strategiyalıq soğıs taktikasımen talqandaydı.
Äkesine säykesken Jäntekeydiñ üş wlı Süyinşiäli, Süyinbay, Süyindikter Qasımhan attı äskeri qatarında jau şebine toytarıs berip, öz erlikterin körsetedi. Tarihi derekterde aytıluında Jäntekey wldarında alpıs mıñnan astam jılqı bolıp, minis at, soyıs mal siyaqtı han ordasınıñ negizgi qajettilikterin qamdauda eresen zor eñbek körsetken eken.
Batır, öz däuiriniñ körnekti twlğası, qoğam qayratkeri, qolbasşı Jäntekey Qasımhannıñ qasqa jolın jasauğa eleuli üles qosqan tarihi twlğa. Ol atam qazaqtıñ wlı dala köşpeli eliniñ mal şaruaşılığımen şwğıldanudağı tarihi täjiribelerin dwrıs qorıtındılap, qazaqtıñ köşpeli twrmısındağı qıs qıstau, töldeulik, jaz jaylau, küz küzeuliktegi tabiği twrmısın Qasımhannıñ twñğış ret qasqa jolına engizdirtken sayasatker. Keyingiler bwl joldı «qazaqtıñ tört özgermesi» dep atağan. Bwlay degendik aua-rayına qaray qıstau, küzeulik özgermeydi dep qazaq qayda köşip barsa da bwl qağidadan ajıray almaytındığın zañdıq twrğıdan twraqtandırğan.
Bwdan tıs qazaq arasında köp bolatın jer dauı, jesir dauı, mal dauı, kisi ölimi qatarlı keleli isterdi naqtılap, Qasımhannıñ qasqa jolı dep körsetken. Bwl halıq arasında dwrıs şeşim jasauğa ıqpal etip, Qasımhannıñ bedelin arttırdı.
Jäntekey Mwrındıq han twsında Qasımhanmen birge qol bastap Noğay Uäliyattarına basıp kirip, Noğaylardı talqandap, Mwrındıq hannıñ Sarayşıqtı astanağa aynaldıruına eleuli üles qosadı.
Qasımhannıñ qazaqtıñ örisin keñeytip, Sibirdiñ şığısın, Aqmola, Kökşetau, Qızıljar, Mañğıstau, Qostanay, Sarıarqa, sır boyı, Samarhan, Bwhar, Türkistan, Sarayşıq, Wlıtau, Qarağandı öñirlerine, Sarısu, Atasu, Nwra özeni boylarına tolıq jetekşilik etip, qazaqtıñ etnografiyalıq ornın keñeytip, Qasımhan däuirindegi bir millionnan astam qazaqtıñ quanışın eselep, qazaq qolınıñ aybatın eseledi.
Qasımhan twsındağı üş bi: Tanaş Farhatwlı, Bağlan bi, Jäntekey bi qazaqtıñ «üş altın diñgegi» atanğan jäne «altı arıstı» eldiñ bileri bolğan eken.
Qasımhan men birge han ordasındağılardıñ qol astındağılardıñ köbi han twqımı, swltan äuletteri bolğan. Qaradan tañdap alğan memleket qayratkerleri az sandı bolğan. Tarihşı, ädebietşi Mwhammed Haydar Dulati « Tarih-i-Raşidi » kitabında «Qasımhannıñ öz zamanında tarihi ornı joğarı boldı, äsirese qazaq halqınıñ etnikalıq aumağın keñeytti, mal şaruaşılığın negiz etken taypalardıñ jayılımdıq jerleriniñ twtastığın qamtamasız etti, eldi nığayttı. Halıq sanın ösirdi. Qazaq elin alıs jaqın elderge paş etti. Qazaq sanı bir millionnan astı»dep jazadı.
Mühammed Şaybani 1500 jıldarda qazaq jerine qayta – qayta şabuıl jasaydı. Qolbasşı Jäntekey şabuıldarğa atoy salıp batıldıqpen qarsı twradı. Osı qiyan keski şayqastarda äkesi Berdişora da qaza boladı. Berdişoranıñ äkesi Baylau batırda Sibir dalasın qorğauda eluli eñbek körsetken batır bolğan eken.
