Respublika prezidentiniñ qolınan biik marapat alıp, jeli köterilip twrğan D.Isabekov, mına biz siyaqtı pendesine köñil bölip, «Mwhtar Mağauinniñ bükil poziciyası mağan wnamaydı» degen tüyindi taqırıppen swhbat beripti – Nege.kz, 10.Hİ.2022. Bir zamanda tanığan, bilgen, endi közden tasa, köñilden öşken jazarmannıñ, tärizi, qırıq-elu jıl boyı işte bulıqqan jürekjardı tolğamı. Jarıqqa şıqqan kezde biz tarihi-tanımdıq «Altın Orda» kitabın dendep, qajetti tınısqa Ernest Hemingueydiñ eski jwrtı – jılı teñizge bet tüzegen edik. Endi mine, eki aptadan asqanda qayrılıp soğuğa mümkindik taptıq. Artıqşa qajettilikten emes, äldebir äuesqoy ağayındar düdämalda qalmasın dep.

Aldımen, ayqaylı swhbattı oqımağan bügingi jwrtşılıq üşin, eñ bastısı – D.Isabekov bauırımızdıñ mübärak esimin keyingi zamanğa wmıttırmay jetkeru üşin, şın mänisindegi oybaylı lepestiñ bizge qatıstı böligin twtasımen keltirelik.

«– Ataq degennen şığadı, ötkende ğana Memlekettik sıylıqqa qatıstı dau boldı. Tipti, sonau şetelden jazuşı Mwhtar Mağauinniñ özi prezidentke hat jazıp, Twrısbek Säuketaevqa araşa tüsip edi. Osı kezde sizge qanday oy keldi? …Mwhtar Mağauin layıqtı dep bağalağan Twrısbek Säuketaevtıñ şığarması köñiliñizden şıqtı ma?

– Osı jolı aqın Ğalım Jaylıbaydıñ, jazuşı Kädirbek Segizbaevtıñ wsınğan şığarması dwrıs boldı dep oylaymın.

Mwhtar Mağauinnniñ alısta jatıp aralasuınıñ tükke qajeti joq edi. Onıñ mına jaqtağı jaytqa törelik aytqanı mağan wnamadı. Kerisinşe, qarsılıq tudırdı.

Jalpı, Mwhtar Mağauinniñ bükil poziciyası mağan wnamaydı. Şetelde jatıp alıp, osı jaqtıñ tirligine aralasıp otır. Özinşe bir Soljenicınge wqsağısı keletin boluı kerek.

AQŞ-ta jatıp, özin tuğan elinen quğın körgendey körsetedi. Ol eşqanday da quğın körgen joq. Osı elden alatınnıñ bärin tügel alıp aldı. Memlekettik sıylıqtıñ iegeri atandı, Halıq jazuşısı boldı. «Jwldız» jurnalın 20 jılday basqardı. Bwl basılımğa eñ wzaq redaktor bolğan da özi. Tipti, «Jwldız» jurnalınıñ är sanın öz paydasına ğana arnap, şığarıp otırdı.

Jwrttıñ pikirine qarsı «Men» degen roman jazıp, jariyaladı. Keybireuler «Men» emes, nege «Ol» degen roman jazbaydı?» dep pikir qaldırıp edi, olarğa bas saldı. Özinen basqa jazuşı joq ekenin anıq, aşıq ayttı. Anau Mwhtar Äuezovti de, basqasınıñ bärin ısırıp qoyıp, jalğız özin jazuşı etip körsetti. Qalğanınıñ bäri odan äldeqayda tömen. Eşqaysımız, ölimiz de, tirimiz de aman qalğan joqpız. Osınday da poziciya bola ma eken?!

– Är adamnıñ boyında pendeşilik qasietter bolmay twrmaydı ğoy. Biraq şığarmaşılığın qwrmetteytin şığarsız…

– Jalpı, Mwhtar Mağauinniñ şığarmaşılığı köp swraqqa tolı. Tarihi romandarınıñ köbi köşirme ekenin bir kezde däleldegender de boldı.

