13 säuir keşke Ukrainanıñ Odessa oblıstıq äskeri äkimşiliginiñ basşısı, polkovnik Maksim Marçenko telegram-kanalına Reseydiñ Qara teñiz flotınıñ flagmanı (jolbasşı keme) sanalatın, zımıranmen jabdıqtalğan “Mäskeu” kreyserine Ukrainanıñ kemege qarsı eki “Neptun” zımıranı tigenin jazdı. Birneşe sağattan keyin Resey qorğanıs ministrligi TASS agenttigine kemede ört bolğanın rastadı. Äskeri vedomstvo “Ört saldarınan “Mäskeu” zımıran kreyserinde oq-däri qorı jarıldı. Kemege edäuir zaqım keldi. Ekipaj tolıqtay evakuaciyalandı” dep mälimdep, örttiñ şığu sebebi anıqtalıp jatqanın aytqan.

Ukrainağa qarsı soğısqa belsene qatısqan kreyserge ne bolğanı äzirge belgisiz: köp nwsqanıñ birine säykes, “Mäskeu” zımıranğa qarsı qorğanıs jüyesi “Bayraktar” dronına soqqı beruge tırısıp jatqanda, kemege “Neptun” zımırandarı tigen; tağı bir derekke sensek, kreyserge amerikalıq kemege qarsı “Garpun” zımıranı soqqı bergen (Ukraina bwl zımırandı Wlıbritaniyadan alğan boluı mümkin); üşinşi nwsqada kemedegi oq-däriniñ jarıluı men örttiñ Ukraina şabuılına eş qatısı joğı aytıladı.

Beysenbide Pentagon ökili Djon Kirbi CNN-ge bergen swhbatında “AQŞ-tıñ qolındağı derekter “Mäskeu” kreyseriniñ jüze alatının körsetti” degen. Kirbidiñ sözinşe, kreyserge zaqım kelgen, biraq onıñ Ukraina şabuılınıñ nätijesinde payda bolğanın Pentagon rastay da, joqqa şığara da almaydı.

Al sol küni keşke Resey qorğanıs ministrligi “ört saldarınan oq-däri jarılğanda korpusı zaqımdanğan “Mäskeu” kreyserin tirkep alıp, porttağı twrağına äkele jatqan kezde teñizdegi dauıldan tepe-teñdik saqtay almay, suğa battı dep habarladı.

“UKRAINA SOQQISI DEGEN SÖZ ŞINDIQQA KELEDİ”

Resey äskeri ministrligi “Mäskeu” kreyseriniñ su batqanın habarlardan biraz bwrın Azattıqtıñ Orıs qızmeti “Resey kemesine ne boluı mümkin?” degen swraqqa jauap izdep, Resey äskeri-teñiz küşteri boyınşa sarapşı, “Qwpiya jağalaular” saytınıñ negizin qalağan jäne Resey flotı jaylı kitaptardıñ avtorı Eyç Ay Sattonmen (H I Sutton) söylesken edi.

Azattıq: “Mäskeu” – Qara teñiz flotınıñ flagmanı. Onıñ simvolikalıq mäninen basqa, äskeri mañızı bar ma?

Eyç Ay Satton: “Mäskeu” kreyseriniñ Ukrainağa qarsı soğısta sözsiz äskeri röli boldı. Tipti basqa kemelerge qolbasşılıq jasağan boluı da mümkin. Biraq arasında bwl röl Reseydiñ qazirgi zamanğı basqa äskeri kemelerine ötip otırdı. “Mäskeu” kreyseri äue şabuılına qarsı qorğanıs jüyesine qatısqan siyaqtı. Kemede eki negizgi qaru jüyesi bar. Bireui – kemege qarsı qorğanıs: ol bwl soğısta köp qoldanılmadı, öytkeni Resey şamalı uaqıt işinde Ukraina flotın tıqsırıp ülgerdi, ekinşisi – asa alıstan jasalatın äue şabuılına qarsı qorğanıs: bwl “Mäskeudiñ” negizgi aktivi boldı, kreyserdiñ qayda boluı keregi de osığan baylanıstı anıqtalıp otırdı.

Azattıq: Kemege zımıran tigen bolsa, nege “Mäskeudiñ” zımıranğa qarsı qorğanıs jüyesi iske qosılmadı?

