demografiyası, äkimşiligi men qarulı küşteri

Keñester odağınıñ kömegimen Altay, İle, Tarbağataydağı qazaqtı negiz etken är wlt halqınıñ küresi 1944-1946 jıldardağı «Şığıs Türkistan» respublikasınıñ qwrıluına negiz boldı. Dese de osı bir tarih älige deyin bwrmalanıp keledi.

Keybir sayasi toptar bwnı öz bilgeninşe maqsat-müddelerine paydalanıp jür. Qazaqtı negiz etken 30 mıñ qarulı armiyası bar memleket (tolıq derbes bolmasa da) 20-şı ğasırdıñ bası men ortasında bolmağan jağday. Ömir süru uaqıtı tört jıl ğana (naqtı atımen eki jıl ğana) bolğanımen, Orta Aziya äsirese, Qazaqstan tarihında belgili män-mañızı bar ekenin basıp aytqan dwrıs! Öytkeni osı uaqıtşa memlekettiñ qwrıluına mıñdağan qazaqstandıq jauıngerler men oqığan ziyalılar at salıstı. Tipti Qırğızstan men Özbekstannan barğan adamdarda az bolğan joq. Al osı sayasi qozğalısqa twtqa bolğan twlğalar men jauıngerler, sonda türli qızmetter atqarğan adamdar, tağı da jäy bwqara bolıp 200 mıñğa juıq adam 1955-1962 jıldarı Keñester odağına ötti. Olardıñ wrpaqtarınıñ sanı kemi 3-4 ese östi desek, 800 mıñğa jeter edi.

Osı bir qazaq tarihınıñ bir tarauı qazir alıs şetelderde jat niette paydalanıluda! Olar bwl qozğalıstı wyğır wltına ğana menşikti etip körsetude. Halıqarağa da osılay tanıtqısı keledi. Biraq, bir qızığı – olar wyğır wltı qonıstanğan İlemen ğana, onıñ işinde tek Qwlja qalasımen şektelip, Altay, Tarbağatay turalı auız aşpaydı. Osı üş aymaqta negizgi wlt qazaq halqı ekenin bilse de, köz jwma qaraydı nemese jasıruğa tırısadı. Endeşe şın tarih tasada qalmauı üşin naqtı derekter keltireyik:

Osı wltazattıq qozğalıstıñ kuägerleriniñ jazğan estelikteri az emes, sonıñ işindegi Qojay Doqaswlınıñ deregi boyınşa:

1944 jılı Şıñjañ ölkelik amandıq qorğau basqarmasınıñ sanağınan alınğan arhivterde mınaday jan sanı bar eken: Altay, Tarbağatay, İle – üş aymaqta 725 949 adam bolğan, onıñ işinde qazaq 383 569 (53%) delingen. Dese de bwl esepke Altay aymağınıñ Köktoğay, Şiñgil audandarındağı 30 mıñ qazaq kirmegen. Öytkeni ol kezde olar ol jerlerden Gomindañ qarulı küşterin qualap şıqqan. Pätiqan Sügirbaev eki audanda 30 mıñ qazaq bar edi dep anıq aytqan. Al 1944 jılı Tarbağatay aymağında 170 mıñnan asa halıq bolıp, onıñ işinde qazaq 103 mıñ bolğan (1).

Al İle aymağında 450 mıñ halıq bolıp, onıñ işinde qazaq 220 mıñ edi. Al esepteyik, ol kezde Altayda 83 mıñ halıq bolğan  (2), Pätiqan Sügirbaev öziniñ «Altay arpalıstarı» attı esteliginde Altaydağı barşa halıqtıñ (83 mıñ) 90%-ın qazaqtar qwraydı degen (3). Ol boyınşa Altayda 75 mıñday qazaq boladı, endi üşeuin qossaq 398 mıñ, yağni 400 mıñğa juıqtaydı. Bwdan üş aymaqta 700 mıñnan asa halıqtıñ 400 mıñı qazaqtar ekenin, jalpı halıq sanınıñ 57%-ın qwraytının köruimizge boladı. Al demografiyalıq sanaq jürgizu qiın, sol jıldar twrğısınan qarasaq üş aymaqtağı qazaq halqınıñ sanı bwdanda köp boluı äbden mümkin.

1944 jılı Şıñjañ qazaqtarınıñ sanı 430 000 jäne 1949 jılı 443 mıñğa juıq bolğan (4). Bwnı tolıq sanaq deuge kelmeytin, 1938-1947 jıldarı Şıñjañmen irgeles Cinhay, Gansu provinciyalarında 10 mıñnan asa qazaq bosıp jürgen edi. Oğan 1944 jılı Şıñjañ ükimetinen bölektenip ketken Altaydıñ şığıs eki audanındağı 30 mıñ qazaqtı qossaq, qazaq sanı 470 mıñ bolar edi, al 1949 jılı 500 mıñnıñ aynalasında bolğan, onıñ 400 mıñı osı Altay, Tarbağatay, İle üş aymaqta bolğan. Şıñjañ halıq sanınñ 12%-ın ielegen.

Surette kök reñk qazaq köp ornalasqan jerlerdi (Altay, Tarbağatay, İle, Sanjı, Barköl), qızıl reñk wyğır köp ornalasqan jerlerdi körsetedi.

Üş aymaqta qazaqtan keyingi sanı köp wlt wyğırlar bolıp, olar turalı Qojay Doqaswlı öz kitabinda 90 212 adam dep körsetken. Al «Şığıs Türkistan derbestikke wmtılu qozğalısı» attı derekti ğılımi zertteu kitabınıñ avtorı Uañ Hı qazaqtar 367 204 adam bolıp,  52,1%, wyğırlar 178 527 adam bolıp 25,3%-ın ieleydi degen (5).

Al wyğır twtas wlt atauı retinde 1934 jıldan bastap jalpılastı da, İle aymağında taranşılar ol kezde bölek wlt retinde tirkeldi. Eki türli sandıq mälimet osı mäselege kelip tireledi. Jalpı wyğır 178 mıñ, al onıñ işinde taranşı wyğırlar 90 mıñ degendi bildiredi. Wyğırlardıñ basım köpşiligi İle aymağına şoğırlanıp, Altayda tek 2500-den asa, Tarbağatayda 10 mıñğa juıq bolğan, al Bwratala ol kezde İlege qaraytındıqtan 450 mıñ İledegi halıqqa Bwratalanıñ qazağı men wyğırı da, moñğolı da kiretin. İlede 158 mıñ wyğır bolıp, olardıñ basım köbi Qwlja qalasına şoğırlanğan, Qwlja qalası men audanında 100 mıñday halıq bolğan (6). Negizin wyğırlar qwrağan, wyğırlar 450 mıñ İle halqınıñ 35,1%-ın qwrap, aymaqta qazaqtan keyingi ekinşi wlt bolğan, olar tağı Çapçal, Qorğasta da twradı, Bwratalada köp twradı.

İleniñ şığıs jane oñtüstik bes audanınıñ deni qazaqtar edi. İle aymağında 200 mıñnan asatın, al Bwratalanı qosqanda 220 mıñnan asatın edi. Uañ Hı İle halqınıñ 45%-ın qazaqtar qwraytının jasıra almağan. İlede aldımen qozğalıs bastalğan Nılqı audanında 45 mıñan asa halıq bolıp (7), onıñ da jarımınan artığı qazaq, onan keyin moñğol men wyğır bolğan.

Al bwl 178 mıñ wyğır tek sol däuirdegi 3 millionğa juıq wyğırdıñ 16-17-den biri ğana edi. Demek wyğırdıñ basım köbi 1944-1949 jıldarı bwl qozğalısqa qatısqan joq! Kerisinşe, Şıñjañ qazağınıñ köp sandısı qatıstı.1949 jılı Şıñjañ beybit jolmen azat etilgende halıq sanı 4 million 333 mıñğa jetti. 1953 jılı 3,6 million bolsa (bükil ölke halqınıñ 74%-ı, 1964 jılı 3,9 million boldı (8).

Bwl derekterdiñ bäri Altay, Tarbağatay , İlede 1940-1950 jıldarda negizgi wlt qazaqtar ekenin däleldeydi. Wyğırlar negizinen Qaşqar, Hotan, Aqsu, Korla, Twrpan, Qwmılğa şoğırlanğan.

Üş aymaqta san jağınan 3-şi orında qıtaylar bolıp, 56 121 adam bolğan. Olar Altayda saqşı jane ükimet organdarınıñ qızmetkerleri edi. Sanı 4-5 mıñ bolğan. Tarbağatayda 25-26 mıñ bolıp, Şihu men Sauanda eñ köp ornalasıp, egin salğan. Şäueşek pen Dörbiljinde birşama bolsa, Qobıq pen Şağantoğayda öte az boldı. İlede qıtaylar negizi Qwlja qalası, Süydiñ, Küre, Qorğas siyaqtı äskeri qalaşıqtarda twrdı, jalpı sanı 27 mıñ bolğan.

Moñğoldar 43 164 adam bolıp, negizinen Bwratalada, Tarbağataydıñ Qobıq, Şihu audandarına,  İleniñ Moñğolküre, Nılqı audandarına şoğırlanğan. Altayda tek 2000-day ğana moñğol boldı.

Dwñğandar 21 399 adam bolıp, İlede eñ köp ornalastı, onan qalsa Tarbağataydıñ eginşilik alqaptarı men -qalaşıqtarında twratın.

Orıstar 18 522 adam bolıp, negizi böligi İlede, onan keyin Tarbağataydağıqalalı jerlerde boldı. Altaydıñ Buırşınına qarastı Şwñqır degen jerde de orıstar boldı. Köbi 1919 jılı revolyuciyada qaşıp kelgen aq orıstar edi. Osı wlttardıñ jiıntığı 717 mıñğa jetedi, qalğan 8 mıñı tatar, özbek, qırğız, sibe (4-5 mıñ), dağurlar edi (9).

Üş aymaqtıñ är jerindegi qarulı köterilisşiler

1931-1937 jıldarı Şıñjañ ölkesinde wyğır halqınıñ derbestikke wmtılu qozğalısı bolıp, 1931 jılı Qwmıldan bastaldı, onan arı bükil Tarım oypatın şarpıp,  Qaşqarda «Şığıs Türkistan» respublikası attı memleket qwrdı, memleket tek 90 kündey ğana ömir sürdi de, dwñğan äskerleri jağınan joyıldı.

1934 jılı Keñester odağınıñ kömegimen bilikke kelgen Şıñ Şısay bir jağınan Keñester odağınan ekonomikalıq, äskeri kömek alıp, Şıñjañ proviciyasında bwrın bolmağan jaña damu üderisterin barlıqqa keltiredi. Mektepterdiñ jappay aşıluı, joldardıñ salınuı, qala-qalaşıqtardıñ boy köterui, kenderdiñ aşılıp, zavodtardıñ salınuı Şıñjañ tarihında bwrın bolmağan alğabasarlıq edi. Dese de 1937-1938 jıldarı Keñester odağında jürgizilgen jappay qudalau sayasatın köşirip qoldanıp, 4 millionğa jetpeytin ölke halqınıñ 250-300 mıñın qolğa alıp, türmelerge jabadı.  70-80 mıñ adam türli joldarmen ölim qwşadı. Ärine bwl jappay jazalauğa Keñester odağınıñ mamandanğan jendetteri de ülken üles qosadı. Aşığın aytqanda, 1933-1939 jıldar aralığında Şıñjañ Keñester odağınıñ meñgeruindegi rayonğa aynaladı. Osı sayasi qudalau eñ auır tigen jerler: Barköl audanı men Altaydıñ şığıs eki audanı boladı. Barkölde 1935-1938 jıldarı 25 mıñnan asa qazaq tüp qotarıla körşiles Cinhay, Gansu provinciyasına köşip, onan arı bir bölimi Tibetke, Päkistanğa ketedi.

Osı köşten soñ Şıñ Şısay qazaq halqın özine qauip töndiretin eñ bastı küş dep qarap, jappay janıştau jürgizedi. Sebebi auıp ketken qazaq dwñğandarmen birigip, Şıñjañğa basıp kirui mümkin dep alañdadı da, «Moñğol, qazaq, qırğız qwrıltayı» degendi şaqırıp, köşpendi wlttardıñ köp sandı rubasıların qolğa aladı. Altaydan Älen uañ, Bwqat beysi, Tabın beysi, Şoltım lama, Jämliqa müpti, Janımqan, Qabıl, Däuletşe, Qabıl, Kökenay, Dälelqan, Käken, Näzir siyaqtı täyjiler, Qajınäbi, Zeynel, Qalibek (Jarboldı) qatarlı ükirdaylardı qamtığan 40-50 adamdı qolğa aladı (10), (11). El işinde tintu jiilep, qısım küşeydi. Neşe türli jasandı jalğan delolardı qoldan jasap, köptegen jazıqsız adamdardı qolğa alıp, türmege jabadı (12). Sonımen qatar halıq qolındağı qaru-jaraq ataulını tintip, jinay bastaydı. Onımen qoymay, islam dinin qorlap, Ör Altaydağı din bası Aqıt qajını qolğa aladı, osıdan soñ qarulı köterilister şığa bastaydı (13), (14).

Birinşi bölim: Altaydağı qazaq qarulı küşteri

Altay qarulı küşteri 1940 jılı Esimqan Imanbaywlı, Irıshan Noğaybaywlı bastağan Köktoğay-Şiñgilde qarulı köterilis bastalıp, qarulı qazaqtardıñ sanı eki mıñnan asıp ketken. Olar Şıñ Şısaydıñ 7000 adamdıq armiyasımen jeti aydan asa uaqıt soğısıp, jiını 11 ret şayqas bolğan. Jaudıñ neşe mıñ äskerin joyadı (Pätiqannıñ deregi boyınşa jiını 1200-den asa adamdı joyğan, köterilisşi qosınnan da 50-60 adam qaza tapqan, 200-den asa jäy halıq qaza tapqan). Aqırı basımdıqpen jaudı kelissözge keltirgen (15), (16).

