دەموگرافياسى، اكىمشىلىگى مەن قارۋلى كۇشتەرى

كەڭەستەر وداعىنىڭ كومەگىمەن التاي، ىلە، تارباعاتايداعى قازاقتى نەگىز ەتكەن ءار ۇلت حالقىنىڭ كۇرەسى 1944-1946 جىلدارداعى «شىعىس تۇركىستان» رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋىنا نەگىز بولدى. دەسە دە وسى ءبىر تاريح الىگە دەيىن بۇرمالانىپ كەلەدى.

كەيبىر ساياسي توپتار بۇنى ءوز بىلگەنىنشە ماقسات-مۇددەلەرىنە پايدالانىپ ءجۇر. قازاقتى نەگىز ەتكەن 30 مىڭ قارۋلى ارمياسى بار مەملەكەت (تولىق دەربەس بولماسا دا) 20-شى عاسىردىڭ باسى مەن ورتاسىندا بولماعان جاعداي. ءومىر ءسۇرۋ ۋاقىتى ءتورت جىل عانا (ناقتى اتىمەن ەكى جىل عانا) بولعانىمەن، ورتا ازيا اسىرەسە، قازاقستان تاريحىندا بەلگىلى ءمان-ماڭىزى بار ەكەنىن باسىپ ايتقان دۇرىس! ويتكەنى وسى ۋاقىتشا مەملەكەتتىڭ قۇرىلۋىنا مىڭداعان قازاقستاندىق جاۋىنگەرلەر مەن وقىعان زيالىلار ات سالىستى. ءتىپتى قىرعىزستان مەن وزبەكستاننان بارعان ادامداردا از بولعان جوق. ال وسى ساياسي قوزعالىسقا تۇتقا بولعان تۇلعالار مەن جاۋىنگەرلەر، سوندا ءتۇرلى قىزمەتتەر اتقارعان ادامدار، تاعى دا ءجاي بۇقارا بولىپ 200 مىڭعا جۋىق ادام 1955-1962 جىلدارى كەڭەستەر وداعىنا ءوتتى. ولاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ سانى كەمى 3-4 ەسە ءوستى دەسەك، 800 مىڭعا جەتەر ەدى.

وسى ءبىر قازاق تاريحىنىڭ ءبىر تاراۋى قازىر الىس شەتەلدەردە جات نيەتتە پايدالانىلۋدا! ولار بۇل قوزعالىستى ۇيعىر ۇلتىنا عانا مەنشىكتى ەتىپ كورسەتۋدە. حالىقاراعا دا وسىلاي تانىتقىسى كەلەدى. بىراق، ءبىر قىزىعى – ولار ۇيعىر ۇلتى قونىستانعان ىلەمەن عانا، ونىڭ ىشىندە تەك قۇلجا قالاسىمەن شەكتەلىپ، التاي، تارباعاتاي تۋرالى اۋىز اشپايدى. وسى ءۇش ايماقتا نەگىزگى ۇلت قازاق حالقى ەكەنىن بىلسە دە، كوز جۇما قارايدى نەمەسە جاسىرۋعا تىرىسادى. ەندەشە شىن تاريح تاسادا قالماۋى ءۇشىن ناقتى دەرەكتەر كەلتىرەيىك:

وسى ۇلتازاتتىق قوزعالىستىڭ كۋاگەرلەرىنىڭ جازعان ەستەلىكتەرى از ەمەس، سونىڭ ىشىندەگى قوجاي دوقاسۇلىنىڭ دەرەگى بويىنشا:

1944 جىلى شىڭجاڭ ولكەلىك اماندىق قورعاۋ باسقارماسىنىڭ ساناعىنان الىنعان ارحيۆتەردە مىناداي جان سانى بار ەكەن: التاي، تارباعاتاي، ىلە – ءۇش ايماقتا 725 949 ادام بولعان، ونىڭ ىشىندە قازاق 383 569 (53%) دەلىنگەن. دەسە دە بۇل ەسەپكە التاي ايماعىنىڭ كوكتوعاي، شىڭگىل اۋداندارىنداعى 30 مىڭ قازاق كىرمەگەن. ويتكەنى ول كەزدە ولار ول جەرلەردەن گومينداڭ قارۋلى كۇشتەرىن قۋالاپ شىققان. پاتىقان سۇگىرباەۆ ەكى اۋداندا 30 مىڭ قازاق بار ەدى دەپ انىق ايتقان. ال 1944 جىلى تارباعاتاي ايماعىندا 170 مىڭنان اسا حالىق بولىپ، ونىڭ ىشىندە قازاق 103 مىڭ بولعان (1).

ال ىلە ايماعىندا 450 مىڭ حالىق بولىپ، ونىڭ ىشىندە قازاق 220 مىڭ ەدى. ال ەسەپتەيىك، ول كەزدە التايدا 83 مىڭ حالىق بولعان  (2), پاتىقان سۇگىرباەۆ ءوزىنىڭ «التاي ارپالىستارى» اتتى ەستەلىگىندە التايداعى بارشا حالىقتىڭ (83 مىڭ) 90%-ىن قازاقتار قۇرايدى دەگەن (3). ول بويىنشا التايدا 75 مىڭداي قازاق بولادى، ەندى ۇشەۋىن قوسساق 398 مىڭ، ياعني 400 مىڭعا جۋىقتايدى. بۇدان ءۇش ايماقتا 700 مىڭنان اسا حالىقتىڭ 400 مىڭى قازاقتار ەكەنىن، جالپى حالىق سانىنىڭ 57%-ىن قۇرايتىنىن كورۋىمىزگە بولادى. ال دەموگرافيالىق ساناق جۇرگىزۋ قيىن، سول جىلدار تۇرعىسىنان قاراساق ءۇش ايماقتاعى قازاق حالقىنىڭ سانى بۇداندا كوپ بولۋى ابدەن مۇمكىن.

1944 جىلى شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ سانى 430 000 جانە 1949 جىلى 443 مىڭعا جۋىق بولعان (4). بۇنى تولىق ساناق دەۋگە كەلمەيتىن، 1938-1947 جىلدارى شىڭجاڭمەن ىرگەلەس تسينحاي، گانسۋ پروۆينتسيالارىندا 10 مىڭنان اسا قازاق بوسىپ جۇرگەن ەدى. وعان 1944 جىلى شىڭجاڭ ۇكىمەتىنەن بولەكتەنىپ كەتكەن التايدىڭ شىعىس ەكى اۋدانىنداعى 30 مىڭ قازاقتى قوسساق، قازاق سانى 470 مىڭ بولار ەدى، ال 1949 جىلى 500 مىڭنىڭ اينالاسىندا بولعان، ونىڭ 400 مىڭى وسى التاي، تارباعاتاي، ىلە ءۇش ايماقتا بولعان. شىڭجاڭ حالىق سانىنڭ 12%-ىن يەلەگەن.

سۋرەتتە كوك رەڭك قازاق كوپ ورنالاسقان جەرلەردى (التاي، تارباعاتاي، ىلە، سانجى، باركول), قىزىل رەڭك ۇيعىر كوپ ورنالاسقان جەرلەردى كورسەتەدى.

ءۇش ايماقتا قازاقتان كەيىنگى سانى كوپ ۇلت ۇيعىرلار بولىپ، ولار تۋرالى قوجاي دوقاسۇلى ءوز كىتابىندا 90 212 ادام دەپ كورسەتكەن. ال «شىعىس تۇركىستان دەربەستىككە ۇمتىلۋ قوزعالىسى» اتتى دەرەكتى عىلىمي زەرتتەۋ كىتابىنىڭ اۆتورى ۋاڭ حى قازاقتار 367 204 ادام بولىپ،  52,1%، ۇيعىرلار 178 527 ادام بولىپ 25,3%-ىن يەلەيدى دەگەن (5).