Eyç Ay Satton: Bolğan oqiğanıñ jay-japsarın bilmeymiz. “Mäskeu” zımıranğa qarsı qorğanıs jüyesiniñ üş deñgeyimen jabdıqtalğan. Birinşisi – ZRK S-300F “Fort”, ol jerdegi kädimgi S-300 jüyesine wqsaydı. S-300 parametrleri boyınşa amerikalıq alıs radiustan äreket etu jüyesi – “Patriotqa” keledi. Odan bölek, “Mäskeude” ortaşa radiusta äreket etuge arnalğan äue şabuılına qarsı qorğanıs jüyesi jäne jaqın radiustan qoldanılatın, jıldamdığı joğarı artilleriya qwrılğıları bar. Bwl üş jüye de biraz eskirgen, olar [ötken ğasırdıñ] 70-80-jıldarı jasalğan. Köp närse işki jağdayğa – jüyeniñ qalay basqarılğanına, radarlardıñ qosıluına jäne basqa da faktorlarğa baylanıstı.

Azattıq: Kreyserge Ukraina zımırandarı soqqı berdi degen mälimdemege senesiz be?

Eyç Ay Satton: Iä. Ukraina şabuılı – şındıqqa janasatın nwsqa. Key reseylik aqparat qwraldarı jağdaydı basqaşa körsetuge tırısıp, apatqa äskeri qimıldardıñ qatısı joq dep jazıp jatır. Iä, Ukrainada kemege qarsı minalar bar, biraq zımıran soqqısı turalı nwsqa äldeqayda senimdi körinedi. Degenmen äzirge kemege zımıran tidi dep naqtı ayta almaymız.

Azattıq: “Mäskeuge” jasalğan şabuılğa baylanıstı ukrainalıq “Neptun” jäne Ukrainağa Wlıbritaniyadan jiberildi delingen amerikalıq “Garpun” zımırandarı ataldı. Şabuılğa osı zımırandardıñ qaysısı qoldanıldı dep oylaysız?

Eyç Ay Satton: Bilmeymin. Qazirge deyin Ukrainada atalğan zımırandardı wşıratın keşen barı rastalmağan. Sondıqtan ärtürli sıbısqa süyenuge tura keledi. “Neptun” – Sovet odağı zımıranınıñ jetildirilgen türi, biraq onıñ jappay öndirisi äli bastalmauı kerek edi, endi bwğan soğıs kedergi bolıp otır. “Garpun” zımıranı turalı da türli qaueset tarağan, biraq olardıñ Ukrainağa jetkizilgenin rastaytın aqparat joq. Kreyserdiñ qanşalıq ülken ekenin eskersek, kemege qarsı zımırandar qoldanılğan siyaqtı. Teoriyalıq twrğıdan alğanda, basqa zımırandar boluı da mümkin, biraq teñizdegi nısandı däl közdeudiñ qiındığına baylanıstı olardı paydalanu ıqtimaldığı tömen. Bwl wşqışsız basqarılatın apparattan wşırılğan şağın zımıran dep oylamaymın.

“Neptun” – Ukrainanıñ ​kemege qarsı zımıran qaruı (orıs tilinde):

Azattıq: “Mäskeu” – şınımen öte iri keme. Bir jağınan, bwl onı qolaylı nısanağa aynaldıradı, ekinşi jağınan teñizdegi qwrılğılarğa soqqı beru, onıñ däl koordinatın anıqtau öte qiın. Ukrainağa “Mäskeu” kreyserine soqqı beruge NATO-nıñ barlau derekteri kömektesui mümkin be?

Eyç Ay Satton: Eş habarım joq. Bwl turalı eşteñe bilmeymin.

Azattıq: Teoriyalıq twrğıdan alğanda, Ukraina äskeri kemeniñ ornın däl tauıp, oğan soqqı beruge qauqarlı ma?