– Mäselen, qay şığarması?

– Äsirese, «Jarmaq» romanın keybir jwrt oqımasa da, jatıp kep maqtadı. Özim de oqıp şıqtım. Bwdan bwrın bwl roman «Wltsızdanu wranı» attı maqala retinde jarıq kördi.

«Jarmaq» osı maqalanıñ negizinde jazılğan publicistikalıq şığarma. Mwnı roman deuge kelmeydi. Jäne işiniñ bäri aşu-ızağa tolı. Roman degen aşu-ızağa, kekke qwrılmaydı.

Roman – belgili bir kezeñdi qamtitın, belgili bir situaciyağa qwrılatın körkem şığarma. Al Mağauin bärine tek aşu-ızamen ğana qaraydı.

– Şın mäninde, «Mwhtar Mağauin eldegi wlttıq mäselelerge ün qatpaydı, nege sıylıqqa kelgende mälimdeme jasadı» degender köp bolğanı ras…

– Keyde osılay bireulerge ara tüsken boladı. Biraq endi onı özi bilsin. Araşa tüsem dese, öziniñ azamattıq poziciyasın, deñgeyin tanıtatın närse. Öytkeni, Säuketaevpen talay jıl birge jwmıs istedi. Ol Mağauinniñ «Jwldız» jurnalındağı oñ qolı boldı. Sodan keyin de arnayı araşa tüsken boluı kerek. Prezident Mağauinniñ hatınan keyin qaulı şığarıp, Säuketaevqa «Jelqayıq» romanı üşin Abay atındağı ädebiet pen öner salasındağı memlekettik sıylığı tağayındaptı.

Al endi aqın Ğalım Jaylıbaydıñ ötken jolı 100 payız dauıs alıp, qwlap qalğanınıñ özi komissiya müşeleriniñ nemese sonı basqarıp otırğan adamdardıñ qanday ekenin körsetedi. 100 payız dauıs alğan adamğa aqtıq kezeñde dauıs jetpey qaluı mümkin emes qoy. Sonıñ bäriniñ dauısın kemitip tastağan siyaqtı körinedi mağan.

– Mwhtar Mağauin ekeuiñizdiñ arañızdan eşqanday ala mısıq ötip ketpegen be edi?

– Eşqanday arazdıq bolğan emes. Tek qana şette jatıp alıp, arasında maqala jazıp qoyıp, törelik aytıp otıradı. Eldiñ mäselesi turalı, halıqtıñ jağdayı turalı aytpaydı. Öz basım elden ketip qaludı qostamaymın. Bayağıda bir maqalamnıñ işinde «Halıqqa, bilikke sözi ötetin adamdar kerek edi. Sonday halıq qwlaq asatın adamnıñ biri öziñ ediñ. Däl kerek kezde «ne bolsañ, sol bol» dep şetke ketip qaldıñ. Sırttan baqılap otırğannıñ nesi qızıq? Eliñdi jaqsı körseñ, halıq u işse, u işip, su işse, su iş. Şetelde demalıp, sırttan baqılap jatqan azamattıqqa jatpaydı» dep jazğanım bar. Odan keyin eşteñe degen joq, jauap ta bermedi.»

Mine, osınday ğajayıp.

Orıs sözinde ğoy deymin, «Öziñniñ tüye emesiñdi däleldep kör» degen. Meniñ kim ekenimdi däleldep qajeti joq. Soñğı elu bes-alpıs jıl mwğdarında bütkil Alaş jwrtı tanıdı, bildi, aspanğa köterdi: aldıñğı ağa buın qasterlese, keyingi jaña tolqın qwrmet twtadı. Sovettik soqır tüsinikten äli künge arılıp bolmağan D.Isabekov joldas tım qwrsa osı, täuelsiz zamanda düniege kelgen, wğımı keñ, tanımı tereñ jastardan wyalsa kerek-ti. Endi turasına köşeyik.