1941 jılı Altaydağı ekinşi retki köterilis bastaldı da, qatısqan adam sanı, yağni, qarulı qazaq sanı 2000-ğa barğan. Olardı bastıqtıruğa 7000-nan asa auır qarulanğan äsker jiberilgen (köbi ken qazatın jwmısşılar dep jasırın äkelingen) (17), (18). Bir aydan asa soğısta jaudıñ  eki mıñnan asa adamı joyılğan. Aqırı sätsizdikten keyin qaruın tapsırmağan Ospan batır bastağan toptıñ negizinde damıdı. Olar 1942 jılı 80 adamnan assa, 1943 jılı jazda 400 adamğa jetip, olarğa Ospan batır jetekşilik etken. 1943 jılı jeltoqsanda olar Şiñgildiñ Bwlğın özeni boyında «Altay qazaqtarın körkeytu komiteti» attı wyım qwrğan, Ospan batır törağa , Swlubay batır qarulı küşterdiñ jetekşisi bolğan (19), (20), (21), (22).

1944 jılı 4-şi ayda jalpı sanı 2500 adamnan asıp, Altaydağı 10 mıñnan asa qıtay qarulı küşterimen tiresken (23). Pätiqan 1945 jılı küzge qaray Altaydağı qazaq qarulı  5000 adamnan astı deydi (24). Bwlar bes ülken otryadtan qwraldı:

1. Quanışbay, Nwrğojay bastağan top (Jäntekey qosı, jäntekey-şaqabay jasağı depte ataladı).

2. Äbdirasıl, Noğay tobı (Är rudan qwralğan).

3. Qabi, Mwqan bastağan top, qaraqas ruın negiz etken. 1944 jılı Qaba men Buırşınğa barıp, elge ügit aytu, eldi köşirumen aynalısqan.

4. Jılqaydar, Qapas, Keles, Teskenbaylar bastağan top, (Molqı ruın negiz etken).

5. Zwñğırup bastağan Qobıqtağı moñğol-qazaqtardan qwralğan (25).

6. Jemeney partizandarı, Ramazan Bölimwlı bastıq, Molla Islam orınbasarı bolıp, 1945 jıldıñ küzinde 500 adamğa jetken (26).

Osı Jemeney partizandarı turalı qate tüsinik qalıptasqan. Ol bolsa – Ramazandı atamay, onıñ orınbasarı Molla Islam Smayılov degen wyğır azamattı bükil Jemeney partizan basşısı retinde körsetu. 1946 jılğı mälimetter boyınşa, Jemeneyde 7500-den artıq qazaq bolğan, audan qalaşığında 100-den asa qazaq otbası, 100 otbasıday qıtay, 50-60 üy wyğır, 40-50 üy dwñğan jane özge wlttar twrğan eken.

Al Molla Islamğa ergen qarulı wyğır tek 17 adam edi, keyin Keñesten kelgender qosılıp 50 wyğır boladı. Jalpı Jemeney partizandarı sanı 1945 jılı 500-ge juıqtağan (27), (28). Keñester odağınıñ azamatı Äripbay Äbilmäjinwlı (Almatı oblısı Kegen audanınan) osı qozğalısta aqılşı retinde jwmıs istegen, Qobıqtıq moñğol, qazaqtan da 200-dey adam qosılğan. Sonda Jemeneyde qalay Molla Islam bastağan wyğır partizandarı boluı mümkin? Bwnı Uañ Hı mırza da qate tüsingen. Al ol Jemeney partizandarında qazaq köp, biraq basşı wyğır depti. Eñ mañızdısı Jemeneydiñ batıs-oñtüstik jağında Ramazanov, Ripov bastağan Keñester odağınıñ baqılau ştabı bolğan. Molla Islam, onıñ ağası keyin Şäueşek äkimi bolğan Ömärahwn barlığı osı ştabpen baylanısta bolğan, onıñ Jemeney partizandarında orınbasar boluı osığan tike qatıstı ekeninde dau joq.

1941 jılı Sovet-German soğısı bastaldı, bastapqı jıldarı Keñester odağı auır jeñilisterge wşıradı. Germandıqtar 45% önerkäsip rayondarı men 40% halqı bar teritoriyasın basıp aldı. Osı kezde Keñester odağınıñ şipası bitti dep qarağan Şıñ Şısay Keñester odağınan bet bwrıp, mıñdağan Keñes azamattarın quıp şıqtı. Osılayşa Şıñ Şısay Stalinniñ şamına qattı tidi. Ol endigi jerde soğıs betalısı jaqsarğan 1943 jılı Şıñ Şısayğa qarsı Ospanğa kömek bere bastadı.

Ekinşi: Altay qazaqtarınıñ töñkeristik uaqıttıq ükimetiniñ qwrıluı

1944 jılı köktemde Şiñgil tolıq azat boldı. Qozğalıs Altaydıñ audandarına keñeydi, Köktoğaydıñ da köp jeri azat etildi. Osı jılı küzde Burıltoğay, Sarsümbe qazağınıñ deni, Buırşın qazağınıñ jarımı Moñğoliya arqılı Ör Altayğa köşirildi. Jemeney, Qaba audanınıñ halqı Keñester odağına ötip, qıstaytın boldı. Moñğoliya ükimetimen baylanıs qoyulap, jiını 1000-nan artıq qaru äkelindi jane 300-den asa Moñğol eli qazaqtarınan qwralğan qarulı qosın kömekke kelip soğısqa qatınastı.

Olardıñ basında general Dorjı, Moñğoliya işki isteriniñ agenti Qalqabay Orınwlı qatarlılar boldı. Keñester odağınıñ aqılşılarınan Äripbay polkovnik bastağan birqanşa adam boldı. Moñğoliyadan Qasen degen adam arnaulı kelip «Kök üydiñ adamdarı» dep atalğan (29).

1944 jılı köktemde1941jılı joğalıp ketken Dälelqan Sügirbaev Altayğa Moñğoliya arqılı keledi. Biraq ol Keñester odağında eki jıl oqıp kelgenin jasırıp, Şıñ Şısay türmesinen qaşıp şıqtım degen.

1944 jılı qazan ayınıñ ortasında Şiñgildiñ Bwlğın degen jerinde «Altay qazaqtarınıñ töñkeristik uaqıttıq ükimeti» qwrıldı. Ükimetke Ospan törağa, Dälelqan orınbasarı äri äskeri qolbasşı boldı. Ükimettiñ 12 jorası boldı. Olar törağa Ospan batır Islamwlı, äskeri qolbasşı Dälelqan Sügirbaywlı, sot ister bastığı Köksegen Ükirday, qazına meñgerme bastığı Lätip Mwstapawlı, qauipsizdik isteri meñgerme bastığı Kärip, onan özge Momınbay bi, Ädilqan bi, Keles, Uätqan, Ashat Mäñkey, Kamal, Jemeney partizan bastığı Ramazan Bölimwlı, onıñ orınbasarı wyğır Molla Siläm ükimet müşeleri boldı (30), (31), (32), (33).

1944 jıldıñ soñına qaray qwrılğan ükimet qozğalıstı Altaydıñ özge audandarına keñeytip, 1945 jılı tamız ayında Altaydıñ Şiñgil, Köktoğay, Burıltoğay, Qaba, Jemeney audandarın basıp aldı. Qıtay armiyasınan 10 mıñğa juıq äskerdi joydı (Dabuswn soğısında 1500 jaudı joyğan). Tek Sarsümbe qalasında 2500, Buırşında 500-dey äsker qalaşıqtarda qorğanısta qaldı.

Bwrınnan qalıptasqan tarihi logika boyınşa, osı Altaydağı qazaq qarulı küşteri men qazaqtar qwrğan uaqıttıq ükimetti barınşa tömendetip körsetu. Bası 1940 jılı bastalğan töñkeristi tömendetudiñ arı jağındada wyğırdı joğarılatu, 1944 jılı İlede qazaqtar aldımen bastap, onı az sandı wyğır qostağanın dalitıp körsetu, töñkeriske eş üles qospağan adamdardıñ ayaq astınan ministr bolıp şığa kelui – Keñester odağınıñ ıqpalı edi. 1944 jıldıñ soñında Keñester odağı özderi tike äsker şığarıp qwrğan Qwljadağı ükimettiñ jwmısın 1-şi orınğa qoyıp, özgesin tömendetude sayqal sayasat jatqanı anıq.

Altay partizandarı aymaqtıñ denin özderi azat etken, olarğa 300 moñğoliyalıq qazaq sarbazı kömekke kelgeni, Moñğoliyadan qaru alğanı, onıñ Keñester odağınıñ qaruı ekeni anıq aqparat. Biraq Altaydağı uaqıttıq ükimetti qazaqtar özderi qwrdı, qarulı küşterge de Keñestik jüye qoldanılğan joq. Qayta köne dalalıq dästür boyınşa boldı, tuları «Şığıs Türkistan» tuı emes, Er Jänibek batırdıñ aq tuı boldı. Zeñbirek, bronikti qosın, motocikil zvodı, äskeri doqtırhana bolmadı, äskeri kiimderi de bolmadı, äskeri qamdauı men tamağı da bölek boldı. Bılayşa aytqanda, Keñester odağınıñ kömegi men ıqpalı öte az boldı. Al Qwljadağı ükimette bwl öte basım boldı.  Keñsay attı polkti Leskin bastap kelip, Buırşındı köp şığınsız Altay partizandarımen birigip aldı, al Sarsümbeni Altay qarulı küşterimen birigip, soğıssız aldı. Demek Altay azattığına Şığıs Türkistan ükimetiniñ qosqan ülesi tömen boldı.

Üşinşi: Nılqı partizandarı

İle – Şıñjañ proviciyasındağı eñ şwraylı aymaq, eki jağın Täñirtauı qorşap jatadı. Ürimjiden äsker kelu üşin qarlı taulardan asadı, al batıs jağı jazıq, Almatı oblısımen şegaralasadı.  Keñester odağınıñ äskeri eş kedergisiz kele aladı. İleniñ şığısında Nılqı atalatın taulı audan bar. Jer tüzilisi kürdeli, partizandıq soğısqa qolaylı. Onan ondağı qazaqtardıñ aqsüyek äuletteri, Maqswt aqalaqşı siyaqtı äsker wstağan adamdar bolğandıqtan, qarulı köteriliske köp jaqtı negizi boldı. Altaydağı qozğalıspen salıstırğanda bwl aymaqtağı qozğalıstıñ erekşeligi: Qozğalısqa tek qazaq ğana emes, wyğır, orıs, moñğol, tatarlarda köbirek qatıstı.

1944 jılı tamız ayında Nılqınıñ Lastay (Wlastay) degen jerinde qarulı  partizandar barlıqqa kelip, aşıq köterilis bastaydı. Olardıñ bastauşıları «Altı wrı» atanğan Äkbar Esbosınwlı, Seyt Körpebayqlı, Pätih Müsilimov (tatar, keñester odağınan), Nauan Esbosınwlı, Qaynam Äbdulla (wyğır, laqabı Ğini batır), Bayçurin (tatar, keñester odağınan) bastağan 35 adam edi (24 qazaq, 4 wyğır, 3 tatar, 2 orıs, 2 moñğol) bolğan.  Äkbar da, onıñ mañındağı serikteri de erjürek azamattar boldı, keyin qatarı köbeyip, 500 adamğa jetip, üş ülken topqa bölindi:

1. Qazaq tobı. Äkbar men Seyt jetekşilik etti. Olar 200 adamnan 250 adamğa köbeydi.

2. Wyğır tobı. Qaynam jetekşilik etti, sanı 180 adam.

3. Orıs tobı. Ivan basqarğan 120 adam (34), (35), (36), (37).

1945 jılı Bwratala soğısında jaralanıp, emdelgennen keyin Qwljada bolğan, 40-tan asa äyeli bolğan, jäy bwqarağa zäbiri köp tigendikten, 1951 jılı Qıtay ükimetiniñ «keri töñkerisşilermen zwmıgerlerdi janıştau» qozğalısında üstinen qalıñ arızdar tüskendikten Keñester odağına qaşıp ketedide Almatıda qaytıs boladı).

Osı üş toptağı qarulı küşter keyin 800 adamnan astı (38), Äkbar qolbasşı, Fätih işap bastığı boldı.

1944 jılı qazan ayınıñ basında Isqaqbek Munonov pen Keñes Odağında Nılqı partizandarınıñ jetekşisi Fatihpen kezdesip, ekeui Nılqıda köterilis bastauğa şeşim qabıldadı (39).

Qaraşa ayınıñ basında Lastay partizandarı üş bağıtta Nılqı qalaşığına şabuıl jasap, basıp aladı. Köp ötpey, Qwljadan köp äsker attanıp, Nılqığa betteydi de Nılqını küşpen qayta basıp aladı. Osı jaumen soğısta Äkbarğa artınan oq tiedi. Osı sätte Qwljadan habar keledi, Qwljada tek 800 äsker qalıptı. Endi jaudı şırğalauğa az adam qaldırıp, negizgi küşpen Qwljağa attanuğa şeşim qabıldanadı. Seyt, Qaynam, Ivan bastağan paptizandar jasırın joldarmen tündeletip Qwljağa attanadı.

Joğarıdağı derekterden bayqaytınımız, İle öñirindegi qozğalısta wyğırlar bastağan qozğalıs emes, Ğani batır bükil İledegi qozğalıstıñ bastauşısı emes, qayta partizandarğa keyin kelip qosılğan adam äri qosınnıñ bir böligi bolğan wyğır otryadın basqarğan.

Teris nietti adamdar osı bir adamnıñ atağın asqaqtatıp jür. Biraq ol sol kezdegi jeti de segiz top partizannıñ biriniñ ğana basşısı, äri sol bir toptıñ işindegi bir bölimdi basqarğan. Bwratala soğısında jaralanıp, onan qaytıp soğısqa qatıspağan. Soğısqa qatısu tarihı 5-6 ay ğana, al 1940-1951-ge deyin soğısqan, bükil aymaqtağı qozğalıstı basqarğan Ospan batırdı köp derekter äsirese, wşqarı wltşıldar osı twlğadan tömendetuge tırısadı. Ämaliyatta Ğani Äkbardan qorıqqan äri sıylağan, biraq Äkbardıñ ölimi de osı adammen baylanıstı boluı mümkin. Ospannıñ ökili Lätip Qwljada tört ay twrıp, bärine közi jetip qaytadı. Körgen, estigeniniñ bärin Ospanğa aytqan. Ospan Nwrğojaymen oñaşa äñgimesinde:« Ağaş qwman bolmas, alaş tuğan bolmas» degen ras eken. İlele Äkbar qozğalıs bastağan eken, onı sarttar köre almay, jasırın atıp tastaptı»(40) dep keltiredi.