Jäntekeydiñ mol baylığı Bağanadan, Baylaudan, Jienşoradan wrpaq jalğap üzilmegen eken. Ol tek jılqılarınıñ köptigi men emes, sapasınıñ öte jaqsılığımen elge tanılğan.
Qazaq halqı jılqını ülken jaqtan qılañ, baran dep eki tüske böledi. Baranğa qara, qarager, torı, keri, qoñır, qwbaqan(qwbañ), jiren, qara swrı, swrı, qwla jatadı. Qılañğa aq, boz, kök, qara kök, qızıl kök, tarlan, aq swrı kiredi. Jäntekey jılqılarınıñ köbi osı eki türge jatqan eken. Qıyıq endi Jäntekey malı degen osıdan qalğan.
Qasımhan kezindegi ataqtı saygülikterdiñ, jorğalardıñ, jüyrikterdiñ atı qazaq elinen tıs basqa elderge de keñ tarağan. Jılqı qasietti mal, ata- babamız jılqını özine erteden serik etken. Onı qadirlep, qasterlegen.
Qazaq auız ädebietinde jılqı turalı « Qwlın – tayğa jetkizer, tay – qwnanğa jetkizer, qwnan – atqa jetkizer, at – mwratqa jetkizer » dep, jılqını öziniñ baqıtı men mwratına jetudiñ negizine balağan.
Halıqpız jılqı ösirgen älmisaqtan,
Janına batırlardıñ twlpar jaqqan.
Minseñ at, işseñ qımız, jeseñ qazı,
Qazaqqa jılqı malı bolğan maqtan,- dep änge de qosqan.
Tepkişekte ösken qazaq wrpağımız ğoy,
Beldeuinde at twrmasa jatpağan,- degen atalı sözde aytılğan.
Tarihi derekterde Jäntekey jılqılarınan su jorğalar köp şıqqan desedi. Su jorğa dep jürisi mayda, tostağanğa su toltırıp qoysa da tögilmeytin jäyli boladı. Sağatına 15-20 kilometr jol basadı. Tüye jorğa jıldamdığı tez, sağatına 20-25 kilometr jol basadı. Endi bir jorğa tökpe jorğa, eñ tezi sağatına 50-60 şaqırım jol bastaladı. Halıqaralıq jorğalar minutına bir kilometr jol basadı. Bwl jorğalardıñ eñ jaqsı türi.
Jılqınıñ osı türlerine qattı qızıqqan Qasımhan birde Saydhanğa bılay depti:
- Biz dala halqımız, bül jerde aluan türli bwyımdar joq, üy salu
maşaqatı joq. Eñ qımbattı baylığımız jılqı jäne dämdi tamağımız onıñ eti. Äri eñ süyikti susınımız onıñ süti, bizdiñ ölkemizde bau baqşamen ğimarat joq, seruendeytinbiz maldıñ jaylauı, jaylauğa barıp jılqılardı tamaşalaymız, sonı qızıqtaudan läzzat alamız, – dep Saydhandı ertip, üyine alıp baradı. Jılqılarımen maqtanğan Qasım han:
- Meniñ eki arğımağım bar, ekeuide bükil üyirge tatidı,- dep arğımaqtarın alıp keledi. Saydhan däl mınanday keremet säygülikterdi eşqaşan körmegenin jasırmaydı. Qasım han:
- Dala halqı jılqınıñ küş quatına qaray tirşilik etedi. mende osı eki arğımaqtan özge özime layıq senimdi serik joq. Sondıqtan ekuin birdey sizge sıylay almaymın. Olar men üşin qımbat bolsa da sizge bireuin sıyğa beremin jäne sizdey qadırlı qonaqqa layıq bül,- deydi.
Osı sıyğa berilgen arğımaq Jäntekey jılqısınan tañdalğan eken.
Jäntekeydiñ üş wlı Süyinşiäli, Süyinbay, Süyindikterde eñ az degende otız mıñ äskerdi soğısqa attandıra alatın baylıq quatı men attarı bolğan desedi. Odan bölek äskerlerdi kiim – keşek, tamaq, qaru jaraqtarmen qamdağan. Qazaqta « Erdiñ de eri boladı, Bidiñ de bii boladı» deytin maqalı bar. Osı atalı söz ataqtı batır, qolbasşı jomart bay Jäntekey bige berilgen halıq bağası. Qazır Jäntekey wrpaqtarı Qıtay, Manğoliya, Qazaqstan, Türkiya, Germaniya qatarlı qırıq neşe elde ömir swrip jatır.