Eyç Ay Satton: Teñizdegi nısananı közdep atu – şınımen qiın, aua-rayı naşar, al keme alısta bolsa, operaciya tipti kürdelene tüsedi. Bwl jerde Berdyansk portında örtengen “Saratov” desant kemesiniñ jağdayı siyaqtı tağı da säti tüse ketti dep oylaymın. YAğni, eki jağdayda da oqiğa basqaşa örbip, Ukrainanıñ jolı bolmauı mümkin edi. Teñizdegi nısanağa soqqı beru öte qiın, biraq keyde onıñ koordinatın anıqtauğa aşıq derekközder de paydalanıladı. Mısalı, qolda bar derekterge qarap, kemeniñ ädette qalay jüzgenin baqılap, onıñ boljaldı bağıtın anıqtauğa boladı. “Mäskeuge” Qara teñizdiñ qay twsında şabuıl jasalğanın bilmeymiz, biraq erte me, keş pe, bäri anıqtaladı. Sol kezde kreyserdiñ ol jerde bolatının aldın-ala boljau mümkin be, joq pa degen swraqtıñ jauabın tabamız. Qara teñizdiñ soltüstik böligi ülken emes, biraq sonıñ özinde zımıran wşırıp, nısanağa döp tigizu qiın.

“MÄSKEUDİÑ“ ORNIN BASATIN KEME JOQ”

Azattıq: Ekipaj nazarı “Bayraktar” dronında bolıp, negizgi soqqını jiberip alğan degen nwsqağa qalay qaraysız?

Eyç Ay Satton: Senimdi estiledi, biraq tım qaşıqta bolğanın eskeru kerek. Sondıqtan kemeniñ üstinde dronnıñ wşıp jürui ekitalay. Resey Qara teñizde kemege qauip az dep oylağan siyaqtı. Kreml' Ukrainanıñ kemege qarsı zımırandarı, aviaciyası barın bildi, biraq kemelerin Sevastopol' portına aşıq türde qoyıp jürdi. Ärine, “Mäskeuge” portta şabuıl jasalğan joq, biraq bwl Reseydiñ Ukraina tarapınan boluı mümkin qauipke män berip qaramağanın körsetedi. Endi olar Ukrainanıñ dron qoldanğanı rastalmasa da, basqa ädiske köşedi. Dron qoldanılıp, Resey Ukraina qwrğan “twzaqqa” tüsip qalğan bolsa, bwl Kiev üşin jağımdı jañalıq bolmaq. Demek Ukraina qazirgidey äreket ete aladı, al Resey kemeleri dronğa basa nazar audarudan qorqatın boladı. Basqaşa aytqanda, Resey özin bwrınğıday erkin sezine almaydı.

Azattıq: Flagman kreyserdiñ soqqığa wşırauına baylanıstı Reseydiñ Qara teñizdegi flotı älsiredi deuge bola ma?

Eyç Ay Satton: Iä. “Mäskeu” kreyseri qatardan şıqsa, basqa kemelerdiñ älsiz twstarı köbeyedi. Äsirese, olar bwrınğıday alañsız jüruin jalğastıra berse, sözsiz solay boladı. “Mäskeu” birden közge tüsetin nısana emes. Bwl Ukrainada däl osı kemege şabuıl jasauğa negiz bolğan joq degendi bildirmeydi. “Mäskeudiñ” soqqığa wşırauı Ukraina üşin djekpot wtıp alğanmen birdey. Biraq Reseydiñ basqa da jaqsı qorğalğan, qazirgi zamanğı äskeri kemeleri bar. Ukraina üşin iri desant kemesi, barlau qayıqtarı, minanı izdep tauıp, joyatın keme jäne basqa da teñiz qwraldarı oñay olja boladı. Keyingi kezderi Resey desant kemesin “demonstraciya” üşin birneşe ret Ukraina jağalauına jiberdi. Olar Ukrainağa desant äskerin jetkizuge barğanday sıñay tanıtıp, jağalauğa jaqındap, keri qaytıp jürdi. Ukraina kemege qarsı zımıran keşenin iske qossa, mwnday kemelerdiñ joyu qiın emes. Olar jağalauğa jaqın mañda qorğansız küyde qaladı. Ukraina mañında jürgen barlau kemeleri turalı da osını aytuğa boladı.

Azattıq: “Mäskeu” jartı ğasır bwrın jasalğan. Kreyserdi birneşe ret qatardan şığarıp tastamaq boldı. Resey bwl kemeni nege äli künge paydalanıp keledi, oğan balama joq pa?