İle Öñirindegi özge partizandar:

Bayçurin (tatar) tobı 65 adam boldı, tatarlar.

Fatey Ivanoviç Leskin bastağan Keñsay partizandarı 1944 jılı 11-şi ayda 300 adamnan astı (41). Lesken – Qazan töñkerisinen keyin Qwljağa köşip kelgen orıs. 1940 jıldarı Şıñjañ tas jol byurosınıñ İle bölimşesinde jwmıs istep, Guozigudağı Keñsay tas jolı uçaskesiniñ bölim bastığı qızmetin atqarğan. 1944 jılı İlede revolyuciya bastalğanda, yağni 1944 jıldıñ qaraşa ayında Keñsayda onnan astam orıs, qazaq jastarın biriktirip, Ertay partizan jasağın qwrıp, partizan otryadınıñ bir böligin basqarıp, Guozigou, Keñsay jäne basqa jerlerdi basıp aldı. 1944 jılı jeltoqsanda tas jol boyımen In'ge kele jatqan wltşıl äskerlerge toytarıs berdi. 1945 jılı aqpanda ol Ertay partizan jasağın Santaydağı wltşıl qorğauşılardı qorşauğa basqardı jäne İle attı partizandıq brigadamen birge Santaydan Utayğa deyingi leniyanıı baqılau üşin şayqastı (42), (43).

Ol orıs tilinen basqa qazaq, wyğır, tatar, sibe, qıtay, arab tilderin bilgen. Bwdan onıñ tegin adam emes ekenin köruge boladı.

Bwl eki toptağı partizandar Keñester odağınan kelgen agentterdi negiz etkender äri 1920-jıldarı kelgen aq orıstarda olarğa qosılğan.

Törtinşi: Qwljanıñ alınuı jane Şığıs Türkistan respublikasınıñ qwrıluı

1944 jılı Keñester odağı ülken jeñisterge jetip, Şıñ Şısaydı Jiyañ Jieşimen birge qıspaqqa alıp, Şıñjañnan ketirdi.

Qwlja qalasınıñ alınuına Nılqı partizandarnan tıs köptegen Keñester odağınıñ äskerleri men bwqaraşa jasanğan jansızdar at salıstı. Nılqıdan 800-den asa adam qatıstı, jalpı İle aymağında ol kezde 2500-den asa qıtay äskeri twrğan, olar Qwlja  qalası men oğan irgeles Qorğas, Süydiñ, Küre siyaqtı qalaşıqtarğa köp şoğırlandı. Nılqıdan partizandar keluden bwrın, qalağa Keñester odağınıñ köptegen jansızdarı jasırın kirdi, qarulardı jetkizdi. Oktyabr revolyuciyasın eske alu küni yağni, 11-şi aydıñ 7-si küni Qwlja şayqasın bastadı. Ol turalı:

«13 qaraşada ükimet äskeriniñ basşısı Czyan Syuan'cyuan' ükimet äskerin Nılqıdan Qwljağa qaytardı. Olar kenetten keñestik konsuldıqtıñ artında keñestik kiim kigen 100-den astam adamdı kezdestirip, eki jaq keskilesken şayqasqa tüsedi. Osını negizge ala otırıp, Czyan Syuan'cyuan' bastıqtarğa joldağan jedelhatında: «Bwl bandittik mäsele emes, Keñes Odağı men bizdiñ armiya arasındağı resmi qaqtığıstıñ bası», – dedi. Däl osı küni Qwljadağı ükimet äskeriniñ joğarğı qolbasşısı Cao Rilin Ju Şaolyanğa joldağan jedelhatında: «Bwl atı qaraqşılardı basıp-janşu bolğanımen, biraq bwl şın mäninde halıqaralıq soğıs»; «Qaladağı banditterdiñ barlığı orıstar men tatarlar, olar konsuldıq mañın özderiniñ bazası retinde paydalanadı jäne olar alğan qaru-jaraqtardıñ bäri Keñes Odağında jasalğan». Sondıqtan ol ımırağa kelu jäne dostıq kömek swrau üşin diplomatiyalıq qwraldardı paydalanudı wsındı, biraq Keñes Odağına äsker jiberuge mümkindik bermedi (44).

Bwğan wqsas derek:

«9 qaraşada Qwlja garnizonınıñ bastığı Cao Riling Çju Şaolyanğa telefon arqılı «soğıstı «banditizmge qarsı» dep atağanımen, şın mäninde bwl halıqaralıq soğıs», «qaladağı qaraqşılardıñ barlığı orıstar men tatarlar, olar konsuldıqtı özderiniñ bazası retinde paydalanadı, al olar alğan qaru-jaraq tügelday Keñes Odağında jasalğan» – delingen (45).

Birneşe künge sozılğan swrapıl soğıs arqılı aqırı Qwljadağı qıtay armiyası men  bwqarasınan 8 mıñday adam qala mañındağı Ayrambaqqa şegindi. Swrapıl soğısta Seyt auır jaralanıp, qaytıs boladı. Qojay Doqaswlı «soğısqa qaladağı wyğırlar men dwñğandar da kömektesti» – deydi. Bwl anıq is, bwlardı Älihan töre bastağan «Qwlja azattıq wyımı» Baytolla meşitindegi uağızdar arqılı wyıstırğan bolsa kerek.

Qwlja qalası alına sala, 12.11.1944 Qwlja qalasın negiz etken bwqaralıq jiın aşılıp, «Şığıs Türkistan respublikası uaqıttıq ükimeti» qwrılğanın jariyaladı. Bwl keyingi Altay, Tarbağatay, İle üş aymaq halqı saylağan äri birigip qwrğan ükimet emes edi! Tek Qwlja qalasımen şekteldi. Ükimetti qwru, basşıların saylauğa tipti, İledegi 450 mıñ halıqtıñ da deni uäkil jiberip qatısa alğan joq. Sondıqtan bwl twtas üş aymaqqa uäkildik etetin zañdı ükimet emes edi. Tek Keñester odağınıñ sayasi müddelerine jetu jolındağı bir maydan sayasi oyın, äskeri operaciya boldı, biraq bwğan qatısqan halıq aldanğanın keş bildi.

Demek Qwljanı alğan Nılqı patrizandarı men Keñester odağınıñ äskerleri, onı wyğırlar aldı degen negizsiz, dese de wyğırlardıñ da at salısqanın joqqa şığaruğa bolmaydı.

Besinşi: Şığıs Türkistan ükimetiniñ qwrlımı

1944 jılı Qwlja qalası azat bolğannan keyin qaladağı halıqtı negiz etip, bwqaralıq jiın aşılıp, «Şığıs Türkistan uaqıttıq ükimeti» qwrılğanı jariyalandı. Ükimettiñ 16 müşesi boldı, olar: Äliqan töre (özbek), Äkimbek qoja (wyğır), Äbilqayır töre (qazaq), Äbdikärim Abbasov (wyğır), Petr Romanoviç Aleksandrov (orıs), Äbdirauıp Mahsum (wyğır),  Saljanbay Babajan (özbek), Mwhamedjan Mahsum (wyğır), Habip YUnüşev (tatar), Rahımjan Sabırqajı (wyğır), Pauel Pavloviç Moskalov (orıs), Änuar Mwsabaev (wyğır),  Buka Ämbal (moñğol), Ğani Ioldaş (wyğır), Äbilimit Älihalpe (wyğır), Qaynam Äbdulla (wyğır).

Prezident Älihan töre, orınbasarı Hakimbek qoja, ükimettiñ bas hatşısı Äbdirauıp Mahsum belgilendi.

Keñester odağınan, Qırğızstan Toqmaq qalasınan, özbek, şağatay äuletinen degen söz bar. Bwl adamda Keñester odağınıñ missiyasın orındağan adam boluı mümkin. Dese de 1946 jılı Şığıs Türkistan ükimetin taratuğa qarsı bolğandıqtan KGB jansızdarı jağınan wstalıp, Taşkentke aparılğan.

Äbilqayır töre mal şaruaşılıq minstri, Änuar Mwsabaev qazına minstri, Habip Iunüş oqu-ağartu minstiri, Äbilimit Älihalpe dini ister minstri, Saljanbay Babajan (Azamattığı belgisiz, Keñestik Özbekstan adamı boluı da mümkin) (46) auılşaruaşılıq minstri, Mwhamedjan Mahsum (Keñestik Qazaqstannıñ Jarkent audanınıñ wyğırı) (47) joğarı sottıñ bastığı, Äbdikärim Abbasov işki ister minstri (qosımşa ügit böliminiñ bastığı),  Qaynam Äbdulla äskeri sot bastığı bolıp tağayındaldı. Äleksandrov qarulı küşterdiñ qolbasşısı boldı.

Säypidin Äzizi oqu-ağartu minstrine orınbasar etilse, oğan tağı Uaqaş ajı Mersanov (tatar) qosıldı äri 16 ükimet müşesiniñ biri boldı (Habip Iünüş 1945 jıldıñ basında jwqpalı aurudan qaytıs bolıp  onıñ orınına belgilendi), Zünun Teyip äskeri ister meñgerme bastığı boldı.

Zärıpqalı qajı (Wltı anıq emes) dini sot bastığı, Qasımjan Qambari (Atwştıq, biraq bala kezinde äkesine erip Keñester odağına köşip ketken. Ol aldımen YArkantta, keyin Taşkent wlttıq akademiyasında oqıdı. 1919 jıldıñ basında Taşkentte «Wyğır ligası» qwrıldı. Wyım Keñes Odağında wyğırlarğa socialistik jäne jaña mädeni bilim berudi jüzege asırdı, ol da sol kezde bilim alğan. 1930-1931 jıldarı Orta Aziyadağı wyğırlar arasında mädeni ağartu, ügit-nasihat jwmıstarın jürgizdi. 1932 jılı Şıñjañnıñ Qwlja qalasına oraldı) (49) densaulıq saqtau minstri boldı. Qwsayın Taranov (tatar, Keñester odağınan) memleket bank bastığı, Pätih Allajar (tatar, Keñester odağınan)qazına minstriniñ orınbasarı, memlekettik baqılau mekemesiniñ bastığı Ğani Ioldaş (Ğani Yoldaş (1908-1971) Keñester odağınan, wltı anıq emes) (50) bolsa, Rahımjan Sabırqajı qorğanıs minstriniñ orınbasarı boldı. Üsen Basırov (wyğır boluı mümkin) «Azat Türkistan» gazetin basqardı. Sovettik Mwqısın (tatar) ükimettiñ bas aqılşısı, Äli işki ister aqılşısı Süleymen Roziev (özbek? wyğır?) halıq sotınıñ aqılşısı, Abdullaev oqu-ağartu minstrine aqılşı, Jappar Damolla (özbek ne wyğır) din ister aqılşısı, Vladimir Stepaonviç Egnarov bas äskeri aqılşı boldı. Keñester odağınıñ aqılşılar üyirmesi 1-, 2- nomerli üydegiler atalıp mañızdı sayasi, äskeri isterde şeşim qabıldap basqarıp otırdı.

Joğarıdağı adamdarğa qatıstı derekterden osı respublika biliginde basşı bolğandardıñ deni Keñes azamattarı ekenin, onan qalsa Keñespen baylanıstı, sonda erjetken nemese sonda oqığan Keñester odağına adal adamdar ekenin köruge boladı. Sol üşin osı adamdardı paydalandı, maqsatına jetip respublikanı taratqandada osı adamdar qarsı bolmadı.

İle tolıq azat bolğan soñ är audanğa äkimder belgilendi, Jäyirbek Sasanwlı(qazaq) Künes audanınıñ äkimi äri Qwljadağı ükimet müşesi , Ospan Sıbanwlı(qazaq) Nılqı audanınıñ äkimi(keyin Pätih Müsilimov äkim boldı), Toqqoja Tekes audanınıñ äkimi(qazaq), Janbolat Sörtiwlı(qazaq) Toğıztarau audanınıñ äkimi boldı. Äbdulla ajı (wyğır)Süydiñ audanınıñ äkimi, Mämet ajı(wyğır) Qorğas audanınıñ äkimi, Içır Ambal (moñğol) Moñğolküre audanınıñ äkimi, Äşim Ospan(wltı belgisiz) Bwratalanıñ äkimi,  Budjap bwha(moñğol) Arasan audanınıñ äkimi , Çiyañ Zudı Jwldız audanınıñ äkimi, Äbdulla Uäli Jıñ audanınıñ äkimi boldı (51).

Joğarıdağı mälimetterge qarap otırsaq İleniñ qaq jarımın wstap otırğan qazaq halqınan ükimet müşesi bolğan jalğız Äbilqayır töre Rabatwlı. Bwl tañğalarlıq jağıday, ne üşin bwlay boldı? Al ükimet basına kelgender tipti Nılqıda qozğalıs bastağan ne oğan qatısqandarda emes, Nılqıdan qozğalısqa qatısqan Äbilqayır töre men Äbdulla Qaynam ğana, biraq olarda negizi basşılıqta emes edi. Key derekterge negizdelgende bwl ükimet Almatı qalasında aldınala dayındalğan. Nwrğojay batır ol turalı:«Töñkeriske üles qospağan, bir tal oq atpağan jansızdar wqıqtardı ielep ketti!…» (52) dep ökinişpen bağa beredi.

Besinşi: Soğısqa Keñester odağınıñ tike aralasuı

Nılqı partizandarı Qwljağa suıt tartıp, 3 bağıtta qalağa şabuılğa ötti. Osı sätte Keñester odağınanda qarulı adamdar kelip, soğısqa qatınastı. Aşıq derekterde Keñester odağınıñ äskerleri Qwljadağı soğısqa qatısqanı turalı mınaday derekter bar:

Petr Romanoviç Aleksandrov bastağan 60-tan asa qarulı Keñestik äsker(53), Aleksandrov oktyabr revolyuciyasın eske tüsiru küni Qwlja şayqasın bastaudı wyğarıp, «Qwlja azattıq wyımı» bastauın, oğan Nılqı partizandarınıñ da wştasuın talap etip, adam jiberedi.