Men äuel bastan-aq bwl D.Isabekovtı, «Jalında» otırğan kezimde, äldebir povesin Tölen dosınıñ ıqılas, ötinişimen, qısqartıp, tüzep, küzep, äreñ ötkergen mezetimnen bastap, şamalı, ortaşa ğana jazarman dep sanauşı edim. Eşqaşan eşqayda auızşa, nemese jazba türde atap aytqan emespin. Alayda, köñili jüyrik swñğıla qapısız tanıptı. Biraq men äjeptäuir qatelesken ekem, mınau şınayı swhbatına qarağanda, ortadan tömen şıqtı. Mwnday qoraş dünie-tanım, şalağay ädebi sauat, dümşe ükim – D.Isabekovtıñ bar bolmısın tolıq äygilep twr. Oy jüyesiniñ şekteuli örisi men jazu mädenietiniñ tömendigi tañ qalarlıq. Onı az deseñiz, qisınsız ötirikti jılmay ağızatın maşığı bar eken: basqasın aytpayın, men qay jerde Wlı Mwhañ – Mwhtar Äuezovke köleñke tüsirippin?.. Qalğanın tizbelep körsetpey-aq qoyayın. Osığan oray, az-maz közi aşıq oqırman ataulı bas auırtpay bayıptaytın barlıq jauap –twtasımen qatın-oybay, jala men jalğanğa qwrılğan erekşe swhbattıñ öz işinde twr.

Bir kezdegi äriptes ağayınnıñ osınşama ağılıp-tögiluine sebep emes, sıltau oñay tabılıptı. Men jaqında ğana ötken Memlekettik sıylıq bäygesinde orınsız şetqaqpay qalğan Twrısbek Säuketaydı qoldap şığıppın. Qılmısqa parapar swmdıq eken.

Jüldeden ärkimniñ-aq ümiti bar, soğan oray qostağan, tilektes pikirler aytılıp jatuı da zañdı. Däp osı ataulı sıylıqqa D.Isabekovtıñ özi qalay jetip edi? Iä, bwdan tura otız jıl bwrın. Bügingi ğalamat twlğağa Qazaqstannıñ Memlekettik sıylığın alıp bergen – Oralhan Bökeev bolatın. Basqalar wmıtsa da, D.Isabekovtıñ özi wmıtpauğa tiis edi. Endi amalsız eske tüsireyik.

Men «Jwldızdamın». Kabinetimde Rımğali Nwrğaliev otır edi. Keler mezette üstimizge Oralhan kirdi. R-ekeñniñ köleñkesin şalıp, eki ağamnıñ bası qosılğan eken, arnayı kelip twrmın, degen. Wzın sözdiñ qısqası, biz – Memsıylıq bäygesine wmtılğan Dulat Isabekovke dauıs beruimiz kerek. Ol – şamalı ğana prozaşı ğoy, dep edim. Rımğali artın bağıp, ünsiz qaldı. Endi Oralhan inimiz bizge salmaq sala söylegen. Tüsip jatqan basqa jwrttan kem emes, onıñ üstine meniñ dosım, jaqsı jigit. Eki ağañnıñ dauısın äper dep ötindi. Al däp solay kelsem, meniñ özime dauıs berer me ediñizder? Ötkende dauıs bergemiz, dedi Rımğali. Sondıqtan da tuğan ağalarım retinde ekeuiñizge qatarınan mindet artıp twrmın, degen Oralhan. Endi amal joq. Äueli men iildim, sodan soñ azğana ügittep, Rımğalidı da köndirdik.