ال ۇيعىر تۇتاس ۇلت اتاۋى رەتىندە 1934 جىلدان باستاپ جالپىلاستى دا، ىلە ايماعىندا تارانشىلار ول كەزدە بولەك ۇلت رەتىندە تىركەلدى. ەكى ءتۇرلى ساندىق مالىمەت وسى ماسەلەگە كەلىپ تىرەلەدى. جالپى ۇيعىر 178 مىڭ، ال ونىڭ ىشىندە تارانشى ۇيعىرلار 90 مىڭ دەگەندى بىلدىرەدى. ۇيعىرلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ىلە ايماعىنا شوعىرلانىپ، التايدا تەك 2500-دەن اسا، تارباعاتايدا 10 مىڭعا جۋىق بولعان، ال بۇراتالا ول كەزدە ىلەگە قارايتىندىقتان 450 مىڭ ىلەدەگى حالىققا بۇراتالانىڭ قازاعى مەن ۇيعىرى دا، موڭعولى دا كىرەتىن. ىلەدە 158 مىڭ ۇيعىر بولىپ، ولاردىڭ باسىم كوبى قۇلجا قالاسىنا شوعىرلانعان، قۇلجا قالاسى مەن اۋدانىندا 100 مىڭداي حالىق بولعان (6). نەگىزىن ۇيعىرلار قۇراعان، ۇيعىرلار 450 مىڭ ىلە حالقىنىڭ 35,1%-ىن قۇراپ، ايماقتا قازاقتان كەيىنگى ەكىنشى ۇلت بولعان، ولار تاعى چاپچال، قورعاستا دا تۇرادى، بۇراتالادا كوپ تۇرادى.

ىلەنىڭ شىعىس جانە وڭتۇستىك بەس اۋدانىنىڭ دەنى قازاقتار ەدى. ىلە ايماعىندا 200 مىڭنان اساتىن، ال بۇراتالانى قوسقاندا 220 مىڭنان اساتىن ەدى. ۋاڭ حى ىلە حالقىنىڭ 45%-ىن قازاقتار قۇرايتىنىن جاسىرا الماعان. ىلەدە الدىمەن قوزعالىس باستالعان نىلقى اۋدانىندا 45 مىڭان اسا حالىق بولىپ (7), ونىڭ دا جارىمىنان ارتىعى قازاق، ونان كەيىن موڭعول مەن ۇيعىر بولعان.

ال بۇل 178 مىڭ ۇيعىر تەك سول داۋىردەگى 3 ميلليونعا جۋىق ۇيعىردىڭ 16-17-دەن ءبىرى عانا ەدى. دەمەك ۇيعىردىڭ باسىم كوبى 1944-1949 جىلدارى بۇل قوزعالىسقا قاتىسقان جوق! كەرىسىنشە، شىڭجاڭ قازاعىنىڭ كوپ ساندىسى قاتىستى.1949 جىلى شىڭجاڭ بەيبىت جولمەن ازات ەتىلگەندە حالىق سانى 4 ميلليون 333 مىڭعا جەتتى. 1953 جىلى 3,6 ميلليون بولسا (بۇكىل ولكە حالقىنىڭ 74%-ى، 1964 جىلى 3,9 ميلليون بولدى (8).

بۇل دەرەكتەردىڭ ءبارى التاي، تارباعاتاي ، ىلەدە 1940-1950 جىلداردا نەگىزگى ۇلت قازاقتار ەكەنىن دالەلدەيدى. ۇيعىرلار نەگىزىنەن قاشقار، حوتان، اقسۋ، كورلا، تۇرپان، قۇمىلعا شوعىرلانعان.

ءۇش ايماقتا سان جاعىنان 3-ءشى ورىندا قىتايلار بولىپ، 56 121 ادام بولعان. ولار التايدا ساقشى جانە ۇكىمەت ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ەدى. سانى 4-5 مىڭ بولعان. تارباعاتايدا 25-26 مىڭ بولىپ، شيحۋ مەن ساۋاندا ەڭ كوپ ورنالاسىپ، ەگىن سالعان. شاۋەشەك پەن دوربىلجىندە ءبىرشاما بولسا، قوبىق پەن شاعانتوعايدا وتە از بولدى. ىلەدە قىتايلار نەگىزى قۇلجا قالاسى، ءسۇيدىڭ، كۇرە، قورعاس سياقتى اسكەري قالاشىقتاردا تۇردى، جالپى سانى 27 مىڭ بولعان.

موڭعولدار 43 164 ادام بولىپ، نەگىزىنەن بۇراتالادا، تارباعاتايدىڭ قوبىق، شيحۋ اۋداندارىنا،  ىلەنىڭ موڭعولكۇرە، نىلقى اۋداندارىنا شوعىرلانعان. التايدا تەك 2000-داي عانا موڭعول بولدى.

دۇڭعاندار 21 399 ادام بولىپ، ىلەدە ەڭ كوپ ورنالاستى، ونان قالسا تارباعاتايدىڭ ەگىنشىلىك القاپتارى مەن -قالاشىقتارىندا تۇراتىن.

ورىستار 18 522 ادام بولىپ، نەگىزى بولىگى ىلەدە، ونان كەيىن تارباعاتايداعىقالالى جەرلەردە بولدى. التايدىڭ بۋىرشىنىنا قاراستى شۇڭقىر دەگەن جەردە دە ورىستار بولدى. كوبى 1919 جىلى رەۆوليۋتسيادا قاشىپ كەلگەن اق ورىستار ەدى. وسى ۇلتتاردىڭ جيىنتىعى 717 مىڭعا جەتەدى، قالعان 8 مىڭى تاتار، وزبەك، قىرعىز، سىبە (4-5 مىڭ), داعۋرلار ەدى (9).

ءۇش ايماقتىڭ ءار جەرىندەگى قارۋلى كوتەرىلىسشىلەر

1931-1937 جىلدارى شىڭجاڭ ولكەسىندە ۇيعىر حالقىنىڭ دەربەستىككە ۇمتىلۋ قوزعالىسى بولىپ، 1931 جىلى قۇمىلدان باستالدى، ونان ارى بۇكىل تارىم ويپاتىن شارپىپ،  قاشقاردا «شىعىس تۇركىستان» رەسپۋبليكاسى اتتى مەملەكەت قۇردى، مەملەكەت تەك 90 كۇندەي عانا ءومىر ءسۇردى دە، دۇڭعان اسكەرلەرى جاعىنان جويىلدى.

1934 جىلى كەڭەستەر وداعىنىڭ كومەگىمەن بيلىككە كەلگەن شىڭ شىساي ءبىر جاعىنان كەڭەستەر وداعىنان ەكونوميكالىق، اسكەري كومەك الىپ، شىڭجاڭ پروۆيتسياسىندا بۇرىن بولماعان جاڭا دامۋ ۇدەرىستەرىن بارلىققا كەلتىرەدى. مەكتەپتەردىڭ جاپپاي اشىلۋى، جولداردىڭ سالىنۋى، قالا-قالاشىقتاردىڭ بوي كوتەرۋى، كەندەردىڭ اشىلىپ، زاۆودتاردىڭ سالىنۋى شىڭجاڭ تاريحىندا بۇرىن بولماعان العاباسارلىق ەدى. دەسە دە 1937-1938 جىلدارى كەڭەستەر وداعىندا جۇرگىزىلگەن جاپپاي قۋدالاۋ ساياساتىن كوشىرىپ قولدانىپ، 4 ميلليونعا جەتپەيتىن ولكە حالقىنىڭ 250-300 مىڭىن قولعا الىپ، تۇرمەلەرگە جابادى.  70-80 مىڭ ادام ءتۇرلى جولدارمەن ءولىم قۇشادى. ارينە بۇل جاپپاي جازالاۋعا كەڭەستەر وداعىنىڭ ماماندانعان جەندەتتەرى دە ۇلكەن ۇلەس قوسادى. اشىعىن ايتقاندا، 1933-1939 جىلدار ارالىعىندا شىڭجاڭ كەڭەستەر وداعىنىڭ مەڭگەرۋىندەگى رايونعا اينالادى. وسى ساياسي قۋدالاۋ ەڭ اۋىر تيگەن جەرلەر: باركول اۋدانى مەن التايدىڭ شىعىس ەكى اۋدانى بولادى. باركولدە 1935-1938 جىلدارى 25 مىڭنان اسا قازاق ءتۇپ قوتارىلا كورشىلەس تسينحاي، گانسۋ پروۆينتسياسىنا كوشىپ، ونان ارى ءبىر ءبولىمى تيبەتكە، پاكىستانعا كەتەدى.