11-şi aydıñ 12-si küni Palinov bastağan eki maşinamen 60-tan asa Keñester odağınıñ äskerleri keldi (54).

İlede 2500 qıtay äskeriniñ 1000-nan artığı joyıldı, biraq Ürimjiden, İlemen irgeles audan aymaqtardan 5-6 mıñ qıtay armiyası kömekke kele jattı. Olarğa küreske şıqqanına 4 ay ğana bolğan partizandar tötep berui qiın edi. Qıtay äskeri Täñirtaudan asıp, Qwlja qalasına 25 km jerge jetip keldi. Uaqıttıq ükimet är wlttan qwralğan partizandardı wyımdastırıp, olarğa qarsılıq körsetti. Dese de san jağınan da basım, auır äri ozıq qarumen qarulanğan jau asudı küşpen alıp, Qwljağa qaray ilgeriledi. Däl osı qısıltayañ sätte Keñester odağı tike äsker şığarıp, partizandarmen birlikte jaudı auır şığınğa wşıratıp, keri şeginuge mäjbür etti. Osığan qatıstı mına derekterge qarayıq:

Alayda, kem degende 1945 jıldıñ säuirine deyin Şığıs Türkistan respublikası wlttıq armiyasınıñ  qwramında «Isqaqbek attı äsker brigadası» bolğan joq. Şığıs Türkistan respublikasınan qıtay ükimeti äskerleri twtqındağan twtqındardıñ moyındaularına säykes, Şığıs Türkistan respublikasınıñ äskerindegi eñ quattı bölimşe – Keñestik Orta Aziyadan kelgen qazaq, qırğız jäne özbekterden qwralğan, olardı Isqaqbek degen adam basqaratın. Jalpı 3000-ğa juıq attı äsker bölimi boldı (55). Äskeri Keñestik qazaq, qırğız, ukrain jäne basqa wlttardan qwralğan Isqaqbek bölimşesiniñ (Keñes qazaqtarı, generaldar dep ataladı) 3000-ğa juıq attı äsker polki bar, tolıqtay jaraqtalğan iri pulemetteri, şağın zeñbirekteri, minometteri bar. Tankke qarsı zeñbirekter men portativti pulemetter jäne är jauıngerde semser bar edi, bwlar kezinde Şıñjañda twrğan «Qızıl 8-şi polk» boluı äbden mümkin edi.

Küre qalaşığına şabuıl bastalğanda Isqaqbek Keñester odağınan kelgen äskerler men zeñbirekşi äskerlerdiñ säykesuimen, qalaşıqtı aldı (56). 16 qaraşada Isqaqbek attı äsker batal'onın In'inge basqarıp, Aylinbaq siyaqtı Gomindañ bekinisterin qorşauğa qatısıp, jeñiske jetedi (57). Qwljağa qıtay armiyası 20 km qalğan kezde Keñester odağı bir bölim attı äskerler men zeñbirekşi äskeri bölimderdi şığarıp, soğısqa qatıstırdı (58). Keñestik äskerler men Keñester odağınan äskeri tälim-tarbie alğan  Şıñjañdıq qarulı adamdar art-artınan Qwljağa kelip şayqasqa qatıstı.

Isqaqbek Qırğızstannıñ äskeri adamı bolıp, 1937 jılı Qaşqar men Hotandağı Şığıs Türkistannıñ Mamwt polkovnikten qalğan bölimderi men Dwñğan äskerlerdi joyu üşin Şıñ Şısaydıñ wsınısımen, Qırğızstannan kelgen, tağı Mäulenov degen qırğız polkovnik te äsker bastap kelip, wyğırlar qwrğan «Şığıs Türkistan» küşterin joyğan.

Al endi mine, Keñester odağınıñ tapsırmasımen Şığıs Türkistandı qorğauğa äsker bastap kelip otır. Şığıs Türkistan operaciyasına Qırğızstannan köp adam qatısqan, ärine, qazaq köp üş aymaqqa Keñester odağı tek qazaq jiberudi dwrıs körmegen. Mümkindiginşe özge wlttardı basşılıq orınğa köptep qoyu arqılı Qazaqstannıñ irgesinde qazaqtar twratın üş aymaqta qazaqtı negiz etken ükimet qwrudı dwrıs sanamadı.

1944 jıldıñ qaraşa ayınıñ soñında Keñes Odağı Şıñjañnıñ Qwlja  qalasında «No 1 üy» (Keñes Qızıl Armiyası Vladimir Kozlov basqarğan) jäne «No 2 üy» (KGB Vladimir Stepanoviç Egnarov jetekşiligimen (59) qwrıp), Beriyanı Almatığa Şıñjañdağı, Qıtaydağı Keñes äskerleriniñ soğısın baqılauğa jiberdi (60).

Ol 1944 jıldıñ 5 jeltoqsanınan 1946 jıldıñ 1 qaraşasına deyin – KSRO NKVD-nıñ arnayı tağayındau böliminiñ bastığı. Arnayı tapsırmalar bölimi 1944 jılı 5 jeltoqsanda qwrılıp, 1946 jılı 20 jeltoqsanda taratıldı (61). Negizgi maqsat – Şıñjañdağı mwsılmandardıñ wlt-azattıq qozğalısına kömek körsetu. «Ivan Ivanoviç» degen bürkenşik atpen Şığıs Türkistan respublikası (Şıñjañ, Qwlja qalası) ükimetiniñ keñesşisi boldı (62).

«Üş bağıttağı (1-şi bağıt Jıñ men Şihudı alu, 2-şi bağıt Altay, Tarbağataydı alu, 3-şi bağıt Aqsuğa şabuıl jasau) wrıs josparında» Keñes jauıngerleri bar ma degen swraqqa kelsek, bwrınğı Keñes odağı mwrağattarınan Qıtay qoğamdıq ğılımdar akademiyası şekara tarihı men geografiyası ğılımi-zertteu ortalığınıñ ğılımi qızmetkeri Li Şenniñ mälimetteri şeşuşi mänge ie. Osı mwrağat derekterine süyene otırıp, ol 1945 jılı mausımda KGB Ortalıq Sayasi Byurosınıñ «Şığıs Türkistan respublikasınıñ» äskerin küşeytu turalı şeşim qabıldağanın körsetti. Mwnda Keñes Qızıl Armiyasınıñ 500 oficeri men 2000 serjantı jiberildi. Sonımen birge Şıñjañğa artilleriya men oq-däri, kölik maşinaları, äskeri baylanıs pen qolbasşılıqqa arnalğan baylanıs qwraldarı, köptegen qaru-jaraq, türli tehnikalar üzdiksiz tasımaldandı. Keybir mañızdı wrıs josparların Keñes äskerleri men Uaqıtşa ükimet äskerleri qatarlastırıp orındadı(63). Keyingi kezderde sanı 30 mıñnan asqan wlıttıq armiyada bwl san tipti köbeygen siyaqtı, naqtı qanşa mıñ ekeni anıq emes. Dese de twtas armiyanıñ 3/1 boluı äbden mümkin.

Osı soğıstarğa türki tektes wlttardan tıs, jerlik moñğoldarda köptep tartıldı. Erde bastağan moñğol partizandar otryadı (64) Bwratalanı aluda negizgi küş boldı.

Al şettegi wyğır wyımdarı osı tarihi şındıqtardı teristeydi nemese aytpauğa tırısadı. Äyteuir üş aymaq äsirese, Altay, Tarbağatayda wyğırlar jağınan tez azat bola salğanday etip körsetkileri keledi. Är jerde kimder boldı, ol jerlerde qanday soğıstar boldı, ol turalı da aytılmaydı.

Ükimet tili turalı

Joğarıda ayttıq, twtas üş aymaqta da, İle aymağında da qazaqtar negizgi halıq, biraq Keñester odağı öz qwramındağı Qazaqstan odaqtas respublikasınıñ irgesinde tağı bir qazaq respublikasın qwrudı qalamadı. Kerisinşe sanı qazaqtan eki-üş ese az wyğırlardı qoldan bilikke köptep qoydı (olardıñ da köbi Keñestik wyğırlar), tipti bwlardıñ arasında da Qazaqstan men Qırğızstannıñ wyğırları, kommunistik tärbie alğan, Keñester odağınıñ aytqanın eki etpeytin, Ahmetjan Qasımi siyaqtı wyğırlar köp bolatın. Sondıqtan wyğır tili Qwljadağı ükimettiñ tili bolıp, negizgi qwjattar osı tilde şıqtı. Biraq üş aymaqta qazaq köp bolğandıqtan, ekinşi til qazaq tiliniñ qoldanıs ayası wyğır tilinen keñ boldı. Wyğır tilin ükimet tili etu turalı Türkistan ükimeti mınanday bwyrıq şığarğan:

«1944 jılı 12 qaraşada Şığıs Türkistan respublikası uaqıtşa ükimetiniñ qwrıltay jinalısında «Toğız tarmaqtan twratın sayasi bağdarlama» jariyalandı (bwdan äri «1944 jılğı bağdarlama»). Şığıs Türkistan respublikasınıñ konstituciyası bolmağandıqtan, «Toğız tarmaqtan twratın sayasi bağdarlama» is jüzinde konstituciya rölin atqardı. Onıñ negizgi mazmwnı mınalar: (1) qıtaylıq teris sayasattıñ barlıq türlerin joyu; (2) ükimet demokratiyalıq jüye bolıp tabıladı; (3) äsker halıqtıqqa tän; (4) barlıq etnikalıq toptar teñ; (5) dindi qwrmetteu kerek; (6) barlıq deñgeydegi lauazımdı twlğalardı halıq saylaydı; (7) keñestik sayasattı jüzege asıru; (8) bilim berudi damıtu; (9) wyğır tilin uaqıtşa ükimettiñ ortaq tili etip belgilu».

Ärine Keñester odağınıñ osı sayasatı qazaqtardıñ narazılığın tudıratını tabiği edi, Ospan batır men Qalibek äkimniñ qarsı şığuınıñ sebebiniñ biri osında edi.  İledegi qozğalıstıñ eki negizgi basşısı Äkbar men Seyittiñ jwmbaq ölimi de osımen baylanıstı. Ükimet basşılığına qazaqtı şığarmau, ükimet tili qazaq tili bolmau, «bäriñ bir türik tildessiñder, sondıqtan bäriñe ortaq Türkistan ükimeti bolıp otır» degen sözge köp qazaq ilana qoymaytın. Öytkeni «türik», «Türkistan» atauları  qazaqtarğa beytanıs edi, köp sandı bwqaranı bılay qoyğanda, ziyalı qazaqtarda da  türikşildik ideya, Şığıs Türkistan ideiyası bolmağan.

Al Keñester odağınıñ bilikke qazaqtardı jolatpauınıñ tağı bir sebebi boldı: Bwl uaqıttıq oyın, osı operaciya arqılı Gomin qıtay biligin Moñğoliya täuelsizdigin moyındauğa qısau, al ol maqsatqa jetkennen keyin bwl quırşaq memleket kerek bolmaydı, onı tarata saladı. Eger qazaq negiz etken osı üş aymaqta qazaq tili ükimet tili, qazaqtar bilikte bolğan qazaq memleketi qwrılıp, keyin onı taratatın bolsa, qazaqtar qarsı şığatını dausız. Soñı dürbeleñ boluı mümkin, sol üşin qazaq narazı bolatın, riza bolmaytın jüye qwrsa, onday ükimetti taratqan kezde qazaq qarsı şıqpaydı dep boljağanı anıq, rasında da solay boladı. 1946 jılı jazda «Şığıs Türkistan uaqıttıq ükimeti» taratılğan kezde eşkim qarsı bolmadı, al sol ükimettegi wyğırlardıñ da eşqayısısı qarsı şıqpadı.

Wlttıq Armiyanıñ qwrıluı

İleniñ jerlik partizandarı men Keñester odağı armiyasınıñ küşimen tolıq azat bolğan soñ, uaqıttıq ükimet wlttıq armiya qwrdı, onıñ negizgi jüyesin Keñester odağı qızıl armiyasınıñ jüyesi boyınşa köşirip jürgizdi.

1944 jılı 16 qaraşada  Aleksandrov, Palinov, Isqaqbek bastağan bir batalyun (500-den asa adam) äsker Qwljağa keldi. Sonımen bir uaqıtta Keñester odağınan general-leytenant Kozilov,  Viktor Kolebilikin bastağan äskeri aqılşılar üyirmesi keldi.

1945 jılı Qorğasta Keñester odağınıñ kömegimen äskeri tärbieşiler kelip, komandirler kursı aşıldı. Är kezek kurs merzimi üş ay bolıp, keyin Bayandayda üş kezek kurs aşılıp, 450 kursant tarbielenip şıqtı (65). 1945 jılı 3-şi aydıñ 6-sı küni wlttıq armiya bas qolbasşılıq ştabın qwrdı. Oğan artqı şep bölimi, sayasi bölim, äskeri sot, äskeri prokurarura, barlau, soğıs, kädirlar, şaruaşılıq basqarması qaradı. Armiyanıñ qolbasşısı Ivan Grigoriviç Palinov, orınbasarı Varsanovi Mihayloviç Majarov bolıp belgilendi. Äskeri ister meñgerme bastığı Zünun Teyipov (tatar, Almatı qalasınan), artqı şep bölim meñgeruşisi Pahridinqoja Rasulov (özbek),  Sayasi bölim bastığı Äbdikärim Abbasov (wyğır), äskeri sottıñ bastığı Qaynam Äbdulla, äskeri prokuratura bastığı Äbdiğwpır Sabırqajı (wyğır), äskeri din ister bastığı Damolla Raziev boldı.

Bwdan biletinimiz – wlttıq armiyanıñ qwrıluına da Keñester odağı ıqpal etken äri äskeri mamandarın jiberip, jerlik halıqtan oqığan azamattardı tärbielegen. Sonıñ özinde armiyanıñ bas qolbasşısınan tartıp, polk komandirleri, sayasi komissarları, t.b tügel Keñestik orıstar jane qazaq, qırğız, tatar, özbek, wyğırlar boldı.