Bwl kezde Memsıylıq tağdırı ataulı sekciyalarda şeşiledi, aqırğı, jalpı dauıstan ötui – şarttı räsim ğana. Uaqıtı jaqındap qalğan eken, assa birer apta ğana. Ataulı künde şeşuşi mäjilisimizge jinaldıq. Ädebiet sekciyasında on jeti müşe bar edi. On törti ğana qatıstı. Jabıq dauısqa salıp jibergende, bügingi dür Isabekov nebäri toğız dauıs aldı. Qajetti üşten ekige jartı ölşemnen astamı jetpey twr. Alayda, mwnday jağdayda bölşek – bütinge sanaluğa tiis qağida bar. Sonımen, toğız dauıs bwl şartqa säykesip, D.Isabekov qiğılıqtı märeden öte şıqtı. Äupirimmen desek te. Oralhannıñ aralasuı, qisınsız, töbeden tüsken eki ağa – Rımğali Nwrğaliev pen Mwhtar Mağauinniñ şeşuşi dauıstarı nätijesinde. Eger ekeuimizdiñ birimiz Oralhannıñ tilegin eskermey, qalıs qalsaq, D.Isabekov küni büginge deyin Memlekettik sıylıqtan ümitkerler qatarında jürip, bälkim däp osı jolı Kädirbek Segizbaevpen taytalasqa tüser edi. Tüspes te edi. Öytkeni, soñğı otız jılda jaña bir şığarma jazğan joq. Amerikağa ötip ketken äldebir jerles, ayağı jeñil qızdıñ dumandı, aqırı kisi öltirumen tınıp, qırıq jıldıq türmege kesilgen qım-quıt ömiri turalı, qazaq baspasözinde keñinen nasihattalğan ğalamat epopeyası äli künge bitpey jatır. Uaqası joq. Büginde bwrnağı meyirban, janaşır dosı Oralhannıñ arqasında, şalqıp, tolqıp otır. Ol az bolğanday, bizdi Twrısbek Säuketayğa peyil bildirdi dep sögip jatır.

Belgili jağday, märtebeli sıylıqtıñ, ädepki janküyer, tilektes ağayındarmen qatar, öz qolımen şeşetin negizgi twlğaları boladı. Keyde köpşilik emes, bir ğana kisi. Mäselen, 1984 jılı mına mağan, ol kezde Abay atındağı Memlekettik sıylıqtı Oljas ağam alıp berip edi. Tiesili sekciya basşılarınıñ soñğı keñesi, däp osı kezde Mäskeude jürgen Jazuşılar odağınıñ basşısın sırt qaldırıp, şwğıl şeşim qabıldaydı. Birge tuğan ağam esepti, auıldas, atalas Erkeğali Rahmadiev bastap, meniñ ornıma Larin degen jadağay jurnalisti ötkizipti – Brejnevtiñ «Celinasın» jazıp bergenderdiñ jetekşisi eken. Oljekeñ Mäskeuden orala salısımen Dimekeñe tikeley kirip, Larindi qwrdımğa jöneltip, meni qayıra köterdi. Büginge deyingi eñ bastı şığarmam – Dukeñniñ «köşirmeler qatarında», auzı tolıp, atap aytuğa batılı barmay qalğan «Alasapıran» tarihi dilogiyası. Mine, ol zamanda qalamgerdiñ aldınan dañğıl jol aşatın, bügingiden äldeqayda qwrmetti sıylıqqa Oljas ağamnıñ şarapatımen qol jetti. Arada qırıq jılğa taqau, wzaq zaman ötse de, äli künge masattanamın: Memlekettik sıylıqtı der şağım, eñ qajetti kezde Oljas Süleymenovtıñ arqasında aldım dep. Al mına Dulat tuısım ataq, dañq, biik därejege qanday jağdayda qolı jetkenin wmıtıp qalıptı. Anığı – wmıtqan joq, kädimgidey namıs köredi. Şındığında, Qazaqstannıñ Memlekettik sıylığın Oralhan dosımnıñ däneker jalğastığımen, Mwhtar Mağauin alıp berip edi dep jürse, bizge alğıs qana emes, özine de maqtan, märtebe bolar edi ğoy!..