وسى كوشتەن سوڭ شىڭ شىساي قازاق حالقىن وزىنە قاۋىپ توندىرەتىن ەڭ باستى كۇش دەپ قاراپ، جاپپاي جانىشتاۋ جۇرگىزەدى. سەبەبى اۋىپ كەتكەن قازاق دۇڭعاندارمەن بىرىگىپ، شىڭجاڭعا باسىپ كىرۋى مۇمكىن دەپ الاڭدادى دا، «موڭعول، قازاق، قىرعىز قۇرىلتايى» دەگەندى شاقىرىپ، كوشپەندى ۇلتتاردىڭ كوپ ساندى رۋباسىلارىن قولعا الادى. التايدان الەن ۋاڭ، بۇقات بەيسى، تابىن بەيسى، شولتىم لاما، جامليقا ءمۇپتي، جانىمقان، قابىل، داۋلەتشە، قابىل، كوكەناي، دالەلقان، كاكەن، ءنازىر سياقتى تايجىلەر، قاجىنابي، زەينەل، قاليبەك (جاربولدى) قاتارلى ۇكىردايلاردى قامتىعان 40-50 ادامدى قولعا الادى (10), (11). ەل ىشىندە ءتىنتۋ جيىلەپ، قىسىم كۇشەيدى. نەشە ءتۇرلى جاساندى جالعان دەلولاردى قولدان جاساپ، كوپتەگەن جازىقسىز ادامداردى قولعا الىپ، تۇرمەگە جابادى (12). سونىمەن قاتار حالىق قولىنداعى قارۋ-جاراق اتاۋلىنى ءتىنتىپ، جيناي باستايدى. ونىمەن قويماي، يسلام ءدىنىن قورلاپ، ءور التايداعى ءدىن باسى اقىت قاجىنى قولعا الادى، وسىدان سوڭ قارۋلى كوتەرىلىستەر شىعا باستايدى (13), (14).

ءبىرىنشى ءبولىم: التايداعى قازاق قارۋلى كۇشتەرى

التاي قارۋلى كۇشتەرى 1940 جىلى ەسىمقان يمانبايۇلى، ىرىسحان نوعايبايۇلى باستاعان كوكتوعاي-شىڭگىلدە قارۋلى كوتەرىلىس باستالىپ، قارۋلى قازاقتاردىڭ سانى ەكى مىڭنان اسىپ كەتكەن. ولار شىڭ شىسايدىڭ 7000 ادامدىق ارمياسىمەن جەتى ايدان اسا ۋاقىت سوعىسىپ، جيىنى 11 رەت شايقاس بولعان. جاۋدىڭ نەشە مىڭ اسكەرىن جويادى (پاتىقاننىڭ دەرەگى بويىنشا جيىنى 1200-دەن اسا ادامدى جويعان، كوتەرىلىسشى قوسىننان دا 50-60 ادام قازا تاپقان، 200-دەن اسا ءجاي حالىق قازا تاپقان). اقىرى باسىمدىقپەن جاۋدى كەلىسسوزگە كەلتىرگەن (15), (16).

1941 جىلى التايداعى ەكىنشى رەتكى كوتەرىلىس باستالدى دا، قاتىسقان ادام سانى، ياعني، قارۋلى قازاق سانى 2000-عا بارعان. ولاردى باستىقتىرۋعا 7000-نان اسا اۋىر قارۋلانعان اسكەر جىبەرىلگەن (كوبى كەن قازاتىن جۇمىسشىلار دەپ جاسىرىن اكەلىنگەن) (17), (18). ءبىر ايدان اسا سوعىستا جاۋدىڭ  ەكى مىڭنان اسا ادامى جويىلعان. اقىرى ساتسىزدىكتەن كەيىن قارۋىن تاپسىرماعان وسپان باتىر باستاعان توپتىڭ نەگىزىندە دامىدى. ولار 1942 جىلى 80 ادامنان اسسا، 1943 جىلى جازدا 400 ادامعا جەتىپ، ولارعا وسپان باتىر جەتەكشىلىك ەتكەن. 1943 جىلى جەلتوقساندا ولار شىڭگىلدىڭ بۇلعىن وزەنى بويىندا «التاي قازاقتارىن كوركەيتۋ كوميتەتى» اتتى ۇيىم قۇرعان، وسپان باتىر توراعا ، سۇلۋباي باتىر قارۋلى كۇشتەردىڭ جەتەكشىسى بولعان (19), (20), (21), (22).

1944 جىلى 4-ءشى ايدا جالپى سانى 2500 ادامنان اسىپ، التايداعى 10 مىڭنان اسا قىتاي قارۋلى كۇشتەرىمەن تىرەسكەن (23). پاتىقان 1945 جىلى كۇزگە قاراي التايداعى قازاق قارۋلى  5000 ادامنان استى دەيدى (24). بۇلار بەس ۇلكەن وتريادتان قۇرالدى:

1. قۋانىشباي، نۇرعوجاي باستاعان توپ (جانتەكەي قوسى، جانتەكەي-شاقاباي جاساعى دەپتە اتالادى).

2. ءابدىراسىل، نوعاي توبى ء(ار رۋدان قۇرالعان).

3. قابي، مۇقان باستاعان توپ، قاراقاس رۋىن نەگىز ەتكەن. 1944 جىلى قابا مەن بۋىرشىنعا بارىپ، ەلگە ۇگىت ايتۋ، ەلدى كوشىرۋمەن اينالىسقان.

4. جىلقايدار، قاپاس، كەلەس، تەسكەنبايلار باستاعان توپ، (مولقى رۋىن نەگىز ەتكەن).

5. زۇڭعىرۋپ باستاعان قوبىقتاعى موڭعول-قازاقتاردان قۇرالعان (25).

6. جەمەنەي پارتيزاندارى، رامازان ءبولىمۇلى باستىق، موللا يسلام ورىنباسارى بولىپ، 1945 جىلدىڭ كۇزىندە 500 ادامعا جەتكەن (26).

وسى جەمەنەي پارتيزاندارى تۋرالى قاتە تۇسىنىك قالىپتاسقان. ول بولسا – رامازاندى اتاماي، ونىڭ ورىنباسارى موللا يسلام سمايىلوۆ دەگەن ۇيعىر ازاماتتى بۇكىل جەمەنەي پارتيزان باسشىسى رەتىندە كورسەتۋ. 1946 جىلعى مالىمەتتەر بويىنشا، جەمەنەيدە 7500-دەن ارتىق قازاق بولعان، اۋدان قالاشىعىندا 100-دەن اسا قازاق وتباسى، 100 وتباسىداي قىتاي، 50-60 ءۇي ۇيعىر، 40-50 ءۇي دۇڭعان جانە وزگە ۇلتتار تۇرعان ەكەن.

