Jwrttıñ balası men onıñ aqşası. Twraqtılıq pen twraqsızdıq qwnı turalı birer söz
kerey.kz
Tura biz siyaqtı mwnay satatın Äzirbayjan 2015 jıldan beri bir AQŞ dolları 1,7 manatqa teñ bağamdı wstap keledi. Jäne The Economist Group boljauınşa osı paritet 2029 jılğa deyin twraqtı saqtaluı tiis. YAğni manattıñ dollarğa şaqqandağı bağamı 14 jıl boyı özgermeydi. Ekonomika men eksport qwrılımı bizge wqsas Äzirbayjan qalayşa wlttıq valyuta twraqtılığın qamtamasız etti? Jäne osı twraqtılıqtıñ bağası qanday?
Teñge nege manat siyaqtı bolmadı? Jäne nege bola almaydı? Nege bizdiñ teñge kez-kelgen älemdegi jağdayğa tım sezimtal? Osığan asıqpay jauap izdesek, köp process sizge tüsinikti bola bastaydı.
Aşıq moyındau kerek, öz valyutamızğa qiyanat körsetken kezderimiz az bolmadı. Sondıqtan barlığın älemdik narıqtar men sırtqı qwbılıstarğa ğana baylanıstırıp oqırmandı aldağım kelmeydi. Teñge tamırına jeke müdde jolında işten balta şapqandar da kezdesti. «Keyingi Nazarbaev» däuirinde, yağni 2010-2015 jıldarı biz ülken qatelikter jiberdik. Qazirgi twrğıdan alğanda monetarlı qatelik dep aytamız ğoy, biraq ol kezde Nazarbaevqa jaqın oligarhtıq toptar joğarı bilikti teñge deval'vaciyasına mäjbürlep, sodan ülken dividendter alğanı jasırın emes. Mwnay, gaz, metal, kömir eksporttağan iri qarjılıq toptar valyutalıq tüsimdi özara kelisip şoğırlandırıp aldı da, tünde ülken kabinetke kirip şığıp, teñgeni qoldan qwldıratıp, artınan birşama dollar satıp, bankterdegi teñgelik kreditterin, käsiporındar qarızdarın, jwmısşılar aylığı sındı barlıq mäselelerin şeşip tastadı. Şamamen 17 adam keremet dividend aldı, al 19 million Qazaqstan halqı bir sätte 80 payızğa kedey bola tüsti. Bir jauaptı twlğanıñ “deval'vaciya turalı özim jaña ğana bildim” dep qatıratını da osı kez. Teñge 2014 jıldıñ basında 20 payızğa, odan erkin aynalımğa ketkennen keyin tağı 30 payızğa qwldıradı.
Osı kezde ekonomikanı sayasat belden basıp, tağı ülken qatelik jasadıq. Teñgeni erkin aynalımğa jibergennen keyin onıñ tolıq fundamentaldı narıqtıq deñgeyine qwlap bituin kütu kerek edi. Sol kezde 400-ge qwlasa da, qazannıñ tübine jetip, özi toqtap, arı qaray tolıq narıqtıñ qolına ötip keter edi. Oğan sayasi batıldıq jetpey, 2015 jıldıñ säuirinde ötken Nazarbaevtıñ kezekten tıs saylauınıñ aldında halıqtı dürliktirmes üşin 2014 jıldıñ küzinen 2015 jıldıñ köktemi aralığında teñgeni wstap twru üşin rezervten 20 milliard dollardan astam valyuta jağılıp ketti. Saylau ötkennen keyin bir ay bolmay jatıp, teñge bäribir qwladı. Biz bolmaytın jerde rezervten ayrıldıq.
Qazir osı artıq 20 milliard dollar eki jıldıñ byudjettik deficitin jabuğa oñay jeter edi.