Ärine, mwnımız pendeşilik. Seniñ saudañ saqal sıypamay twrıp-aq bitken. Mana däuirleuine qarağanda, D.Isabekov Ğarıştağı Qwdaydıñ özin wmıtıptı. Oralhan men Qwdaydı ğana emes, bügingi prezidentin de. Swhbattıñ bastauında, keşe ğana el ağasınıñ öz qolınan zor marapat alğanına qanağat bildiredi, al söz soñında, erteñgi prezident saylauında kimge dauıs beretinin äli naqtı şeşpegenin mälimdepti. Älbette, erkin oylı batırımız – sudan ötip ketken, qaytkende aldıñğı jarlıq manswq etilmeydi ğoy. Al mına biz bilmes tayızdıqpen, bwdan otız jıl bwrınğı äldeneni bwldap otırmız…

Äneki, bwrnağı, keyingi barlıq jazuımız ben is-äreketimiz auır sögis arqalattı. «Mwhtar Mağauinniñ alısta jatıp [Memlekettik sıylıq mäselesine] aralasuınıñ tükke qajeti joq edi. Onıñ mına jaqtağı jayıtqa törelik aytqanı mağan wnamadı…» Tağı da: «Men qostamaymın…» «Mağan wnamaydı…» Eki, älde üş ret qaytalap, şegelep aytıptı. Mına Men – osı alpıs jıldan astam şığarmaşılıq ğwmırımda iilmey, tik kele jatqan asqaralı Mwhtar Mağauin – D.Isabekov degen, äldebir qwbatöbel jazarmanğa wnau üşin ğana ömir süruim şart eken. Äytpese, bizdiñ bütkil bolmısımız, özindik dünie-tanım, ädebiet pen zamanğa közqaras, bwrınğı-soñğı bar jazuımız teriske saymaq. Jay ğana teris emes, birjola manswq. «Jalpı, Mwhtar Mağauinniñ bükil poziciyası mağan wnamaydı…»

Tüyeden emes, pilden tüskendey ökim. «Mwhtar Mağauinniñ bükil poziciyası mağan wnamaydı!» Däp osınısı ras. D.Isabekov tañdı tünge qosıp, talmay bezektep, Nwrswltan Nazarbaevtı däriptep jürgen kezinde, biz bwğan mülde qarama-qarsı bağıttağı «Wltsızdanu wranı», «Qan tögildi!..» «Qazaqsız Qazaqstan» degen, ädebi, äleumettik tolğaular jazıp jattıq. Jäne D.Isabekov bauırımız qamşımen aydasa attap baspaytın tağı birtalay päleket. Aqırı, Dukeñ altındı-kümisti «Elbası Nwrswltan Nazarbaev» ordenin keudesine taqqan kezde bizge tat basqan kök temir de bwyırmadı. Kerisinşe, qaralau men sögis. Sanay bersek, tağı qanşama qayşılıq şığadı…

Alayda, eñ qızığı bwl emes. Ökimet pen partiyağa süyengen D.Isabekov meniñ auzıma qaqpaq qoyıp, ünimdi birjola öşirgisi keletindey. Ötkendegi bar jazuımdı joqqa aynaldıru twrıptı, bügingi barlıq is-äreketime tıyım salmaq.

«Şet elde jatıp alıp, osı jaqtıñ tirligine aralasıp otır.» YAğni, sonau Amerikada twrıp, bizdiñ Qazaqstannıñ işki isterine qol swqpaq. Swmdıq qoy! Qanday toqtau bar? Iä. Ötkendegi sovettik ozıq täjiribe. İñkibidi men Kigibi… Şirkin, qızıl faşistik zaman qayta oralsa ğoy! Ahañ degen, Jaqañ degen, Mağjan degen sıbaylas ağalarınıñ soñınan attandırıp jiberse… tıpa-tınış bolar edik! Amal qanşa, kelmeske ketken nwr zaman…

Hoş. Oynasaq ta biraz jerge bardıq. Bir päle jüz qayğını qozğaydı, degendey, D.Isabekovtıñ alpauıt swhbatına qatıstı hikmet köp, onsız da ayqın mäseleni ezbeley bermey, birer soraqığa ğana toqtaldıq. Endi, söz tüyini.