Eyç Ay Satton: Reseydiñ mwnday ülken keme qwrastıruğa mümkindigi joq. Mwnday kemelerdi jobalau keziniñ özinde ülken mäseleler bolğan. YAğni, Resey fregattan ülken keme jasauğa talpınıp körmedi. Reseyde eki auır kreyser bar, olar “Mäskeuden” äldeqayda ülken, qazir olardıñ biri modernizaciyadan ötip jatır. Sondıqtan Reseyde “Mäskeudiñ” ornın basatın keme joq.

Azattıq: Qara teñizdegi Resey flotı Ukraina üşin qanşalıq qauipti? Resey äskeri äldeqayda belsendi äreketke köşui mümkin be? Soğısqa deyin “Resey birden Ukraina jağalauına äsker jibere qoymas” degen ediñiz, aytqanıñız keldi, äzirge desant äskeri jetkizilgen joq. Biraq Resey kemelerinen qanattı zımırandar wşırılıp jatır.

Eyç Ay Satton: Eki scenariy bar dep oylaymın. Bir jağınan, Resey teñizdegi äskeri is-qimılın üdetpeytinin körip otırmız. Berdyansk portındağı ört pen jarılıstı eske alıp köriñizşi. Bwl port kemelerge qor jinau üşin mañızdı strategiyalıq nısan bolatın. Resey Azov teñizindegi desant kemesin äsker jiberu üşin emes, aldıñğı şeptegi qwrlıqtağı küşterdi qamtamasız etu üşin paydalanğısı kelgen. Jartılay suğa batqan desant kemesi äli künge sol jerde twr. Reseydiñ Berdyansk portına basqa desant kemesin jibergenin körgen joqpız.

Resey şarasız küyde otırsa, täuekelge barıp, soğıs qimıldarın toqtatpau üşin tağı birneşe kemesin qwrbandıqqa şalar edi. Kez kelgen soğısta mwnday qauip boladı. Biraq Resey onday qadamğa barmay, konservativti taktika qoldanıp otır. Bwl soğıstağı Resey flotınıñ äreketin joğarıdan belgilengen soğıs jürgizu strategiyasına qaramastan, basşılıqqa öziniñ mañızın körsetuge talpınıs dep bağalauğa boladı. Endi jol bastauşı kreyser soqqığa wşırağannan keyin Resey flotı kemege qarsı zımırandardan qorğanu üşin qauipti qadamğa baruı mümkin. Sonımen qatar Resey Sevastopol'degi “menşik” akvatoriyasınan qanattı zımıran wşırudı jalğastıradı, – deydi sarapşı.

“ATLANT” JOBASINIÑ TARIHI

“Mäskeu” zımıran kreyseri 1976 jılı Nikolaev keme qwrastıru zauıtında jasalğan. 18-ğasırdıñ soñında negizi qalanğan zauıtta äygili “Potemkin” äskeri kemesi de qwrastırılğan. 1979 jılı teñizge tüsirilip, bastapqıda “Slava” dep atalğan jaña kreyser Sovet odağındağı 1164 “Atlant” jobasınıñ bas kemesi bolğan. Bwl jobağa kiretin qarulı kreyserler älemdik mwhittağı SSSR üşin mañızdı aumaqtardı baqılauda wstap, soqqı beru toptarı men äue şabuıldarına qarsı küresken. “Atlant” jobası arzan bolğanımen, tiimdiligi jağınan “Orlan” atomdıq kreyser jobasınan (äli qatarda jürgen “Petr Velikiy” kemesi osı topqa jatadı) qalıspaytın bastama edi.

Bastapqıda 1164 jobası ayasında on kreyser jasaladı dep kütilgen. Biraq tört kemeniñ negizi qalanğan, üşeui tolıq qwrastırılğan. Üş keme de Reseydiñ äskeri-teñiz flotına kiredi: “Varyag” – Tınıq mwhit flotındağı jol bastauşı keme, “Marşal Ustinov” – Soltüstik flot qwramında, üşeuiniñ işindegi eñ eskisi – “Mäskeu” (bwrınğı “Slava”) – Qara teñiz flotınıñ flagmanı.