ال موللا يسلامعا ەرگەن قارۋلى ۇيعىر تەك 17 ادام ەدى، كەيىن كەڭەستەن كەلگەندەر قوسىلىپ 50 ۇيعىر بولادى. جالپى جەمەنەي پارتيزاندارى سانى 1945 جىلى 500-گە جۋىقتاعان (27), (28). كەڭەستەر وداعىنىڭ ازاماتى ءارىپباي ءابىلماجىنۇلى (الماتى وبلىسى كەگەن اۋدانىنان) وسى قوزعالىستا اقىلشى رەتىندە جۇمىس ىستەگەن، قوبىقتىق موڭعول، قازاقتان دا 200-دەي ادام قوسىلعان. سوندا جەمەنەيدە قالاي موللا يسلام باستاعان ۇيعىر پارتيزاندارى بولۋى مۇمكىن؟ بۇنى ۋاڭ حى مىرزا دا قاتە تۇسىنگەن. ال ول جەمەنەي پارتيزاندارىندا قازاق كوپ، بىراق باسشى ۇيعىر دەپتى. ەڭ ماڭىزدىسى جەمەنەيدىڭ باتىس-وڭتۇستىك جاعىندا رامازانوۆ، ريپوۆ باستاعان كەڭەستەر وداعىنىڭ باقىلاۋ شتابى بولعان. موللا يسلام، ونىڭ اعاسى كەيىن شاۋەشەك اكىمى بولعان ءوماراحۇن بارلىعى وسى شتابپەن بايلانىستا بولعان، ونىڭ جەمەنەي پارتيزاندارىندا ورىنباسار بولۋى وسىعان تىكە قاتىستى ەكەنىندە داۋ جوق.

1941 جىلى سوۆەت-گەرمان سوعىسى باستالدى، باستاپقى جىلدارى كەڭەستەر وداعى اۋىر جەڭىلىستەرگە ۇشىرادى. گەرماندىقتار 45% ونەركاسىپ رايوندارى مەن 40% حالقى بار تەريتورياسىن باسىپ الدى. وسى كەزدە كەڭەستەر وداعىنىڭ شيپاسى ءبىتتى دەپ قاراعان شىڭ شىساي كەڭەستەر وداعىنان بەت بۇرىپ، مىڭداعان كەڭەس ازاماتتارىن قۋىپ شىقتى. وسىلايشا شىڭ شىساي ءستاليننىڭ شامىنا قاتتى ءتيدى. ول ەندىگى جەردە سوعىس بەتالىسى جاقسارعان 1943 جىلى شىڭ شىسايعا قارسى وسپانعا كومەك بەرە باستادى.

ەكىنشى: التاي قازاقتارىنىڭ توڭكەرىستىك ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋى

1944 جىلى كوكتەمدە شىڭگىل تولىق ازات بولدى. قوزعالىس التايدىڭ اۋداندارىنا كەڭەيدى، كوكتوعايدىڭ دا كوپ جەرى ازات ەتىلدى. وسى جىلى كۇزدە بۋرىلتوعاي، سارسۇمبە قازاعىنىڭ دەنى، بۋىرشىن قازاعىنىڭ جارىمى موڭعوليا ارقىلى ءور التايعا كوشىرىلدى. جەمەنەي، قابا اۋدانىنىڭ حالقى كەڭەستەر وداعىنا ءوتىپ، قىستايتىن بولدى. موڭعوليا ۇكىمەتىمەن بايلانىس قويۋلاپ، جيىنى 1000-نان ارتىق قارۋ اكەلىندى جانە 300-دەن اسا موڭعول ەلى قازاقتارىنان قۇرالعان قارۋلى قوسىن كومەككە كەلىپ سوعىسقا قاتىناستى.

ولاردىڭ باسىندا گەنەرال دورجى، موڭعوليا ىشكى ىستەرىنىڭ اگەنتى قالقاباي ورىنۇلى قاتارلىلار بولدى. كەڭەستەر وداعىنىڭ اقىلشىلارىنان ءارىپباي پولكوۆنيك باستاعان بىرقانشا ادام بولدى. موڭعوليادان قاسەن دەگەن ادام ارناۋلى كەلىپ «كوك ءۇيدىڭ ادامدارى» دەپ اتالعان (29).

1944 جىلى كوكتەمدە1941جىلى جوعالىپ كەتكەن دالەلقان سۇگىرباەۆ التايعا موڭعوليا ارقىلى كەلەدى. بىراق ول كەڭەستەر وداعىندا ەكى جىل وقىپ كەلگەنىن جاسىرىپ، شىڭ شىساي تۇرمەسىنەن قاشىپ شىقتىم دەگەن.

1944 جىلى قازان ايىنىڭ ورتاسىندا شىڭگىلدىڭ بۇلعىن دەگەن جەرىندە «التاي قازاقتارىنىڭ توڭكەرىستىك ۋاقىتتىق ۇكىمەتى» قۇرىلدى. ۇكىمەتكە وسپان توراعا، دالەلقان ورىنباسارى ءارى اسكەري قولباسشى بولدى. ۇكىمەتتىڭ 12 جوراسى بولدى. ولار توراعا وسپان باتىر يسلامۇلى، اسكەري قولباسشى دالەلقان سۇگىربايۇلى، سوت ىستەر باستىعى كوكسەگەن ۇكىرداي، قازىنا مەڭگەرمە باستىعى ءلاتىپ مۇستاپاۇلى، قاۋىپسىزدىك ىستەرى مەڭگەرمە باستىعى كارىپ، ونان وزگە مومىنباي بي، ادىلقان بي، كەلەس، ۋاتقان، اسحات ماڭكەي، كامال، جەمەنەي پارتيزان باستىعى رامازان ءبولىمۇلى، ونىڭ ورىنباسارى ۇيعىر موللا ءسىلام ۇكىمەت مۇشەلەرى بولدى (30), (31), (32), (33).

1944 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي قۇرىلعان ۇكىمەت قوزعالىستى التايدىڭ وزگە اۋداندارىنا كەڭەيتىپ، 1945 جىلى تامىز ايىندا التايدىڭ شىڭگىل، كوكتوعاي، بۋرىلتوعاي، قابا، جەمەنەي اۋداندارىن باسىپ الدى. قىتاي ارمياسىنان 10 مىڭعا جۋىق اسكەردى جويدى (دابۋسۇن سوعىسىندا 1500 جاۋدى جويعان). تەك سارسۇمبە قالاسىندا 2500, بۋىرشىندا 500-دەي اسكەر قالاشىقتاردا قورعانىستا قالدى.

بۇرىننان قالىپتاسقان تاريحي لوگيكا بويىنشا، وسى التايداعى قازاق قارۋلى كۇشتەرى مەن قازاقتار قۇرعان ۋاقىتتىق ۇكىمەتتى بارىنشا تومەندەتىپ كورسەتۋ. باسى 1940 جىلى باستالعان توڭكەرىستى تومەندەتۋدىڭ ارى جاعىندادا ۇيعىردى جوعارىلاتۋ، 1944 جىلى ىلەدە قازاقتار الدىمەن باستاپ، ونى از ساندى ۇيعىر قوستاعانىن داليتىپ كورسەتۋ، توڭكەرىسكە ەش ۇلەس قوسپاعان ادامداردىڭ اياق استىنان مينيستر بولىپ شىعا كەلۋى – كەڭەستەر وداعىنىڭ ىقپالى ەدى. 1944 جىلدىڭ سوڭىندا كەڭەستەر وداعى وزدەرى تىكە اسكەر شىعارىپ قۇرعان قۇلجاداعى ۇكىمەتتىڭ جۇمىسىن 1-ءشى ورىنعا قويىپ، وزگەسىن تومەندەتۋدە سايقال ساياسات جاتقانى انىق.

التاي پارتيزاندارى ايماقتىڭ دەنىن وزدەرى ازات ەتكەن، ولارعا 300 موڭعوليالىق قازاق ساربازى كومەككە كەلگەنى، موڭعوليادان قارۋ العانى، ونىڭ كەڭەستەر وداعىنىڭ قارۋى ەكەنى انىق اقپارات. بىراق التايداعى ۋاقىتتىق ۇكىمەتتى قازاقتار وزدەرى قۇردى، قارۋلى كۇشتەرگە دە كەڭەستىك جۇيە قولدانىلعان جوق. قايتا كونە دالالىق ءداستۇر بويىنشا بولدى، تۋلارى «شىعىس تۇركىستان» تۋى ەمەس، ەر جانىبەك باتىردىڭ اق تۋى بولدى. زەڭبىرەك، برونيكتى قوسىن، موتوتسيكيل زۆودى، اسكەري دوقتىرحانا بولمادى، اسكەري كيىمدەرى دە بولمادى، اسكەري قامداۋى مەن تاماعى دا بولەك بولدى. بىلايشا ايتقاندا، كەڭەستەر وداعىنىڭ كومەگى مەن ىقپالى وتە از بولدى. ال قۇلجاداعى ۇكىمەتتە بۇل وتە باسىم بولدى.  كەڭساي اتتى پولكتى لەسكين باستاپ كەلىپ، بۋىرشىندى كوپ شىعىنسىز التاي پارتيزاندارىمەن بىرىگىپ الدى، ال سارسۇمبەنى التاي قارۋلى كۇشتەرىمەن بىرىگىپ، سوعىسسىز الدى. دەمەك التاي ازاتتىعىنا شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتىنىڭ قوسقان ۇلەسى تومەن بولدى.