4-şi aydıñ 8-i küni Qwlja qalasında wlttıq armiya qwrılu saltı ötkizilip, oğan 10 mıñnan asa adam qatıstı. Älihan töre arnayı söz söylep, tu wsındı, äskeri parad ötkizildi. Ol kezde İlede qwrılğan wlttıq armiyanıñ jalpı äsker sanı 15 mıñday adam bolıp, oğan mına polktar qaradı (67):

Qwljada qwrılğan wlttıq armiya sanı bastapqıda 15 000 adam edi, biraq Altay men Tarbağatay tolıq azat bolğanda 30 mıñğa jetti. Al Qwljadağı alğaş qwrılğan 15 mıñ adamdıq wlttıq armiya qwramı tömendegidey boldı (Suretter köbi däl sol polktardı körsetpeydi):

İle jayau äsker 2-şi polki, Komandiri Fidaev (orıs), sanı 1500 adam, bwlar deni Qwlja qala mañı men Ayranbaqqa şabuıl jasağan äskerlerden qwraldı.

Zapas 4-şi polk qwrıldı. Komandiri Qayımbek (wltı anıq emes).

Tekes attı 1-şi polk, komandiri Mäulenov (qırğız, Keñester odağı Qırğızstan).

Tekes attı äsker 2-şi plok, komandiri Noğaybaev (qırğız, Keñester odağı Qırğızstan). Olar Qorğas pen Süydıñdı qorşap şabuıldağan äskerler men partizandardan qwraldı (Qırğızstan äskeri siyaqtı).

Bwdan osı äskerlerdiñ qwramında Qırğızstandıq äskerler köp bolğanın bayqauğa boladı, polk komandirleride Keñestik Qırğızstan azamattarı ekeni belgili bolıp twr.

Süydıñ atqıştar 1-şi polk, komandiri Mogutinov (orıs, Keñester odağı).

Düñgen attı 10-şı polk, (Bwrın attı batalyun bolğan), komandiri Mänsur Lomiev (Dwñğan, keñester odağı). Bwlar Keñester odağınıñ dwñğandarı boluı mümkin, ärine İleniñ jergilikti dwñğandarı da bar ekeni şübäsız. 1934 jılı Qaşqarda Keñester odağına tize bükken dwñğandarda osı polk qwramına kirui ıqtimal.

Keñsay attı 3-şi polk, komandiri Leskin (orıs, jergilikti aq orıs, qazaqtardan  qwralğan rolk. Leskin keyin Keñester odağına ketip, Almatıda qaytıs bolğan).Wlttıq armiyanıñ orıs äskerleri. Keñsay attı polkı öte tez qwrılğan polk, bwğan qarağanda Keñestik orıs äskerler boluı mümkin, olar tağı Altay men Tarbağataydı alu soğıstarına qatınasqan äri sol aymaq äkimşilikterine Keñestik adamdardı qoyıp otırğan.

Arasan Bwrataladağı partizandar men moñğoldardan qwralğan moñğol attı 8-şi polk (bwrın attı äsker batalyunı edi), komandirñ Erde (moñğol), sayasi komissar Toqtı Emenov (wyğır).

Toğıztarau 5-şi attı polk, komandiri Nüsipqan Könbaywlı (qazaq), orınbasarı Twrsın Mäntyazarov (qırğız, Keñester odağınan), ştap bastığı Torğaliev Twrsın (qırğız, Keñester odağınan), 1200 adam. Toğıztarau, Künes, Nılqı audandarınıñ qazaqtarınan qwralğan, Nılqı partizandarınıñ nağız jalğası osılarda köp bolğan.

Sibe skadronı, komandiri Narbanov, sayasi komicar Mürtizan, sanı 170 adam. Bir polkta eki batal'on, bir batal'onda 3 rota, bir rotada 3 zvod, 1 zvodta 3 otdelenie bolğan, är polkta 2500-ge deyin adam bolğan.

Tarabağatay partizandarı

Osı uaqıttarda yağni, 1941-1944 jıldarı Tarbağatay öñirinde tağı da köptegen azamattar qolğa alındı, solardıñ qatarında jazuşı Qajığwmar Şabdanwlı, etnograf Jağda Babalıqwlı, Balqaş Bapin da bar edi. Şäueşek qalasında Dubek Şalğınbaywlı bastağan qazaq azamattarı «Jauınger gruppa» qwrdı (68), onıñ köbi Şäueşektegi gimnaziya oquşıları edi. Olar Tarbağataydıñ jer-jerinde wlt-azattıqqa ügitteytin köptegen äreketter jasadı, desede wyımnıñ köp müşeleri qıtay ükimeti jağınan qolğa alındı.

Tarbağatay aymağındağı qazaqtardıñ kölemdi wlt-azattıq küresi eki jerde payda boldı: biri – Maylı tauında, endi biri – Erenqabırğa tauında twtandı.

Maylı partizandarı turalı derekterde bılay delingen:

«Tarbağatay aymağınıñ batıs-oñtüstik öñirindegi taulı rayondarda qazaq malşıları partizandar otryadın wyımdastırıp, Bwrataladağı Moñğol attı äskerler batal'onınıñ kömegimen olar 200 adamğa köbeyip, Şağantoğaydıñ Wzınbwlaq degen jerinde Gomindañ äskeri bölimderimen soğıstı. 6-şı aydıñ 16-sı küni olar 300 adamğa köbeyip, «Maylı partizandar otryadı» bolıp qwrılıp, Nwrsapa Seytjanwlı men Qali Qizamadenwlı jauaptı boldı. Olar Tolı, Şağantoğay öñirinde belsendi qimıl jasap, Gomindañ äskerleri men saqşılarına soqqı berdi» (69).

Osı üş aymaqtağı wlt-azattıq kürestiñ kuägeri äri qatardağı jauıngeri bolğan Qojay Doqaswlı öziniñ «Otqa oranğan jıldar» kitabında Maylı partizandarı turalı bılay mälimet keltiredi:

«Gomindañğa qarsı oqtı twñğış ret Altayda Esimqan, Nılqınıñ Lastay tauında Äkbar Esbosın wlı, Erenqabırğada Nwrpay, Maylı-Jäyirda Baykenje, Nwrsapa Seytjandar attı…Besinşi ülken top Tolı partizandarı Nwrsapa, Qaysa, Baykenjeler bastağan 200 adam» (70).

Ospannıñ batırı bolğan Nwrğojay öz esteliginde bılay deydi:

«Tarbağatay qozğalısında Qalibek tobın basşılıqqa aldıq, Nwrsapa batır jayında da estigen edim, biraq bwlardı äñgimelemedim, öytkeni qozğalıs basşısı Qalibek äli tiri bolğandıqtan ol turalı özi ayta jatar…» (71).

1945 jılı köktemde aşıq köteriliske şıqqan osı «Maylı partizandarı» tamız ayına deyin Tolı öñirinen 200-ge juıq qıtay äskerin joyğan, sanı da artıp 700-den asqan.

7-şi aydıñ basında Şığıs  Türkistan  wlttıq  armiyası bas qolbasşı Palinov Leskinniñ Keñsay attı äsker 3-şi polkın, Erde Mıñievtıñ moñğol attı äsker batal'onın, qorğauşılar batal'onın bastap Säntay, Bwrataladan ötip Tarbağatay aymağına (Şihuğa) kirdi.

7-şi aydıñ ortasında olar (Keñsay attı polk) Wzınbwlaqta maylı partizandarımen birigip, wlttıq armiya bas qolbasşılığınıñ Tarbağataydı azat etu jönindegi bwyrıqtı jariyaladı. Wlttıq armiya men Maylı partizandarı aldımen Wzınbwlaq şoqısı men Üş qarasudı aldı, 7-şi aydıñ 15-i küni Şağantoğay audanın aldı. Maylı partizandarı men moñğol attı äskeri batal'onı Şihu men Şäueşekke baratın joldağı Wrımtal beket Wtını aldı (72).

Maylı partizandarı 700 adamnan astı da, kerey azamattarın negiz etken «Tarbağatay 6-şı attı polk» qwrıldı.

Wlttıq armiya Tarbağataydağı eginşiler men malşılardan äsker alıp, qwramına qabıldadı. Tamız ayınıñ 10-ı küni wlttıq armiya qolbasşılığı ştabı bwyrıq tüsirip, Maylı partizandarınan «Tarbağatay 6-şı attı polktı» qwrdı.

Tağı «Dörbiljin 4-şi attı polk» qwrıldı, olar Keñsay attı äsker polkimen birigip, attı brigadağa aynalıp, sanı 2400-den astı. Olardan bir bölim küşti şığarıp, Şihuğa şabuıl jasadı, endi negizgi küş Qobıqqa şabuıl jasadı (73).

Qojay Doqaswlınıñ aytuınşa:

«Dörbiljin 4-şi attı polk, komandiri Aytuğan (qazaq, Keñester odağınan), orınbasarı YUsupov (tatar, keñester odağınan), sayasi komicsar Ahımetşaev(Keñ odağınan), jiını 1200 adam.

Tarbağatay 6-şı attı polk, orını Şıhızı (Tasırqay), komandiri: Qaysa Düysenbekov (Keñester odağınan, qazaq). Orınbasarı Qaysa Jwmıkewlı. Sayasi komicsar Äbdrahman Orken wlı (Keñester odağınan, qazaq), ştab bastığı Samu Säbitov (ol Şepeyzini alu soğısında qaza bolıp, orınına Nwrlan Bögenbaev tağayındaldı, ekeui de Keñester odağınan), ştab bastığınıñ orınbasarı Jağda Babalıqov. 1200 adam (74).

Erenqabırğa partizandarı

8-şi aydıñ 11-i küni wlttıq armiyadan 600-dey adamı Sovet  odağınıñ äskeri aqılşısı Bäydildä Doskenovtıñ bastauında Qobıqqa jetip, 8-şi aydıñ 22-si küni Qobıqtı azat etti (75).

Qwljadağı «Şığıs Türkistan» ükimeti Ürimjiden İle men Tarbağatayğa baratın kölik joldarın, telefon sımdarın üzip, jau äskeriniñ şabuıl jolın kesu üşin osı Erenqabırğa öñirindegi qazaqtardı attanısqa keltirudi közdeydi, bwl mañızdı strategiyalıq mänge ie edi. Osı partizandar turalı mınaday derekter bar:

Üşinşi top – Qazıqan tobı, İleniñ şığıs bes audanınan jinalğan 400-den asa adam Täñirtauınan asıp, Sauan, Manas audandarı aralığında äreket etti, Sauandı azat etude ülken üles qosadı.

Törtinşi ülken top – Erenqabırğadağı Sauan, Manas elderiniñ azamattarınan qwralğan partizandar, bastauşılar Qalibek Rayımbekwlı, Täkiman, Bala qamzalar, olar Qazıqan tobımen birlesip, Gomindañ äskerlerine qarsı küreste sübeli ülester qosadı.

1945 jılı kömek swray kelgen Tölegen, Beysembay, Zäyken, Bala qamzalardı qabıldağan wlttıq armiya bas ştabı Majarovtıñ wyğaruımen, Qazıqan Manasbaev bastağan , Qanafiya mayor, Qaşqınbaylar bastağan Nılqı, Künes audandarınan adam wyımdastırıp, Sauan audanına kömekke jiberedi. Olar Sauan halqımen birlesip, Gomindañnıñ 1500-dey adamın joyıp (onan bwrın joyılğandarımen qosqanda 1700-den asadı), Manas, Anjıway köpirlerin talqandap, telefon sımdarın üzip, Ürimji-Şihu arasındağı habarlasu liniyaların üzdi. Sonıñ nätijesinde Erenqabırğa halqın negiz etken Sauan 7-şi attı polk qwrıladı.

Sauan 7-şi attı polk, komandiri Qazıqan Manasbaev, sayasi komicsar Särsenbek Äbişwlı (76), bwlar osı Erenqabırğa eliniñ azamattarınan qwralğan edi.

Bwlardan basqa sanı şağınıraq tağı bir qazaq partizandar tobı boldı, olar -Şağantoğay partizandarı – Jağda Babalıqwlı, Balqaş Bapin bastağan 70-80 adam.

Osı Tarbağataydağı qazaqtardan özge orıstardan wyımdasqan partizandar da boldı, olar:

«Altınşı top – Iliyaev bastağan Şäueşek partizandarı, sanı 130 adam.

Jetinşi top – Nikolaev bastağan orıs partizandar, Orqıda twrğan, adam sanı 130 (77).

Bwl eki top ta arnayı tapsırmamen mindet ötep jürgen Keñes odağınıñ äskerleri ekeni kümänsiz.

Bwlardan bölek tağı da Sopahwn Surov bastağan, Maytauda köterilis jasağan bir rota wyğır äskerler bar, olar Maytaudan şığıp, Qwljağa barğan, keyin Aqsuğa şabuıl jasağan.

Artqı şep jayau äsker polk. Ornı –Anjıhay. Komandiri – Qayımbek, sayasi komissarı – Ğılajiden Qariev (wyğır? özbek?), ştab bastığı – Bastov, 2500 adam.

Sandouhızı attı 3-şi polk. Komandiri – Iganov, sayasi komissar – Fätih Jabıqbay, ştab bastığı –  Zeytinkov (orıs, Keñester odağınan) (78).

Altaydağı qarulı küşter

1945 jılı Altay tolıq azat bolğan soñ, Altaydağı 5 mıñğa juıq qazaq qarulı küşteri taratıldı da, orınana qaytadan Altay attı polki qwrıldı.

Altay attı äsker 5-şi polkı, komandiri – Bädelqan Sügirbaev (qazaq), komissarı – Iüsüpjan YAsınov (wyğır), ştab bastığı – Aytıken Amanjolwlı, adam sanı 1000 adam.

Attı 3-şi polk, Altay attı ploktiñ bir böliginen qwralğan, komandiri – Dinisov, sayasi komissarı – Ännas, ştabp bastığı – Qayranbek (qazaq), 900 adam (79).