1164 jobasına kiretin kreyserler 550 kilometrge deyin jetetin “Bazal't” tipti kemege qarsı qanattı zımırandarmen jabdıqtalğan. “Äskeri wşaqtıñ közin joyuşı” atağına ie bolğan “Atlant” kemelerinde qorğanıs jüyesimen salıstırğanda, şabuıl mehanizmi jaqsıraq damığan. Bwl kreyserlerde (olardıñ qatarında “Mäskeu” de bar) äue şabuılınan qorğanu jüyesiniñ üş eşelonı bar (bir ZRK S-300 “Fort”, eki ortaşa qaşıqtağı “Osa-MA” zenit-zımıran qwrılğısı jäne jaqın qaşıqtan jıldam oq jaudıratın altı AK-630 artilleriya qwrılğısı). “Osa-MA” keşeni 1980-jıldardıñ ortasında eskirgen, ol teñiz deñgeyinen 25 metrden tömen wşatın zımırandarğa tötep bere almaydı, al “Forttıñ” bir ğana radiolokaciyalıq jüyesi bar, ol isten şıqsa, keme wzaq qaşıqtağı äue şabuılınan qorğanu mümkindiginen ayırıladı.

1989 jıldıñ ayağında SSSR przidenti Mihail Gorbaçev pen AQŞ prezidenti Djordj Buş Mal'ta jağalauında “Slava” kreyserinde kezdesedi dep josparlanğan. Biraq dauıl bastalıp, kelissözder “Maksim Gor'kiy” jolauşılar laynerinde ötken. Osıdan keyin kreyser Nikolaevqa jöndeuge jiberilgen. Bwl kezde SSSR tarap, kemeni jetildiruge qarjı bolmağan. 1990-jıldardıñ ortasında Qara teñiz flotı basşılığı Mäskeuden rwqsat swrap, kemeni öz qarauına alğan. Osılay kreyserdiñ atauı özgerip, jöndeuden ötken.

Jöndeu barısnıda kreyserge “Bazal'ttıñ” ornına “Vulkan” kemege qarsı zımırandar keşeni qoyılıp, “Mäskeu” 1999 jılı qayta iske qosılğan. Birneşe oqu jattığuınan keyin 2008 jılı keme Gruziyadağı soğısqa qatıstı. Qara teñiz flotınıñ jol bastauşı kemesi Gruziya jağalauına “demonstraciya” üşin ğana barğan, kreyser teñizde üş gruzin kateriniñ közin joyuğa qatıspağan.

2015 jıldıñ ayağında “Mäskeu” kreyseri Siriya jağalauındağı Latakiya audanına barğan. Kemeniñ mindeti – Reseydiñ äue-ğarış küşterin jasırıp, qorğau bolatın. Bir jıldan keyin Jerorta teñizine “Mäskeudiñ” ornına osı jobağa kiretin “Varyag” kreyseri bardı. Al “Mäskeu” Sevastopol'ge oralğan. 2016 jılı äskeri keme äskeri-teñiz flotınıñ şeruine qatısqan. “Mäskeudiñ” arı qarayğı jayı talqılanğanda, kreyserdi eskirgen keme retinde utilizaciyağa jiberu, “Zvezdoçka” zauıtında jañartuğa jäne Sevastopol' zauıtında jöndeu siyaqtı üş türli nwsqa qarastırılğan. Äskeri-teñiz flotında kreyserdi qazirgi zamanğı zımırandarmen jäne radiolokaciya qwrılğısımen jabdıqtap, jetildiruge aqşa bolmağan, biraq “Mäskeudi” flot qwramınan şığarıp tastau turalı da şeşim qabıldanbağan. Nätijesinde kemeni Sevastopol'de kürdeli jöndeuden ötkizgen.

Resey ğılım akademiyası E.M.Primakov atındağı älemdik ekonomika jäne halıqaralıq qatınastar wlttıq zertteu institutınıñ qızmetkeri, Resey flotı boyınşa sarapşı Il'ya Kramnik RBK basılımına bergen swhbatında, “Mäskeu” modernizaciya elementteri bar jöndeuden ötti. Kemege osı zamanğı qaru-jaraq jäne ört söndiru jüyesi ornatılğan joq” degen.

2020 jılğı şildede Sevastopol'degi №13 keme jöndeu zauıtı “Mäskeu” kreyseri äli ondağan jıl boyı qızmet etedi” dep uäde bergen. Jöndeu kezinde kemege qırıq jıl bwrın ornatılğan äue şabuılınan qorğanu jüyesiniñ qwramı jañartılmağan. “Mäskeu” jöndeuden ötken soñ 2021 jılı jazda teñizge şıqqan.

Azattıq