ءۇشىنشى: نىلقى پارتيزاندارى

ىلە – شىڭجاڭ پروۆيتسياسىنداعى ەڭ شۇرايلى ايماق، ەكى جاعىن ءتاڭىرتاۋى قورشاپ جاتادى. ۇرىمجىدەن اسكەر كەلۋ ءۇشىن قارلى تاۋلاردان اسادى، ال باتىس جاعى جازىق، الماتى وبلىسىمەن شەگارالاسادى.  كەڭەستەر وداعىنىڭ اسكەرى ەش كەدەرگىسىز كەلە الادى. ىلەنىڭ شىعىسىندا نىلقى اتالاتىن تاۋلى اۋدان بار. جەر ءتۇزىلىسى كۇردەلى، پارتيزاندىق سوعىسقا قولايلى. ونان ونداعى قازاقتاردىڭ اقسۇيەك اۋلەتتەرى، ماقسۇت اقالاقشى سياقتى اسكەر ۇستاعان ادامدار بولعاندىقتان، قارۋلى كوتەرىلىسكە كوپ جاقتى نەگىزى بولدى. التايداعى قوزعالىسپەن سالىستىرعاندا بۇل ايماقتاعى قوزعالىستىڭ ەرەكشەلىگى: قوزعالىسقا تەك قازاق عانا ەمەس، ۇيعىر، ورىس، موڭعول، تاتارلاردا كوبىرەك قاتىستى.

1944 جىلى تامىز ايىندا نىلقىنىڭ لاستاي (ۇلاستاي) دەگەن جەرىندە قارۋلى  پارتيزاندار بارلىققا كەلىپ، اشىق كوتەرىلىس باستايدى. ولاردىڭ باستاۋشىلارى «التى ۇرى» اتانعان اكبار ەسبوسىنۇلى، سەيت كورپەبايقلى، ءپاتيح ءمۇسىليموۆ (تاتار، كەڭەستەر وداعىنان), ناۋان ەسبوسىنۇلى، قاينام ءابدۋللا (ۇيعىر، لاقابى عيني باتىر), بايچۋرين (تاتار، كەڭەستەر وداعىنان) باستاعان 35 ادام ەدى (24 قازاق، 4 ۇيعىر، 3 تاتار، 2 ورىس، 2 موڭعول) بولعان.  اكبار دا، ونىڭ ماڭىنداعى سەرىكتەرى دە ەرجۇرەك ازاماتتار بولدى، كەيىن قاتارى كوبەيىپ، 500 ادامعا جەتىپ، ءۇش ۇلكەن توپقا ءبولىندى:

1. قازاق توبى. اكبار مەن سەيت جەتەكشىلىك ەتتى. ولار 200 ادامنان 250 ادامعا كوبەيدى.

2. ۇيعىر توبى. قاينام جەتەكشىلىك ەتتى، سانى 180 ادام.

3. ورىس توبى. يۆان باسقارعان 120 ادام (34), (35), (36), (37).

1945 جىلى بۇراتالا سوعىسىندا جارالانىپ، ەمدەلگەننەن كەيىن قۇلجادا بولعان، 40-تان اسا ايەلى بولعان، ءجاي بۇقاراعا ءزابىرى كوپ تيگەندىكتەن، 1951 جىلى قىتاي ۇكىمەتىنىڭ «كەرى توڭكەرىسشىلەرمەن زۇمىگەرلەردى جانىشتاۋ» قوزعالىسىندا ۇستىنەن قالىڭ ارىزدار تۇسكەندىكتەن كەڭەستەر وداعىنا قاشىپ كەتەدىدە الماتىدا قايتىس بولادى).

وسى ءۇش توپتاعى قارۋلى كۇشتەر كەيىن 800 ادامنان استى (38), اكبار قولباسشى، ءفاتيح ءىشاپ باستىعى بولدى.

1944 جىلى قازان ايىنىڭ باسىندا ىسقاقبەك مۋنونوۆ پەن كەڭەس وداعىندا نىلقى پارتيزاندارىنىڭ جەتەكشىسى فاتيحپەن كەزدەسىپ، ەكەۋى نىلقىدا كوتەرىلىس باستاۋعا شەشىم قابىلدادى (39).

قاراشا ايىنىڭ باسىندا لاستاي پارتيزاندارى ءۇش باعىتتا نىلقى قالاشىعىنا شابۋىل جاساپ، باسىپ الادى. كوپ وتپەي، قۇلجادان كوپ اسكەر اتتانىپ، نىلقىعا بەتتەيدى دە نىلقىنى كۇشپەن قايتا باسىپ الادى. وسى جاۋمەن سوعىستا اكبارعا ارتىنان وق تيەدى. وسى ساتتە قۇلجادان حابار كەلەدى، قۇلجادا تەك 800 اسكەر قالىپتى. ەندى جاۋدى شىرعالاۋعا از ادام قالدىرىپ، نەگىزگى كۇشپەن قۇلجاعا اتتانۋعا شەشىم قابىلدانادى. سەيت، قاينام، يۆان باستاعان پاپتيزاندار جاسىرىن جولدارمەن تۇندەلەتىپ قۇلجاعا اتتانادى.

جوعارىداعى دەرەكتەردەن بايقايتىنىمىز، ىلە وڭىرىندەگى قوزعالىستا ۇيعىرلار باستاعان قوزعالىس ەمەس، عاني باتىر بۇكىل ىلەدەگى قوزعالىستىڭ باستاۋشىسى ەمەس، قايتا پارتيزاندارعا كەيىن كەلىپ قوسىلعان ادام ءارى قوسىننىڭ ءبىر بولىگى بولعان ۇيعىر وتريادىن باسقارعان.

تەرىس نيەتتى ادامدار وسى ءبىر ادامنىڭ اتاعىن اسقاقتاتىپ ءجۇر. بىراق ول سول كەزدەگى جەتى دە سەگىز توپ پارتيزاننىڭ ءبىرىنىڭ عانا باسشىسى، ءارى سول ءبىر توپتىڭ ىشىندەگى ءبىر ءبولىمدى باسقارعان. بۇراتالا سوعىسىندا جارالانىپ، ونان قايتىپ سوعىسقا قاتىسپاعان. سوعىسقا قاتىسۋ تاريحى 5-6 اي عانا، ال 1940-1951-گە دەيىن سوعىسقان، بۇكىل ايماقتاعى قوزعالىستى باسقارعان وسپان باتىردى كوپ دەرەكتەر اسىرەسە، ۇشقارى ۇلتشىلدار وسى تۇلعادان تومەندەتۋگە تىرىسادى. ءامالياتتا عاني اكباردان قورىققان ءارى سىيلاعان، بىراق اكباردىڭ ءولىمى دە وسى اداممەن بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. وسپاننىڭ وكىلى ءلاتىپ قۇلجادا ءتورت اي تۇرىپ، بارىنە كوزى جەتىپ قايتادى. كورگەن، ەستىگەنىنىڭ ءبارىن وسپانعا ايتقان. وسپان نۇرعوجايمەن وڭاشا اڭگىمەسىندە:« اعاش قۇمان بولماس، الاش تۋعان بولماس» دەگەن راس ەكەن. ىلەلە اكبار قوزعالىس باستاعان ەكەن، ونى سارتتار كورە الماي، جاسىرىن اتىپ تاستاپتى»(40) دەپ كەلتىرەدى.