Aybındı Dulat tuısım ärqilı twlğalardı özara salıstırğandı jaqsı köredi eken. Özin menimen şendestiredi, anığı – bar bolmısımızğa ükim aytıp, öziniñ ölşeusiz artıqşılığın äygileydi. Bwğan kelistik. Endi äuelgi irikten aspay qalğan Twrısbek Säuketaydı, bar bögesinnen şauıp ötken Ğalım Jaylıbay, Kädirbek Segizbaevtarmen salıstıradı. Ğalımnıñ ötken bir bäygede qiyanat körgenin jañalıq retinde aytıptı. Biz bwdan tört jıl bwrın arnayı maqala jazğan jağdayat. Al Kädirbek… Bayağıda, bizdi ädebietten, qoğamnan alastatu talabımen, bılğanış donos wyımdastırğan. Küni büginde äldeneni bıqsıtıp jüredi. Meyli, birdeñe şığaram dese, tıpırlay bersin. Bizdiñ söz – Twrısbek jöninde edi ğoy. Qalay tartsañız da, ana eki jigitten tömen jatır. Bwğan da talaspayıq. Al osı D.Isabekov özin sol Twrısbek Säuketaymen salğastırıp kördi me? Anığında, ağasın qaqpaqıl etip otırğan Ğalamat Twlğağa keyingi bäkene inisi söz bolıp pa dersiz. Äytkenmen, biz osı D.Isabekov pen Twrısbek Säuketay ekeuin bir bezbenge tartıp bayqadıq.

Mine, keremet! D.Isabekovtıñ andan-mwndan termiştep jazğan bes-altı äñgimesi, jasandı syujetterge qwrılğan eki-üş hikayatı, eşkim oqımaytın dümbilez romanı, bizge qatıstı öz sözin qaytalasaq, ärkimnen, bwl jolı Säbit Mwqanovtıñ «Baluan-Şolaq» povesi men Mwhtar Mağauinniñ «Şıñğıs han» tetralogiyasınan köşirmelep qwrastırğan bwrnağı jäne eñ soñğı p'esasın qosqanda, şii sorayıp twrğan negizgi şığarmaşılıq qorı – äupirim degende üş-tört tomğa äreñ jetetin «Tolıq jinağı» – bizdiñ Twrısbek Säuketaydıñ jaña ğasır şeginde jariya bolğan jäne bügingi qazaq qauımınıñ kökeykesti mäselelerin kötergen äldeneşe romanın auızğa almay-aq qoyalıq, osıdan şirek ğasır bwrın jarıqqa şıqqan «Qwzğın toyğan qıs» attı, nebäri qırıq bettik şağın hikayatımen salğastıra qarasaq – arası jer men köktey. Twrısbek özin tiri klassik sanaytın D.Isabekovtıñ oyı da, boyı da jetpes biikte twr! Nege, qalay – arğı jağın qazbalasaq, mülde jer qılamız.

Al ataulı swhbatqa kelsek, mağan ülken ziyanğa şığıptı – mänisi kem, onsız da tüsinikti damaydı tiyanaqtağan pendeliktiñ tölemine, ädepki, qajet jazuğa ğana jwmsaluğa tiis tört-bes sağatım – döñgelete aytqanda, twtastay bir jwmıs künim şığın bolıptı. Ne şara, kezekti demalıs täuliginiñ esebinen toltıruğa tırısamız.

Läbbay, aldıñğı tolqın, onıñ işinde şatısa bastağan şaldarğa qaşanda sın közimen, biraq äzil üstinde, jeñildikpen qaraytın keyingi talapker jastardan keşirim swray otırıp, bwdan bılay ärqilı bösteki wsaq-tüyekke moyın bwrmaspız degendey uağda qılamız.

Mwhtar Mağauin,

27.Hİ.2022,

Silver Spriñ, Merilend, AQŞ.