Ospan batır bastağan «Altay qazaqtarınıñ töñkeristik ükimeti» men onıñ qarulı küşteri öz mindetin orındap boldı dep qarağan Keñester odağı olardı taratıp, olardıñ orınına Keñestik ideyadağı söz tıñdaytın şeneuniktermen attı polk qwrdı, bwl Ospan batır jäne onı qoldağan Altaydıñ şığıs üş audanı men Qwljadağı ükimet ara qayşılıqtıñ negizgi sebepteriniñ biri boldı.

Wlttıq armiyanıñ jalpı qwramı turalı

1945 jılı küzge deyin üş aymaqtağı qıtaydıñ 20 mıñnan asa äskerin joyğannan keyin, üş aymaq armiyası Ürimjige bet alıp, Manas boyına kelgende Keñester odağınıñ bwyrığımen toqtap qaldı. 1945 jılı qazanda wlttıq armiya Manasta şep qwrğanda jalpı sanı 29 650 adamğa jetken. Nüsipqan Könbaywlınıñ deregi boyınşa, jalpı jauıngerlerdiñ 60%-ın qazaq jauıngerleri qwrağan. Armiyada 17 polk bolıp, joğarı darejeli basşılardıñ köbi Keñester odağınan kelgen orıs, qazaq, tatar, qırğız generaldar men polkovnikter boldı. 13 attı polk boldı, eki attı diviziya, bes brigada bolğan (80). Polktardıñ jalpı qwrlımı tömendegidey:

Aldıñğı şep qolbasşılıq ştab, orını Şıhızı (Tasırqay), bas qolbasşı Palinov, komissarı Dauitov, ştab bastığı Borni (orıs, Keñester odağınan). Ştabta 550 adam bolğan. Oğan qarastı jayau 1-şi brigada Manas özeniniñ batısında twrdı, brigada komandiri Mogutinov, sayasi komissarı Marğwp Ishaqov (tatar) boldı. 2-şi jayau äsker brigadası da Manas özeniniñ batısında twrıp, komandiri Pidaev, sayasi komissarı Mollahwn boldı, derbes minamet batal'onı da Manastıñ batısında twrdı.  Manas boyındağı tağı bir brigada qwrılğan. Ol Manas boyındağı äskeri küştiñ jetkiliksizdigin tolıqtıru maqsatında qwrılıp, brigada komandiri Leskin, sayasi komissar Mwratqalı boldı (81), (82). Aldıñğı şepke qarastı polktar:

1. Süydıñ atqıştar 1-şi polki, komandiri Mogutinov (orıs, Keñester odağınan).

2. Düñgen attı 10-şı polki. Bwrın attı batal'on bolğan, komandiri Mänsur Lomiev (dwñğan, Keñester odağınan).

3. Keñsay attı 3-şi polk, komandiri Leskin (orıs).

4. Arasan Bwrataladağı partizandar men moñğoldardan qwralğan moñğol attı 8-şi polki. Bwrın attı äsker batal'nı edi. Komandiri Erde (moñğol), sayasi komissar Toqtı Emenov (wyğır), bwndağı Erde naq qay jerdiñ moñğolı ol turalı derek tappadıq, biraq bwlda keyin Keñester odağına ötip ketti de, Almatıda dünie saldı).

5. Toğıztarau 5-şi attı polk, komandiri Nüsipqan Könbaywlı (qazaq), orınbasarı Twrsın Mäntyazarov (qırğız, Keñester odağınan), ştap bastığı Torğaliev Twrsın (qırğız, Keñester odağınan), 1200 adam. Toğıztarau, Künes, Nılqı audandarınıñ qazaqtarınan qwralğan.

6. Sibe skadronı, komandiri Narbanov, sayasi komicar Mürtizan, sanı 170 adam.

7. Dörbiljin 4-şi attı polk, komandiri Aytuğan (qazaq, Keñester odağınan), orınbasarı YUsupov (tatar, Keñester odağınan), sayasi komissar Ahımetşaev (qazaq, Keñester odağınan), jiını 1200 adam.

8. Tarbağatay 6-şı attı polk, orını Şıhızı (Tasırqay), komandiri: Qaysa Düysenbekov (qazaq, Kkeñester odağınan). Orınbasarı Qaysa Jwmıkewlı (Maylı partizandarınıñ basşısı). Sayasi komissar Äbdirahman Orkenwlı (Keñester odağınan, qazaq),  ştab bastığı Samu Säbitov (ol Şepeyzini alu soğısında qaza bolıp, orınına Nwrlan Bögenbaev tağayındaldı, ekeui de qazaq, Keñester odağınan), ştab bastığınıñ orınbasarı Jağda Babalıqov.1200 adam.

9. Sauan 7-şi attı polk, komandiri Qazıqan Manasbaev (qazaq, Keñester odağınan), sayasi komissar Särsenbek Äbişwlı (Keñester odağınan) (83).

10. Sandouhızı attı 3-şi polk, komandiri Iganov (orıs, Keñester odağınan), sayasi komissar – Pätih Jabıqbay, ştab bastığı Zeytinkov (orıs, Keñester odağınan).

11. Artqı şep jayau äsker polk, orını – Anjıhay, komandiri – Qayımbek (wltı anıq emes), sayasi komissarı – Ğılajiden Qariev, ştab bastığı – Bastov, 2500 adam.

12. Dörbiljin saqşı skadronı, komandiri – Spakov (orıs, Keñester odağınan), 250 adam.

Osı polktardan Dörbiljin attı plok, Keñsay attı polk Manastıñ batısına, Dwñğan attı polk Şıhızığa, moñğol attı polk Sauanğa ornalastı (84).

Joğarıdağı mälimetterden 30 mıñdıq armiyanıñ eñ köbi Manaspen irgesindegi Şıhızı, Sauanğa ornalasqanın kördik, al Altaydağıları Ospan küşterin tizgindeu maqsatında sonda twrğızıldı, al İleniñ oñtüstigindegiler Aqsudağı qıtay armiyasınan saqtanu üşin sonda twrdı. Tağı bir mañızdı mindeti – Maytau mwnay kenin qorğau boldı, äskeri kölikterdiñ janar mayı osı ken orınınan alınatın. Qıtay armiyası osı kennen ayırılğan soñ ırıqsız küyge tüsken. Maytau mwnay ken bastığı bolıp Keñestiñ qazaq Ädilbek Jünisbekov tağayındaldı.

Altay tolıq azat bolğannan keyin, Şığıs Türkistan ükimeti Altay qarulı küşteriniñ qaruların tapsıruın talap etti. Şiñgil, Köktoğay, Burıltoğay audandarınan äsker aludı şektep (Altay qarulı küşteri deni osı audandardan qwralğan), tömengi Altaydan, Keñestikter nemese özge jerdiñ adamdarınan Altay attı polk wyımdastırıp, olar Altayda twrdı. Bastı mindeti – Köktoğaydağı uran kenin qorğau, ol kennen alınğan uran Keñester odağınıñ atom bombasın jasauı üşin mañızdı boldı.

Altay attı äsker 5-şi polkı, komandiri Bädelqan Sügirbaev (qazaq), komissarı Mwhamedjan Senbaev (qazaq, Keñester odağınan) bolğan, keyin Iüsüpjan YAsınov (wyğır), ştab bastığı – Aytıken Amanjolwlı (qazaq, Keñester odağınan), adam sanı 1000 adam (85).

Wlttıq armiyanıñ qolbasşısınan polkovnikteri deni Keñestik adamdar ekeni, bas qolbasşıdan tartıp polk komandiri, sayasi komissar, ştab bastığınıñ deni orıstar men tatarlardıñ, qırğızdardıñ belgili sandı ielep otırğanın kördik. Ärine Altay attı polk pen Toğıztarau 5-şi attı polkte jergilikti qazaqtar basşı, al Sauan, Dörbiljin attı polkteri men Tarbağatay 6-şı attı polktiñde basşıları qazaq, biraq Keñester odağınıñ yağni, Qazaqstannıñ qazaqtarı negizgi orındı ielegen. Al az sandı wyğır komandirlerde Keñestik wyğırlar ekeni belgili. Armiyanıñ wqığı Keñestikterdiñ qolında boldı, sondıqtan olar Keñester odağı qıtaymen kelisimge kelgen kezde Maskeuden kelgen bwyrıq Manas boyında toqtattı. Eger ŞTR derbes täuelsiz bolğanda, onı tıñdamay Ürimjige şabuıl jasarı anıq edi. Armiyanıñ sanında da 3/1 Keñestik äskerler boluı mümkin ekenin ayttıq. Sonımen qatar armiyadağı wşqıştar, zeñbirekşiler, minometşiler, motocikl zvodı, äskeri doqtırhana taza Keñester odağınıki äri sol memleket jüyesi boyınşa boldı.

Tarbağatay aymaqtıq äkimşilik qwrlımı

Tarbağatay aymağına Basbay Şolaqwlı (qazaq) aymaq äkimi äri Qwljadağı ükimet müşesi, Qasımahun Smayılov (wyğır) orınbasar äkim, qosımşa Mänsur Roziev aqılşı, Äbilimit Qajiev hatşı (özbek) boldı.

Tamız ayınıñ basınan bastap audandıq ükimetter qwrıldı, Ömärahwn (wyğır) Şäueşek äkimi, Qaldıbay Qanapiya (qazaq) Şağantoğay äkimi, Nwrsapa Seytjanwlı (qazaq), Dörbiljin äkimi, Näsiridin (wyğır) Şihu äkimi, Sauan äkimi Qalibek Rayımbekwlı (qazaq, Qalibek Rayımbekwlı 1947 jıldıñ ayağında basım köp Sauan eli Manasqa ötken soñ, ien qalğan audanğa Säbit Buaqajı degen wyğır äkim bolğan) Sauan äkimi boldı, Güñçıñ lama (moñğol) Qobıqsarı äkimi boldı (86), (87).

Tarbağatay aymağınıñ basşılıq qwrlımında da Keñestik adamdar, mısalı, orınbasar aymaq äkimi Älimjan, hatşı Äblimit, Ömärahwn  Smayılovtar boldı. Qazaq sanı basım Şihu men Şäueşekke wyğırdan äkim qoyıldı, bwl da qazaq basım aymaqta äkimşilikte qazaqtardıñ ıqpalın şekteu üşin boldı. Tarbağatay aymağınıñ Tolı, Şağantoğay, Sauan  - üş audanınıñ köp jerin jerlik qazaq partizandar alğanımen, Şihudı aluğa Keñester odağınan köp äsker qatıstı. Şäueşek pen Dörbiljindi aluğa da Keñsay attı polk negizgi küş retinde üles qostı, sol üşin de Tarbağatay jerinde Keñestikter nemese kommunistik ideiyağa beyim adamdar naqtı qwqıqtardı ielep ketti.

Osı Tarbağatay aymağınıñ partizandıq qozğalıstarı, äkimşilik qwrlımı, wlttarı turalı da tarihtı bwrmalap jürgen adamdar men toptar negizi auız aşpaydı.

Altay aymaqtıq äkimşiligi

Altay tolıq azat bolğannan keyin Ospan Silämwlı Altay aymağınıñ äkimi, Şämsi Mämiwlı men Äripbay orınbasar äkim, Dälelqan Altay öñirindegi soltüstik äskeri brigada komandiri, boldı. Ospan, Dälelqan, Zäkihan Älenwlı Qwljadağı ükimet müşesi boldı. Qwmar Jäkey hatşı boldı. Molla Siläm (wyğır) Sarsümbe audanınıñ äkimi boldı. Kelesi jılı Qajınäbi Dosqaywlı onıñ orınına äkim boldı. Salıq täyji Köktoğay audanınıñ äkimi (1947 jılı Qalman Aqıtwlı boldı), Näzir Japarwlı Şiñgil audanınıñ äkimi,  Mälik Mwhamedjan Burıltoğay audanınıñ äkimi (Pätiqan Sügirbaev Näsipqazı äkim bolğan deydi), Raşat Äbilmäjin Buırşın audanınıñ äkimi, Kökenay Dabıqlı Qaba audanınıñ äkimi, Mänken Qabılwlı Jemeney audanınıñ äkimi boldı (88), (89).

Altaydağı äkimşilikte tek Sarsümbe äkimdigin bir jıl atqarğan Molla Islamdı qospağanda, negizi qazaqtar edi. Alayda är äkimge bir-birden Keñestik keñesşi qosıp belgilendi. Bwrınğı  «Altay qazaqtarınıñ töñkeristik ükimeti» taratılıp, 4500 qarulı küştiñ qaruları jiıp alındı da, orınına ŞTR wlttıq armiyası ülgisindegi Altay attı polki qwrıldı. Aymaqtıñ bir orınbasarı Äripbay da Keñestik adam boldı. Pätiqan Sügirbaevtıñ aytuınşa, Ospan Altay äkimşiligindegi basşılıq qwramda sanaulı ğana bwrınğı Altay ükimeti müşeleri (Ospan, Dälelqan, Lätip) bolğanın, jarımınan köbiniñ özge wlıttar men Keñestik adamdar bolğanına ülken pikir de boldı. Birtalayınıñ orınına öz adamdarın, äsirese, aymaqtıq polciya, Altay attı polk, qazına mekemelerine öz adamdarın qoyudı wsındı, biraq ŞTR jaq bwnı qabıl almadı, osılayşa qayşılıq bastaldı deydi (90).

1946 jılğı kelisimnen keyingi wlttıq armiya

1946 jılğı Sovet-Qıtay kelisimnen keyingi wlttıq armiya sanı 14 mıñğa qısqartılıp, polk sanı 6-ğa azaytıldı. Joğarıda atı atalğan Keñester odağınan kelgen qolbasşılar, polkovnikter bwyrıq boyı eline qayıttı (91). Qıtay ükimeti Moñğoliyanıñ täuelsizdigin moyındadı, Keñester odağı oylağanına jetti. Endi «Şığıs Türkistan ükimeti» kerek bolmay qaldı. Bwl kezde Şığıs Türkistan atauı küşin joyıp, «üş aymaq töñkerisi» degen atau qoldanıla bastadı. Şıñjañ birikken ükimeti qwrılıp, wlttıq armiya söz jüzinde sol ükimettik şekaranı qorğaytın amandıq saqtau bölimderi retinde qaraldı. «Üş aymaq ükimeti» dep özgertilgen ükimetke Ahımetjan Qasımi basşılıqı etti.