ىلە وڭىرىندەگى وزگە پارتيزاندار:

بايچۋرين (تاتار) توبى 65 ادام بولدى، تاتارلار.

فاتەي يۆانوۆيچ لەسكين باستاعان كەڭساي پارتيزاندارى 1944 جىلى 11-ءشى ايدا 300 ادامنان استى (41). لەسكەن – قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن قۇلجاعا كوشىپ كەلگەن ورىس. 1940 جىلدارى شىڭجاڭ تاس جول بيۋروسىنىڭ ىلە بولىمشەسىندە جۇمىس ىستەپ، گۋوزيگۋداعى كەڭساي تاس جولى ۋچاسكەسىنىڭ ءبولىم باستىعى قىزمەتىن اتقارعان. 1944 جىلى ىلەدە رەۆوليۋتسيا باستالعاندا، ياعني 1944 جىلدىڭ قاراشا ايىندا كەڭسايدا وننان استام ورىس، قازاق جاستارىن بىرىكتىرىپ، ەرتاي پارتيزان جاساعىن قۇرىپ، پارتيزان وتريادىنىڭ ءبىر بولىگىن باسقارىپ، گۋوزيگوۋ، كەڭساي جانە باسقا جەرلەردى باسىپ الدى. 1944 جىلى جەلتوقساندا تاس جول بويىمەن ينگە كەلە جاتقان ۇلتشىل اسكەرلەرگە تويتارىس بەردى. 1945 جىلى اقپاندا ول ەرتاي پارتيزان جاساعىن سانتايداعى ۇلتشىل قورعاۋشىلاردى قورشاۋعا باسقاردى جانە ىلە اتتى پارتيزاندىق بريگادامەن بىرگە سانتايدان ۋتايعا دەيىنگى لەنيانىى باقىلاۋ ءۇشىن شايقاستى (42), (43).

ول ورىس تىلىنەن باسقا قازاق، ۇيعىر، تاتار، سىبە، قىتاي، اراب تىلدەرىن بىلگەن. بۇدان ونىڭ تەگىن ادام ەمەس ەكەنىن كورۋگە بولادى.

بۇل ەكى توپتاعى پارتيزاندار كەڭەستەر وداعىنان كەلگەن اگەنتتەردى نەگىز ەتكەندەر ءارى 1920-جىلدارى كەلگەن اق ورىستاردا ولارعا قوسىلعان.

ءتورتىنشى: قۇلجانىڭ الىنۋى جانە شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋى

1944 جىلى كەڭەستەر وداعى ۇلكەن جەڭىستەرگە جەتىپ، شىڭ شىسايدى جياڭ جيەشىمەن بىرگە قىسپاققا الىپ، شىڭجاڭنان كەتىردى.

قۇلجا قالاسىنىڭ الىنۋىنا نىلقى پارتيزاندارنان تىس كوپتەگەن كەڭەستەر وداعىنىڭ اسكەرلەرى مەن بۇقاراشا جاسانعان جانسىزدار ات سالىستى. نىلقىدان 800-دەن اسا ادام قاتىستى، جالپى ىلە ايماعىندا ول كەزدە 2500-دەن اسا قىتاي اسكەرى تۇرعان، ولار قۇلجا  قالاسى مەن وعان ىرگەلەس قورعاس، ءسۇيدىڭ، كۇرە سياقتى قالاشىقتارعا كوپ شوعىرلاندى. نىلقىدان پارتيزاندار كەلۋدەن بۇرىن، قالاعا كەڭەستەر وداعىنىڭ كوپتەگەن جانسىزدارى جاسىرىن كىردى، قارۋلاردى جەتكىزدى. وكتيابر رەۆوليۋتسياسىن ەسكە الۋ كۇنى ياعني، 11-ءشى ايدىڭ 7-ءسى كۇنى قۇلجا شايقاسىن باستادى. ول تۋرالى:

«13 قاراشادا ۇكىمەت اسكەرىنىڭ باسشىسى تسزيان سيۋانتسيۋان ۇكىمەت اسكەرىن نىلقىدان قۇلجاعا قايتاردى. ولار كەنەتتەن كەڭەستىك كونسۋلدىقتىڭ ارتىندا كەڭەستىك كيىم كيگەن 100-دەن استام ادامدى كەزدەستىرىپ، ەكى جاق كەسكىلەسكەن شايقاسقا تۇسەدى. وسىنى نەگىزگە الا وتىرىپ، تسزيان سيۋانتسيۋان باستىقتارعا جولداعان جەدەلحاتىندا: «بۇل بانديتتىك ماسەلە ەمەس، كەڭەس وداعى مەن ءبىزدىڭ ارميا اراسىنداعى رەسمي قاقتىعىستىڭ باسى»، – دەدى. ءدال وسى كۇنى قۇلجاداعى ۇكىمەت اسكەرىنىڭ جوعارعى قولباسشىسى تساو ريلين جۋ شاوليانعا جولداعان جەدەلحاتىندا: «بۇل اتى قاراقشىلاردى باسىپ-جانشۋ بولعانىمەن، بىراق بۇل شىن مانىندە حالىقارالىق سوعىس»; «قالاداعى بانديتتەردىڭ بارلىعى ورىستار مەن تاتارلار, ولار كونسۋلدىق ماڭىن وزدەرىنىڭ بازاسى رەتىندە پايدالانادى جانە ولار العان قارۋ-جاراقتاردىڭ ءبارى كەڭەس وداعىندا جاسالعان». سوندىقتان ول ىمىراعا كەلۋ جانە دوستىق كومەك سۇراۋ ءۇشىن ديپلوماتيالىق قۇرالداردى پايدالانۋدى ۇسىندى، بىراق كەڭەس وداعىنا اسكەر جىبەرۋگە مۇمكىندىك بەرمەدى (44).

بۇعان ۇقساس دەرەك:

«9 قاراشادا قۇلجا گارنيزونىنىڭ باستىعى تساو ريلينگ چجۋ شاوليانعا تەلەفون ارقىلى «سوعىستى «بانديتيزمگە قارسى» دەپ اتاعانىمەن، شىن مانىندە بۇل حالىقارالىق سوعىس»، «قالاداعى قاراقشىلاردىڭ بارلىعى ورىستار مەن تاتارلار، ولار كونسۋلدىقتى وزدەرىنىڭ بازاسى رەتىندە پايدالانادى، ال ولار العان قارۋ-جاراق تۇگەلداي كەڭەس وداعىندا جاسالعان» – دەلىنگەن (45).

بىرنەشە كۇنگە سوزىلعان سۇراپىل سوعىس ارقىلى اقىرى قۇلجاداعى قىتاي ارمياسى مەن  بۇقاراسىنان 8 مىڭداي ادام قالا ماڭىنداعى ايرامباققا شەگىندى. سۇراپىل سوعىستا سەيت اۋىر جارالانىپ، قايتىس بولادى. قوجاي دوقاسۇلى «سوعىسقا قالاداعى ۇيعىرلار مەن دۇڭعاندار دا كومەكتەستى» – دەيدى. بۇل انىق ءىس، بۇلاردى ءاليحان تورە باستاعان «قۇلجا ازاتتىق ۇيىمى» بايتوللا مەشىتىندەگى ۋاعىزدار ارقىلى ۇيىستىرعان بولسا كەرەك.