Jäntekeydiñ « Baylığım halqıma jetse mende arman joq» degen sözi wrpaqtan wrpaqqa jalğasıp, özi batır, özi jomart, öz zamanınıñ köregendi twlğası bolıp, artına öşpes mol mwra qaldırğan.
Jäntekey wrpaqtarı tarihtan beri eñ köp ösken qazaq halqınıñ bir bwtağı. Osı rudan talay maytalman biler men jaujürek batırlar şıqqan. El wyıtqısı bolğan el.
Jäntekey men Qasımhan deñgeyles ösken, biri töreden şıqqan han bolsa, biri qaradan şıqqan qolbasşı egiz qozıday auılı aralas, qoyı qoralas bop ötken eken.
Qasımhan däuirinde Jäntekeydiñ bas boluımen han ordasın qazaqtıñ kigiz üy jabdıqtarı men qazaq kigiz üyleriniñ eñ jaqsı ülgilerin tañdap, Jäntekey wrpaqtarı Wlıtauda han ordasın tikken. Şeteldikterdiñ, han swltandardıñ, ekspediciyaşılardıñ tamaşalauına körsetip qana qalmastan, han ordasınıñ aybatı men bedelin arttıra tüsti. Qazaq kigiz üy mädenietin şet elderge deyin taratadı.
Sol kezde han ordasında Jalayırşora bastağan 200 den astam ataqtı sayatşı, añşı jäne sal seriler bolğan, olar han ordasın ayu, qasqır, jolbarıs terisi men qamdap, tülki, qarsaq, qwndız terilerinen qımbat bwyımdar jasap han ordasın jabdıqtağan.
Tarihi derekterde Qasımhan däuirinen qalğan bir söz aytıladı eken.
«Qwstar aytadı eken, aspanğa wşsaq qanatımız taladı, Jerge qonsaq Jalayırşora aladı» dep. Osı añız el auızında tarağan.
Qasımhannıñ « Aq ordasına» tigilgen üyler 130 bastan, «Kök ordasına» tigilgen üyler 120 bastan eken. Hannıñ qonaq kütetin jäne öz üyleri 80-90 bastan, Ädettegi as üyleri 40-60 bastı üyler tigilgen. Üydiñ 120-130 bastı üyler 12 qanat kerege men uıq pen esepteledi. Mwnday üyler atpen tigiledi. 8-10 qanattı üyler 8 de 10 kerege uıqpen, 4-6 qanat üylerde qanattıq üylerde uıq pen ölşenedi.
Bwrınğı öten babalarımız atqan tañğa şıqqan künge jetsem dep armandap ötken eken ğoy. Däl qazir qazaqtıñ tañı atıp, küni şığıp, kök tuımız jelbirep, twtas düniege tanılğalı şwğılalı 30 jıl boldı. Är qazaq balası qaz dauıstı Qazıbek bi aytqanday:
Altın wyañ otan qımbat,
Qwt berekeñ atañ qımbat.
Aymalaytın anañ qımbat,
Meyirimdi apañ qımbat.
Asqar tauıñ äkeñ qımbat.
Tuıp – ösken eliñ qımbat,
Kindik keske jer qımbat.
Wyat penen ar qımbat,
Öziñ süygen jar qımbat.- dep tolğaydı.
Rasında « Erdiñ aynası – eli, jerdiñ aynası köli», « Ata qonıs – altın meken», « Eliñ panañ, jeriñ anañ», « Er esimi el esinde», « Er ölse de atı ölmeydi» deytin söz önerin wstanğan halıqpız. Wlı jazuşı Mwhtar Äuezov aytqanday: « Er el tarihınıñ beli, ol közi tirisinde bir tanıladı, özi ketken soñ keyingi wrpaq qadırın bilip, qasietin tanığan sayın tağı da tanıladı».
Qazaqtıñ wlı dalasın, elin, jerin qorğağan batırlar ruhı mäñgi öşpeydi. Täuelsizdigimiz twğırlı, eldigimiz ğwmırlı bolsın, ağayın!
.
Pikir qaldıru