Ahemetjan ​​Qasımi İlede tuılğanımen, bala kezinde şeşesine erip, Qazaqstannıñ Şonjı audanındağı nağaşılarına ketken. 1937 jılı Mäskeu Şığıs universitetine qabıldandı. 1942 jılı universitetti bitirgennen keyin biraz uaqıt keñestik bilim beru salasında qızmet etti. Bükilodaqtıq kommunistik (bol'şevikter) partiyasınıñ qatarına ötip, Kommunistik Internacionalğa qızmet etti (92). Bwğan qarağanda onıñ Keñester odağına adal kommunist äri agent ekeninde dau joq.

Üş aymaq wlttıq armiyasına bas qolbasşı Isqaqbek Mononov (qırğız, ol Keñester odağınıñ azamatı bolsa da, osı Qızılsudıñ qırğızı dep ädeyi qolbasşı etip qoyğan), orınbasar bas qolbasşı Dälelqan Sügirbaev (qazaq) boldı. Sayasi komissar Qasenov (wyğır), ştab bastığı Majarov (orıs, Keñester odağınan), sayasi bölim meñgeruşisi Nwrsadırov keyin, Zäyir Saudanov (wyğır) boldı. Armiya bas ştabı Qwlja qalasında twrdı, ondağı organ qızmetkerleri sanı 246 adam boldı (93).

Ştabqa töte qaraytın bölimder:

(1) Sibe skadronı, 106 adam.

(2) Qarauıl rotası, komandiri – Mätsopı Selbeuwlı (qazaq), orını Qwlja, 280 adam.

(3) Artqı şep qamdau bölimi, bastığı – Rasulov (özbek, Keñester odağınan).

(4) Äskeri dohtırhana, 119 adam.

(5) Qarauıl batal'on, komandiri – Ualinov (orıs, Keñester odağınan), 498 adam.

(6) Artqı şep polki, komandiri – Äbdireyim Samsaq (wyğır), sayasi komissar – Sadıkov, ştab bastığı – Baukey (qazaq), sayasi bölim meñgeruşisi – Toqtı Ibırayım (wyğır), sanı 1359 adam.

(7) Qarauıl rota, komandiri – Nwrtay ajı.

(8) Äskeri mektep, bastığı – Nwrdiev, orınbasarı – Äsen Jüniswlı (qazaq), general ştabına qarastı osı bölimderdiñ jalpı adam sanı 3401 adam (94).

Özge polkter:

1. Şihu jayau äsker polkñ. Komandiri – Marğwp Ishaqov (tatar, Keñester odağınan), sayasi komissarı – Qayım Mwsa (wltı anıq emes), ştab bastığı – Ramazan (qazaq), orını Şihu, 1837 adam.

2. Qwlja jayau 2-şi polki. Komandiri – Aytuğan (qazaq), orını Anjıhay, sanı 1989 adam.

3. Qobıq attı 2-şi polki. Komandiri – Nüsipqan Konbaywlı (qazaq), orınbasarı – Jağıda Babalıqwlı, sayasi komissarı – Qazıqan Manasbaev, ştab bastığı – Ramazan Ospanwlı (qazaq), Qobıqta twrğan.

4. Sauan attı polki. Ornı Sauan, komandiri – Mametimin Emenov, sayasi komissarı – Äbilez Rahımanov (keñestik), ştab bastığı – Mälik Gemadiev (tatar, Keñester odağınan), sayasi bölim meñgeruşisi –Qaydar (qazaq), 1108 adam.

5. Zeñbirekşi bölim. Komandiri – Ashat Teyipov (tatar, Keñester odağınan), orını – Anjıhay, sayasi komissarı – Mwsaev, ştab bastığı –Swltanğali (qazaq), sayasi bölim meñgeruşisi – Samsaq, 323 adam.

6. Motocikil zvodı. Komandiri – Porbiev (orıs, Keñester odağınan), 216 adam.

7. Şihu äskeri dohtırhanası. Bastığı – Raşat Qaybullin (tatar, Keñester odağınan), 27 adam.

8. Tekes attı polki. Komandiri – Mäulenov (qırğız, Keñester odağınan), keyin orınına Hamit Äliev (tatar, Keñester odağınan) bolğan, sayasi komissarı – Qwrbanov, ştab bastığı –Amanov, sayasi bölim bastığı – Qwrban Mamıtov (wyğır), 1037 adam, orını Jwldız.

9. Şatı 1-şi polki. Komandiri – Biläl Estemeswlı (qazaq), adam sanı az.

10. Sarsümbe (Altay) attı 3-şi polki. Komandiri – Bädelqan Sügirbaev, sayasi komissarı – Käkim (qazaq), ştab bastığı – Sıdıq Salahidin (wyğır), orınbasar ştab bastığı – Äsen Jüniswlı (qazaq), sayasi bölim bastığı – Äbduali (qazaq), 1225 adam, orını Altay aymağı.

11. Tarbağatay 4-şi attı polki. Komandiri – Stadinkov (orıs, Keñester odağınan), sayasi komissarı – Balqaş Bapin (qazaq), ştab bastığı –Nükişov (qazaq, Keñester odağınan), 1315 adam.

Sarsümbede soltüstik äskeri ştab ornalasıp, oğan Dälelqan Sügirbaev tike basşılıq etti. Oğan qarastı bölimder Sarsümbe 3-şi attı polki, Qobıq 2-şi attı polki, Tarbağatay 4-şi attı polki qarağan. Qosımşa Sarsümbe qarauıl 6-şı skadronı qarap, komandiri Äbilahat Qasımov, sayasi komissarı Toqtı, ştab bastığı Nwrahımet bolıp, 296 adam bolğan. Sarsümbe äskeri dohtırhanasında 30 adam bolıp, bastığı Ahat (tatar) edi. Tağı soltüstik ştabqa moñğol attı batal'onı qarap, komandiri Erde (moñğol), sayasi komissarı Toqtı Emenov bolğan (95).

Qıtaymen aradağı kelisimnen soñ, Keñester odağınıñ azamattarı köbi qaytıp ketkenimen, bir bölimi Şıñjañnıñ jergilikti adamı dep, tuğan jerleri özgertilip, bayağısınşa armiyada Keñester odağınıñ ıqpalı saqtaldı. Üş aymaq erekşe rayon retinde Gomin äskeri kire almaytın jer bolıp qala berdi.

Osı mezgilde wlttıq armiya negizinen soğısqa aralasqan joq, tek Altaydağı Ospan batırdıñ qayta wyımdastırğan qarulı küşterimen 1946-1947 jıldarı soğıstı, Sauandağı Qalibektiñ mıñ äskerimen soğıstı.  Bwnda da negizinen qazaq pen qazaq soğıstı.

1947 jılı 1 şildede Şıñjañ ölkelik birikken ükimeti qwrıldı. Odan keyin «American Life» jurnalınıñ jurnalisteri Istunis Barbara men Fag Falkor Qwljağa barıp, uaqıtşa ükimet törağasınıñ bwrınğı orınbasarı jäne İle aymağınıñ komissarı Akimbek Qojadan, Qarjı departamentiniñ bwrınğı direktorı jäne İle prefekturası komissarınıñ orınbasarı Änuar Musabaevpen, qolbasşı Isqaqbek Mononov, äskeri sot bastığı Ğanidan swhbat aldı. Sol arqılı Keñes Odağınıñ üş aymaqtı qoldauı turalı bilmek boldı (96).

1949 jıldan keyin

1949 jılı qazanda üş aymaq kommunistik qıtay ükimetine öz erikterimen bağınıp, halıq azattıq armiyasınıñ 5-şi korpusına özgertildi (Keñester odağınıñ bwyrığımen bolğanı anıq). Korpus komandiri Leskin, orınbasarı Marğwp Ishaqov boldı. Sayasi komissarı Düñ Şiiwñ, sayasi bassqarma bastığı Li Iüyhua, orınbasarı Zäyir Saudanov, ştab bastığı Marğwp Ishaqov boldı. Bwl korpus 13-şi, 14-şi dviziyalarğa bölindi.

13-şi  diviziya (wyğırdı negiz etken) ştabı Qaşqarğa ornalasıp, komandiri Mämetimin Emenov, sayasi komissarı Ma Hwñşan boldı. Bwl diviziyağa 3 polk qarağan, 37-şi plok Aqsuda twrğan. Komandiri Amantwr Bayzaqov (qırğız), sayasi komissarı Uañ Gaugıñ boldı. 38-şi polk Qaşqarda twrdı da, komandiri Qwrban Mamıtov boldı. 39-şı polk Hotanda twrdı da, komandiri Äbdireyim Samsaq, sayasi komissarı Uañ Uey boldı.

14-şi diviziya(qazaqtı negiz etken) ştabı Şihuda ornalasıp, komandiri Ibırayımbay (qazaq, Qorğastıq), sayasi komissarı Huañ Jwñ boldı. 40-şı polk Ürimjide twrdı, komandiri YUsufov Mämetjan, sayasi komissarı Dwñ Şansıñ boldı. 41- polk Şäueşekte twrdı, komandiri Alekseniski (orıs, Keñester odağınan), sayasi komissarı Jañ Şıfıñ boldı. 42-şi polk Qwljada twrdı, komandiri Ramazan Ospanwlı (qazaq), sayasi komissarı Jıñ Bauşan boldı.

Eki dviziyadan özge, wlttıq armiyanıñ tağı eki polki boldı. Sarsümbe 1-şi attı polk (Altayda twrğan), komandiri Bädelqan Sügirbaev boldı. Keñsay attı 2-şi polk, komandiri Sopahwn, sayasi komissarı Şüy Maujıñ edi.

Qarap otırsaq, basşılıq qwramğa qıtaylar aralastırıp, baqılau rölin atqarğan. 1950-1953 jıldarı osı wlttıq armiya bölimderi qızıl qıtay biligine qarsı aşıq soğısqa şıqqan Ospan batır, Orazbaylardıñ neşe mıñdağan qarulı küşterine qarsı soğısta aldığa salındı.

1950 jılı 13-şi qırküyektegi mälimet (äskeri arhivke tüsken) boyınşa, azattıq armiyağa qosılğan wlttıq armiya sanı mınaday bolğan:

1. Qazaq 6866 adam (46,2%)
2. Wyğır 5567 (37,5 %)
3. Moñğol 731
4. Orıs 487
5. Dwñğan 229
6. Qırğız 206
7. Tatar 185
8. Özbek 183
9. Sibe 159
10. Qıtay 92
11. Dağwr 21
12. Täjik 8

Armiyanıñ jalpı sanı 14 840 adam bolğan. Osı äskeri mälimetti 5-şi korpus qolbasşısınıñ orınbasarı Marğwp Ishaqov pen qwrlıs böliminiñ bastığı Sıdıq Salahidin 1950 jılı 23-şi qırküyekte qol qoyıp joldağan eken (97).

Key adamdar oylauı mümkin, bäri Keñester odağınıñ kömegimen jüzege asıptı dep, biraq Moñğoliyanıñ memleket retinde qwrıluı men sociyalizmge ötui, Keñester odağınıñ kömegimen bolğan joq pa? Tipti, qazirgi Qıtay halıq respublikasınıñ kommunistik jüye bolıp ornauına da Keñester odağı zor kömek berdi emes pe? Kömektiñ bäri tegin bola bermegen, alğaşqıda qaru saudasında bir mıltıqqa bir jılqı ayırbastap otırğan. Maytau keni, äsirese Köktoğay uran kenin Keñester odağı qalağanınşa paydalandı. Ärine qıtay armiyasımen soğısıp, 20-25 mıñ äskerin joyu üşin, bekinisterdi bwzu üşin auır qarular kerek, 30 mıñ, 15 mıñ äskerdi asırauğa da, soğısqa da qıruar qarajat kerek. Oğan ärine Keñester odağı kömektesti, biraq jerlik qazaq, wyğır, özbek, tatar baylar da köp kömek bergen. Solardıñ biri – Tarbağatay äkimi Basbay edi, endi biri – Qwljadağı Mwsabaevtar äuleti boldı.

Keñester odağınıñ, äsirese, Qazaqstan, Qırğızstan, Özbekstan respublikaları  ekonomikalıq jaqtan «Şığıs Türkistanğa kömek bergen, mısalı: 1946 jılı Beriyanıñ qoldauımen Özbekstannan kömekke Şığıs Türkistanğa 5 million rubl' bergen» (98).

Wlttıq armiyanıñ birjola joyıluı da 1958 jıldan bastap Keñester odağımen Qıtay ara qarım-qatınastıñ uşığuımen qatıstı boldı. Armiya taratılıp, köptegen äsker, iskeri basşılar tobımen Keñester odağına ötip ketti.

Bwl derekter 1945-1949 arasında Keñester odağınıñ Qıtayda kommunistik jüyeni ornatuğa bar küşin salıp kömekteskenin, özderi 1933 jıldan beri ıqpalında, keyin tike meñgerip otırğan üş aymaqtı Qıtayğa sıyğa bergenin köruge boladı. Al osı üş aymaq töñkerisi barısında qıtay armiyası men halqınan mölşerimen 30 mıñnan asa adam qaza taptı. Jäy halıqtı oqqa wstau köbinde wşqarı dinşil adamdar jağınan boldı. Al qazaq halqı ol kezde wşqarı dinşil emes edi, tipti «Şığıs Türkistan»,«pantürkizm» (türikşildik) ideyası da bolmağan edi.

1944-1946 jılğı äskeri operaciya Keñester odağınıñ kömegimen jane ondağı qazaqtardıñ negizi küş retinde qatısuı arqılı jüzege asqan bolatın. Sonıñ näijesinde Sovet bermegen teñdikti Qıtay ükimeti berip, osı üş aymaq – «İle qazaq avtonomiyalı oblısı» bolıp qwrılıp, Pätiqan Sügirbaev twñğış oblıs äkimi boldı.