Sondıqtan teñgeniñ qazirgi problemalarınıñ 30 payızı ötken däuirdiñ qateligi. Ol bükil ekonomikalıq agentterdiñ (kompaniyalar, investorlar, halıq, tb.) teñgeden qorqıp qaluına, oğan senimsizdikpen qarauına alıp keldi. Qit etse valyuta ayırbastau beketine jügiru, wzaq poziciyadağı kapitaldı teñgede wstamau, teñgeni tek qısqa şorttarda qoldanu ädeti osıdan payda boldı. Biz mwnın zardabın äli wzaq uaqıt tartatın bolamız.
Tım köp äripter jazıp kettim. Sonımen, ekonomikalıq qwrılımı bizge wqsas Äzirbayjan manatınıñ bağamı nege özgermeydi? Al teñge nege “figaro anda, figaro mında” degendey künde qwbılatın bolğan?
2014 jılı Qazaqstan da, Äzirbayjan da öz valyutaların deval'vaciyalap, erkin aynalımğa jiberdi. Biraq osıdan keyin eki eldiñ ortalıq banki monetarlı rejimniñ eki bağıtın tañdadı.
Äzirbayjan “kurs targeti” sayasatın tañdadı. YAğni manat bağamın Äzirbayjan Ortalıq banki belgili bir naqtı koridorda wstap otıradı. Qazir ol bir dollarğa 1,7 manat. Sonğı jıldarı bağamdı osı koridorda wstap otıru üşin Ortalıq bank şamamen jılına 2 milliard dollar şığındap keledi. Biraq eger mwnay bağası barreline 60 dollardan arzandap ketse, onda tölem balansınıñ proficiti naşarlap, intervenciyağa qajet qarjı 3 milliard dollarğa deyin artuı mümkin.
Baku qor birjasındağı dollar/manat jwbın alıp qarasaq, 2023 jılı birjada 1,5 milliard dollar satılğan. Äzirbayjan manat kursına tölem balansı salmaq salmauı üşin sırtqı qarızdı azaytıp, onı işki jalpı önimniñ 7,5 payızı deñgeyine deyin tüsirdi.
Qazaqstan öz kezeginde “inflyaciyanı targetteu” rejimin qwp körgen. YAğni Ortalıq bank inflyaciyanı belgili bir deñgeyde wstauğa tırısadı. Barlıq küş inflyaciyamen küresuge bağıttaladı. Onıñ bastı qwralı – bazalıq stavka.
Al teñge kursın anıqtau Qazaqstan qor birjasındağı narıqtıq sauda-sattıqqa jükteldi. Şok bolmasa retteuşi valyuta narığına aralaspaydı. Biraq kez-kelgen uaqıtta intervenciya jasauğa qwqığı bar.
Al biz nege Äzirbayjan siyaqtı teñgeniñ kursın twraqtı wstamaymız? Däl osı kezde masştab problemasına kezigemiz.
2023 jılı Baku qor birjasındağı valyutalıq sauda-sattıq kölemi 3 milliard dollar şamasında boldı. Al bizdiñ birjanıñ valyutalıq saudası bıltır 820 milliard dollardan asqan. Osı kezde Äzirbayjan üşin manat kursın wstauğa jılına 2 milliard dollar jetip jatır. Al bizge 400 teñge kursın saqtauğa keminde jılına 57 milliard dollar qajet. Bizdiñ taza valyutalıq rezervterimiz 105 milliard dollar ekenin eskersek, “kurs targeti” rejiminde Qazaqstannıñ küşi tek eki jılğa äreñ jetedi. Odan keyin Wlttıq qorsız jäne altın-valyuta qorınsız twl jalañaş qalamız.
Äzirbayjannıñ rezervi 70 milliard dollar. Olar eş qinalmay manat kursın 35 jıl boyı wstap twra aladı.
Osı jerde nege teñge men valyutalar arasındağı sauda jılına 820 milliard dollar, al manat saudası bar-joğı 3 milliard degen swraq payda boladı. Ol öte qızıq, äri sizderge paydalı taqırıp. Kelesi postımda jazamın.
Pikir qaldıru