قۇلجا قالاسى الىنا سالا، 12.11.1944 قۇلجا قالاسىن نەگىز ەتكەن بۇقارالىق جيىن اشىلىپ، «شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى ۋاقىتتىق ۇكىمەتى» قۇرىلعانىن جاريالادى. بۇل كەيىنگى التاي، تارباعاتاي، ىلە ءۇش ايماق حالقى سايلاعان ءارى بىرىگىپ قۇرعان ۇكىمەت ەمەس ەدى! تەك قۇلجا قالاسىمەن شەكتەلدى. ۇكىمەتتى قۇرۋ، باسشىلارىن سايلاۋعا ءتىپتى، ىلەدەگى 450 مىڭ حالىقتىڭ دا دەنى ۋاكىل جىبەرىپ قاتىسا العان جوق. سوندىقتان بۇل تۇتاس ءۇش ايماققا ۋاكىلدىك ەتەتىن زاڭدى ۇكىمەت ەمەس ەدى. تەك كەڭەستەر وداعىنىڭ ساياسي مۇددەلەرىنە جەتۋ جولىنداعى ءبىر مايدان ساياسي ويىن، اسكەري وپەراتسيا بولدى، بىراق بۇعان قاتىسقان حالىق الدانعانىن كەش ءبىلدى.

دەمەك قۇلجانى العان نىلقى پاتريزاندارى مەن كەڭەستەر وداعىنىڭ اسكەرلەرى، ونى ۇيعىرلار الدى دەگەن نەگىزسىز، دەسە دە ۇيعىرلاردىڭ دا ات سالىسقانىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى.

بەسىنشى: شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتىنىڭ قۇرلىمى

1944 جىلى قۇلجا قالاسى ازات بولعاننان كەيىن قالاداعى حالىقتى نەگىز ەتىپ، بۇقارالىق جيىن اشىلىپ، «شىعىس تۇركىستان ۋاقىتتىق ۇكىمەتى» قۇرىلعانى جاريالاندى. ۇكىمەتتىڭ 16 مۇشەسى بولدى، ولار: اليقان تورە (وزبەك), اكىمبەك قوجا (ۇيعىر), ابىلقايىر تورە (قازاق), ابدىكارىم ابباسوۆ (ۇيعىر), پەتر رومانوۆيچ الەكساندروۆ (ورىس), ءابدىراۋىپ ماحسۋم (ۇيعىر),  سالجانباي باباجان (وزبەك), مۇحامەدجان ماحسۋم (ۇيعىر), حابيپ يۋنۇشەۆ (تاتار), راحىمجان سابىرقاجى (ۇيعىر), پاۋەل پاۆلوۆيچ موسكالوۆ (ورىس), ءانۋار مۇساباەۆ (ۇيعىر),  بۋكا ءامبال (موڭعول), عاني يولداش (ۇيعىر), ءابىليمىت اليحالپە (ۇيعىر), قاينام ءابدۋللا (ۇيعىر).

پرەزيدەنت ءاليحان تورە، ورىنباسارى حاكىمبەك قوجا، ۇكىمەتتىڭ باس حاتشىسى ءابدىراۋىپ ماحسۋم بەلگىلەندى.

كەڭەستەر وداعىنان، قىرعىزستان توقماق قالاسىنان، وزبەك، شاعاتاي اۋلەتىنەن دەگەن ءسوز بار. بۇل ادامدا كەڭەستەر وداعىنىڭ ميسسياسىن ورىنداعان ادام بولۋى مۇمكىن. دەسە دە 1946 جىلى شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتىن تاراتۋعا قارسى بولعاندىقتان كگب جانسىزدارى جاعىنان ۇستالىپ، تاشكەنتكە اپارىلعان.

ابىلقايىر تورە مال شارۋاشىلىق ءمينسترى، ءانۋار مۇساباەۆ قازىنا ءمينسترى، حابيپ ءيۋنۇش وقۋ-اعارتۋ ءمينستىرى، ءابىليمىت اليحالپە ءدىني ىستەر ءمينسترى، سالجانباي باباجان (ازاماتتىعى بەلگىسىز، كەڭەستىك وزبەكستان ادامى بولۋى دا مۇمكىن) (46) اۋىلشارۋاشىلىق ءمينسترى، مۇحامەدجان ماحسۋم (كەڭەستىك قازاقستاننىڭ جاركەنت اۋدانىنىڭ ۇيعىرى) (47) جوعارى سوتتىڭ باستىعى، ابدىكارىم ابباسوۆ ىشكى ىستەر ءمينسترى (قوسىمشا ۇگىت ءبولىمىنىڭ باستىعى),  قاينام ءابدۋللا اسكەري سوت باستىعى بولىپ تاعايىندالدى. الەكساندروۆ قارۋلى كۇشتەردىڭ قولباسشىسى بولدى.

ءسايپيدين ءازيزي وقۋ-اعارتۋ مينسترىنە ورىنباسار ەتىلسە، وعان تاعى ۋاقاش اجى مەرسانوۆ (تاتار) قوسىلدى ءارى 16 ۇكىمەت مۇشەسىنىڭ ءبىرى بولدى (حابيپ ءيۇنۇش 1945 جىلدىڭ باسىندا جۇقپالى اۋرۋدان قايتىس بولىپ  ونىڭ ورىنىنا بەلگىلەندى), ءزۇنۋن تەيىپ اسكەري ىستەر مەڭگەرمە باستىعى بولدى.

زارىپقالى قاجى (ۇلتى انىق ەمەس) ءدىني سوت باستىعى، قاسىمجان قامباري (اتۇشتىق، بىراق بالا كەزىندە اكەسىنە ەرىپ كەڭەستەر وداعىنا كوشىپ كەتكەن. ول الدىمەن ياركانتتا، كەيىن تاشكەنت ۇلتتىق اكادەمياسىندا وقىدى. 1919 جىلدىڭ باسىندا تاشكەنتتە «ۇيعىر ليگاسى» قۇرىلدى. ۇيىم كەڭەس وداعىندا ۇيعىرلارعا سوتسياليستىك جانە جاڭا مادەني ءبىلىم بەرۋدى جۇزەگە اسىردى، ول دا سول كەزدە ءبىلىم العان. 1930-1931 جىلدارى ورتا ازياداعى ۇيعىرلار اراسىندا مادەني اعارتۋ، ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزدى. 1932 جىلى شىڭجاڭنىڭ قۇلجا قالاسىنا ورالدى) (49) دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينسترى بولدى. قۇسايىن تارانوۆ (تاتار، كەڭەستەر وداعىنان) مەملەكەت بانك باستىعى، ءپاتيح اللاجار (تاتار، كەڭەستەر وداعىنان)قازىنا ءمينسترىنىڭ ورىنباسارى، مەملەكەتتىك باقىلاۋ مەكەمەسىنىڭ باستىعى عاني يولداش (عاني يولداش (1908-1971) كەڭەستەر وداعىنان، ۇلتى انىق ەمەس) (50) بولسا، راحىمجان سابىرقاجى قورعانىس ءمينسترىنىڭ ورىنباسارى بولدى. ۇسەن باسىروۆ (ۇيعىر بولۋى مۇمكىن) «ازات تۇركىستان» گازەتىن باسقاردى. سوۆەتتىك مۇقىسىن (تاتار) ۇكىمەتتىڭ باس اقىلشىسى، ءالي ىشكى ىستەر اقىلشىسى سۇلەيمەن روزيەۆ (وزبەك؟ ۇيعىر؟) حالىق سوتىنىڭ اقىلشىسى، ابدۋللاەۆ وقۋ-اعارتۋ مينسترىنە اقىلشى، جاپپار داموللا (وزبەك نە ۇيعىر) ءدىن ىستەر اقىلشىسى، ۆلاديمير ستەپاونۆيچ ەگناروۆ باس اسكەري اقىلشى بولدى. كەڭەستەر وداعىنىڭ اقىلشىلار ۇيىرمەسى 1-, 2- نومەرلى ۇيدەگىلەر اتالىپ ماڭىزدى ساياسي، اسكەري ىستەردە شەشىم قابىلداپ باسقارىپ وتىردى.