Bügingi qıtay memleketi üşin de bwl qozğalıs paydalı bolğan, öytkeni osı üş aymaqtan olar Gomin qıtay biligin joydı. Şıñjañğa 100 mıñ äskerdi äkep ornalastıruına tura keldi. Bwl kommunistik qıtay armiyasınıñ jügin sälde bolsa jeñildetti. Äri Şıñjañ ölkesine 100 mıñ kommunistik qıtay armiyası bir oq atpay ielik etti. Üş aymaq armiyası da olardı qarsı alıp aldarınan şıqtı.

1950 jılı bağınğan Gomin äskerleri qayta bülik şığarğan kezde, Ospan batır men Orazbay äkim qızıl qıtayğa qarsı soğıstı. Al üş aymaq armiyası osı köterilgen qazaqtarğa qarsı soğısıp, kommunistik jüyeniñ qwrıluına kömektesti. Sondıqtan bwndağı memleket atı «Şığıs Türkistan» ol eşqandayda üş aymaqtağı qazaq halqı özderi tañdağan atau emes ekenin tüsinu kerek!

Ädebietter:

1. Üş aymaq töñkerisi tarihı, 141 bet.Wlttar baspası. Pekin. 2000 j.
2. Üş aymaq töñkerisi tarihı. 147 bet.Wlttar baspası. Pekin. 2000 j.
3. Pätiqan Sügirbaev. Altay arpalıstarı. 14 bet. Şıñjañ halıq baspası.
4. Fen Rui. Qazaq wltınıñ qalıptasu procesi turalı zertteuler. «Wlttar» baspası. 2004 j.
5. Uañ Hı. Şığıs Türkistan derbestikke wmtılu qwzğalısı. 303 bet.
6. Üş aymaq töñkerisi tarihı. 69 bet.Wlttar baspası. Pekin. 2000 j.
7. Üş aymaq töñkerisi tarihı. 58 bet.Wlttar baspası. Pekin. 2000 j.
8. https://www.gov.cn.
9. Qojay Doqaswlı. Otqa oranğan jıldar. 1 bet. Wlttar baspası. Pekin. 2001).
10. Tarihi derek, keleli keñes. Asqar Tatanaywlı. Şıñjañ halıq baspası, 1989 j. Ürimji.
11. Altay arpalıstarı. Pätiqan Sügirbaev. 10-11 better. Şıñjañ halıq baspası. Ürimji.
12. Altay arpalıstarı. Pätiqan Sügirbaev. 5-10 better. Şıñjañ halıq baspası. Ürimji.
13. Tarihi derek, keleli keñes. Asqar Tatanaywlı. 77 bet. Şıñjañ halıq baspası, 1989 j. Ürimji.
14. Şıñjañnıñ jergilikti tarihı. 664 bet. Şıñjañ universiteti baspası. 1989j. Ürimji.
15. Altay arpalıstarı. Pätiqan Sügirbaev. 16-31 better. Şıñjañ halıq baspası. Ürimji.
16. Tarihi derek, keleli keñes. Asqar Tatanaywlı. 73-95 better. Şıñjañ halıq baspası, 1989 j. Ürimji.
17. Altay arpalıstarı. Pätiqan Sügirbaev 35-39 better.
18. Asqar Tatanay. Tarihi derek, keleli keles. 98-103 better. Şıñjañ halıq baspası, 1989 j. Ürimji.
19. Altay arpalıstarı. Pätiqan Sügirbaev. 40-51 better. Şıñjañ halıq baspası. Ürimji.
20. Şıñjañnıñ jergilikti tarihı. 665 bet, Şıñjañ universiteti baspası. 1989j. Ürimji.
21. Uañ Hı, Şığıs Türkistan Täuelsizdik qozğalısı. Qıtay universitetiniñ baspası, 2013, isbn: 978-962-996-500-6, 212-218 bet.
22. Çiang Kay-şimen segiz jıl – Hatşılıqtıñ ağa qızmetkeri Tan Czunnıñ kündeligi, Masss baspası (Pekin), 1991 j., jeltoqsan. 422 b.
23. Üş aymaq töñkerisi tarihı . 43-48 better. Wlttar baspası. Pekin. 2001.
24. Pätiqan Sügirbaev. Altay arpalıstarı. 104 bet. Şıñjañ halıq baspası.
25. Qojay Doqaswlı. Otqa oranğan jıldar. 7 bet. Qlttar baspası, Pekin. 2001.
26. Üş aymaq töñkerisi tarihı . 47 bet. Wlttar baspası. Pekin. 2000 j.
27. Altay arpalıstarı. Pätiqan Sügirbaev. 64-65 better. Şıñjañ halıq baspası.
28. Asqar Tatanay. Tarihi derek, keleli keñes. 130-134 better.
29. Du Junkun, Czi Daçun, Ren Ifey, Lyu Ven'yuan', Şıñjañnıñ üş aymağındağı revolyuciya tarihı, Qoğamdıq ğılımdar akademiyalıq baspası, 1 bet. 45.
30. Altay arpalıstarı. Pätiqan Sügirbaev 71-72 better. Şıñjañ halıq baspası. Ürimji.
31. Üş aymaq töñkerisi tarihı . 47 bet. Wlttar baspası. Pekin. 2000 j.
32. Asqar Tatanay. Tarihi derek, keleli keñes. 138-139 bet. Şıñjañ halıq baspası. Ürimji. 1989.
33. Uañ Hı, Şığıs Türkistan Täuelsizdik qozğalısı, Qıtay universitetiniñ baspası, 2013. 217-218.
34. Qojay Doqaswlı. Otqa oranğan jıldar. 8 bet. Wlttar baspası. Pekin. 2001.
35. Şıñjañ jergilikti tarihı. Şıñjañ universitet baspası. 665 bet.
36. Gao Vende, red., Qıtaydıñ etnikalıq azşılıqtar tarihınıñ enciklopediyası: Czilin' bilim baspası, 1995 j., jeltoqsan. 676.
37. Lyu Syuecyao (2013), 188-189 better.
38. Üş aymaq töñkerisi tarihı . 53 bet. Wlttar baspası. Pekin. 2000 j.
39. Ädil Jwma Twrdı. Qıtay halqınıñ tolıq kitabı: Qıtaydağı qırğız wltı. Inçuan': Ninşya halıq baspası. 2012.
40. Ospan batır. Jädi Şäkenwlı. Twran baspası. Almatı.
41. Üş aymaq töñkerisi tarihı . 73 bet.Wlttar baspası. Pekin. 2000 j.
42. «Şıñjañ wlttar sözdigi», «Şıñjañ halıq baspası», 1995 j.
43. Czi Daçun, «Şıñjañ tarihı sözdigi» Şıñjañ halıq baspası, 1994 j.
44. Jañ Dajün. Şıñjañda dauılda ötken 70 jıl. 62-69, 62-70 b.
45. 揭秘中亞「東突」頭目新疆「建國」夢碎之路. 环球时报. 2012-11-01 [2014-09-23].
46. Erkin Ekrem, Qıtay-Keñes qatınastarındağı «Şığıs Türkistan» mäselesi (1944-1945), bwğaz aralıq damu tarihı zertteuleri, t. 6, 109-213 better.
47. Erkin Ekrem, Qıtay-Keñes qatınastarındağı «Şığıs Türkistan» mäselesi (1944-1945), bwğaz aralıq damu tarihı zertteuleri, t. 6, 109-213 better.
48. Çjou Czinhon, Abdukerim Abbasov: Marksizmmen qarulanğan proletariat küreskeri, Qıtay wlttarı men dinderi jelisi, 2009-07-24 Tüpnwsqadan mwrağattalğan 05.06.2014 j. Wayback Machine saytında.
49. Timur Davamattıñ redakciyasımen, Qıtay etnikalıq azşılıq mädenietiniñ sözdigi: Soltüstik-Batıs aymaq tomı, Wlttar baspası, 1999 j.
50. Erkin Ekrem, Qıtay-Keñes qatınastarındağı «Şığıs Türkistan» mäselesi (1944-1945), bwğaz aralıq damu tarihı zertteuleri, t. 6, 109-213 better.
51. Üş aymaq töñkerisi  tarihı.  78-85 better.Wlttar baspası. Pekin. 2000 j.
52. Ospan. Jädi Şäkenwlı.
53. Üş aymaq töñkerisi tarihı. 74 bet.Wlttar baspası. Pekin. 2000 j.
54. Üş aymaq töñkerisi tarihı , 75 bet.Wlttar baspası. Pekin. 2000 j.
55. Çjan Daczyun': «Jetpis jıl Şıñjañ dauılı», 48-65 bet.
56. Üş aymaq töñkerisi  tarihı.  97 bet.Wlttar baspası. Pekin. 2000 j.
57. Dil·Juma Twrdı. Qıtay wlttarınıñ tolıq kitabı·Qıtaydağı qırğız wltı. Inçuan': Ninşya halıq baspası. 2012.
58. Üş aymaq töñkerisi tarihı. 108 bet.Wlttar baspası. Pekin. 2000 j.
59. Uañ Hı, Şığıs Türkistan Täuelsizdik qozğalısı, Qıtay universitetiniñ baspası, 2013, 207 bet.
60. Revolyuciya (jalğası), İle bilim institutı jurnalı, 16-tom, 14 bet.
61. Lubyanka. VÇK-OGPU-KVD-NKGB-MGB-MVD-KGB. 1917—1960. Spravoçnik. Sost. A. I. Kokurin, N. V. Petrov. M.: 1997. Data obraşeniya: 27 dekabrya 2013. Arhivirovano 27 dekabrya 2013 goda.
62. Alekseev M. A., Kolpakidi A. I., Koçik V. YA. Enciklopediya voennoy razvedki. 1918—1945 gg. M., 2012, s. 303. Data obraşeniya: 27 dekabrya 2013. Arhivirovano 28 dekabrya 2013 goda.
63. Li Şen: «Qıtaydıñ jaña tarihı men qazirgi jağdayı» .Ürimşi: Şıñjañ halıq baspası, 2006, 149 bet.
64. Üş aymaq töñkerisi tarihı . 102 bet.Wlttar baspası. Pekin. 2000 j.
65. Üşaymaq töñkerisi tarihı. 126-127 better.Wlttar baspası. Pekin. 2000 j.
66. A. P. Parşev, V. N. Stepakov. Kogda naçalas' i kogda zakonçilas' Vtoraya mirovaya. — M.: YAuza, 2007. — S. 373.
67. Üş aymaq töñkerisi tarihı . 128-129.Wlttar baspası. Pekin. 2000 j.
68. Üş aymaq töñkerisi tarihı . 55-56 .Wlttar baspası. Pekin. 2000 j.
69. Üş aymaq töñkerisi tarihı.142-143 bet. Wlttar baspası. Pekin. 2000j.
70. «Otqa oranğan jıldar». Qojay Doqas wlı. 6-8 better.Wlttar baspası. Pekin. 2001.
71. Ospan. Jädi Şäkenwlı.
72. Üş aymaq töñkerisi tarihı. 144 bet.  Wlttar baspası. Pekin. 2000 j.
73. «Üş aymaq töñkerisi tarihı» 145-146 better. Wlttar baspası. Pekin. 2000j.
74. «Otqa oranğan jıldar». Qojay Doqas wlı. 10-11 better. Wlttar baspası. Pekin. 2001.
75. «Üş aymaq töñkerisi tarihı». 147 bet. Wlttar baspası. Pekin. 2000j.
76. Qojay Doqaswlı. «Otqa oranğan jıldar». 10-11 better. Wlttar baspası. Pekin.  2001.
77. Qojay Doqaswlı. «Otqa oranğan jıldar». 10-11 better. Wlttar baspası. Pekin.  2001.
78. Qojay Doqaswlı. «Otqa oranğan jıldar». 10-11 better. Wlttar baspası. Pekin.  2001.
79. Qojay Doqaswlı. «Otqa oranğan jıldar». 8-12 better. Wlttar baspası. Pekin.  2001.
80. Qojay Doqaswlı. «Otqa oranğan jıldar». 12 bet. Wlttar baspası. Pekin.  2001.
81. Qojay Doqaswlı. «Otqa oranğan jıldar». 10-12 better. Wlttar baspası. Pekin.  2001.
82. Üş aymaq töñkerisi tarihı. 172-173. Wlttar baspası. Pekin. 2000 j.
83. Qojay Doqaswlı. «Otqa oranğan jıldar». 10-11 better . Wlttar baspası. Pekin. 2001.
84. Üş aymaq töñkerisi tarihı. . 173 bet. Wlttar baspası. Pekin. 2000 j.
85. Qojay Doqaswlı. «Otqa oranğan jıldar». 14-15 better . Wlttar baspası. Pekin. 2001.
86. «Üş aymaq töñkerisi tarihı». 169 bet. Wlttar baspası. Pekin. 2000j.
87. Elim-Aylap ötken ömir. Qasen Öraltay.
88. Üş aymaq. 170 bet. Wlttar baspası. Pekin. 2000 j.
89. Altay arpalıstarı .Pätiqan Sügirbev. 116 bet.
90. Pätiqan Sügirbaev. Altay arpalıstarı . 115-118 better.
91. Qojay Doqas. Otqa oarnğan jıldar. 5 bet. Wlttar baspası. Pekin. 2001.
92. Obuhov V.G.. Uran dlya Berii. Vostoçnıy Turkestan v atomnom proekte Kremlya. Moskva: Veçe. 2010.
93. Qojay Doqas. Otqa oarnğan jıldar. 13 bet. Wlttar baspası. Pekin. 2001.
94. Qojay Doqas. Otqa oarnğan jıldar. 13 bet. Wlttar baspası. Pekin. 2001.
95. Qojay Doqas. Otqa oranğan jıldar. 13-14 bet. Wlttar baspası. Pekin. 2001.
96. Syuy Czyan'in, 1940 jıldardağı Qıtaydağı Şıñjañğa qatıstı AQŞ sayasatı turalı zertteu, YUn'nan' qalıptı universitetiniñ jurnalı (filosofiya jäne äleumettik ğılımdar), № 4, 2011. [2015-03-12].
97. Qojay Doqas. Otqa oranğan jıldar. 15-19 better. Wlttar baspası. Pekin. 2001.
98. Jwñgo Şıñjañınıñ tarihi jane qazirgi jağıdayı. 285 bet. Şıñjañ halıq baspası. Ürimji. 2006).

Erzat Käribay