جوعارىداعى ادامدارعا قاتىستى دەرەكتەردەن وسى رەسپۋبليكا بيلىگىندە باسشى بولعانداردىڭ دەنى كەڭەس ازاماتتارى ەكەنىن، ونان قالسا كەڭەسپەن بايلانىستى، سوندا ەرجەتكەن نەمەسە سوندا وقىعان كەڭەستەر وداعىنا ادال ادامدار ەكەنىن كورۋگە بولادى. سول ءۇشىن وسى ادامداردى پايدالاندى، ماقساتىنا جەتىپ رەسپۋبليكانى تاراتقاندادا وسى ادامدار قارسى بولمادى.

ىلە تولىق ازات بولعان سوڭ ءار اۋدانعا اكىمدەر بەلگىلەندى، جايىربەك ساسانۇلى(قازاق) كۇنەس اۋدانىنىڭ اكىمى ءارى قۇلجاداعى ۇكىمەت مۇشەسى ، وسپان سىبانۇلى(قازاق) نىلقى اۋدانىنىڭ اكىمى(كەيىن ءپاتيح ءمۇسىليموۆ اكىم بولدى), توققوجا تەكەس اۋدانىنىڭ اكىمى(قازاق), جانبولات سورتىۇلى(قازاق) توعىزتاراۋ اۋدانىنىڭ اكىمى بولدى. ءابدۋللا اجى (ۇيعىر)سۇيدىڭ اۋدانىنىڭ اكىمى، مامەت اجى(ۇيعىر) قورعاس اۋدانىنىڭ اكىمى، ىچىر امبال (موڭعول) موڭعولكۇرە اۋدانىنىڭ اكىمى، ءاشىم وسپان(ۇلتى بەلگىسىز) بۇراتالانىڭ اكىمى،  بۋدجاپ بۇحا(موڭعول) اراسان اۋدانىنىڭ اكىمى ، چياڭ زۋدى جۇلدىز اۋدانىنىڭ اكىمى، ءابدۋللا ءۋالي جىڭ اۋدانىنىڭ اكىمى بولدى (51).

جوعارىداعى مالىمەتتەرگە قاراپ وتىرساق ىلەنىڭ قاق جارىمىن ۇستاپ وتىرعان قازاق حالقىنان ۇكىمەت مۇشەسى بولعان جالعىز ابىلقايىر تورە راباتۇلى. بۇل تاڭعالارلىق جاعىداي، نە ءۇشىن بۇلاي بولدى؟ ال ۇكىمەت باسىنا كەلگەندەر ءتىپتى نىلقىدا قوزعالىس باستاعان نە وعان قاتىسقانداردا ەمەس، نىلقىدان قوزعالىسقا قاتىسقان ابىلقايىر تورە مەن ءابدۋللا قاينام عانا، بىراق ولاردا نەگىزى باسشىلىقتا ەمەس ەدى. كەي دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەندە بۇل ۇكىمەت الماتى قالاسىندا الدىنالا دايىندالعان. نۇرعوجاي باتىر ول تۋرالى:«توڭكەرىسكە ۇلەس قوسپاعان، ءبىر تال وق اتپاعان جانسىزدار ۇقىقتاردى يەلەپ كەتتى!…» (52) دەپ وكىنىشپەن باعا بەرەدى.

بەسىنشى: سوعىسقا كەڭەستەر وداعىنىڭ تىكە ارالاسۋى

نىلقى پارتيزاندارى قۇلجاعا سۋىت تارتىپ، 3 باعىتتا قالاعا شابۋىلعا ءوتتى. وسى ساتتە كەڭەستەر وداعىناندا قارۋلى ادامدار كەلىپ، سوعىسقا قاتىناستى. اشىق دەرەكتەردە كەڭەستەر وداعىنىڭ اسكەرلەرى قۇلجاداعى سوعىسقا قاتىسقانى تۋرالى مىناداي دەرەكتەر بار:

پەتر رومانوۆيچ الەكساندروۆ باستاعان 60-تان اسا قارۋلى كەڭەستىك اسكەر(53), الەكساندروۆ وكتيابر رەۆوليۋتسياسىن ەسكە ءتۇسىرۋ كۇنى قۇلجا شايقاسىن باستاۋدى ۇيعارىپ، «قۇلجا ازاتتىق ۇيىمى» باستاۋىن، وعان نىلقى پارتيزاندارىنىڭ دا ۇشتاسۋىن تالاپ ەتىپ، ادام جىبەرەدى.

11-ءشى ايدىڭ 12-ءسى كۇنى پالينوۆ باستاعان ەكى ماشينامەن 60-تان اسا كەڭەستەر وداعىنىڭ اسكەرلەرى كەلدى (54).

ىلەدە 2500 قىتاي اسكەرىنىڭ 1000-نان ارتىعى جويىلدى، بىراق ۇرىمجىدەن، ىلەمەن ىرگەلەس اۋدان ايماقتاردان 5-6 مىڭ قىتاي ارمياسى كومەككە كەلە جاتتى. ولارعا كۇرەسكە شىققانىنا 4 اي عانا بولعان پارتيزاندار توتەپ بەرۋى قيىن ەدى. قىتاي اسكەرى ءتاڭىرتاۋدان اسىپ، قۇلجا قالاسىنا 25 كم جەرگە جەتىپ كەلدى. ۋاقىتتىق ۇكىمەت ءار ۇلتتان قۇرالعان پارتيزانداردى ۇيىمداستىرىپ، ولارعا قارسىلىق كورسەتتى. دەسە دە سان جاعىنان دا باسىم، اۋىر ءارى وزىق قارۋمەن قارۋلانعان جاۋ اسۋدى كۇشپەن الىپ، قۇلجاعا قاراي ىلگەرىلەدى. ءدال وسى قىسىلتاياڭ ساتتە كەڭەستەر وداعى تىكە اسكەر شىعارىپ، پارتيزاندارمەن بىرلىكتە جاۋدى اۋىر شىعىنعا ۇشىراتىپ، كەرى شەگىنۋگە ءماجبۇر ەتتى. وسىعان قاتىستى مىنا دەرەكتەرگە قارايىق:

الايدا، كەم دەگەندە 1945 جىلدىڭ ساۋىرىنە دەيىن شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق ارمياسىنىڭ  قۇرامىندا «ىسقاقبەك اتتى اسكەر بريگاداسى» بولعان جوق. شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنان قىتاي ۇكىمەتى اسكەرلەرى تۇتقىنداعان تۇتقىنداردىڭ مويىنداۋلارىنا سايكەس، شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اسكەرىندەگى ەڭ قۋاتتى بولىمشە – كەڭەستىك ورتا ازيادان كەلگەن قازاق، قىرعىز جانە وزبەكتەردەن قۇرالعان، ولاردى ىسقاقبەك دەگەن ادام باسقاراتىن. جالپى 3000-عا جۋىق اتتى اسكەر ءبولىمى بولدى (55). اسكەرى كەڭەستىك قازاق، قىرعىز، ۋكراين جانە باسقا ۇلتتاردان قۇرالعان ىسقاقبەك بولىمشەسىنىڭ (كەڭەس قازاقتارى، گەنەرالدار دەپ اتالادى) 3000-عا جۋىق اتتى اسكەر پولكى بار، تولىقتاي جاراقتالعان ءىرى پۋلەمەتتەرى، شاعىن زەڭبىرەكتەرى، مينومەتتەرى بار. تانككە قارسى زەڭبىرەكتەر مەن ءپورتاتيۆتى پۋلەمەتتەر جانە ءار جاۋىنگەردە سەمسەر بار ەدى، بۇلار كەزىندە شىڭجاڭدا تۇرعان «قىزىل 8-ءشى پولك» بولۋى ابدەن مۇمكىن ەدى.

كۇرە قالاشىعىنا شابۋىل باستالعاندا ىسقاقبەك كەڭەستەر وداعىنان كەلگەن اسكەرلەر مەن زەڭبىرەكشى اسكەرلەردىڭ سايكەسۋىمەن، قالاشىقتى الدى (56). 16 قاراشادا ىسقاقبەك اتتى اسكەر باتالونىن ينينگە باسقارىپ، ايلينباق سياقتى گومينداڭ بەكىنىستەرىن قورشاۋعا قاتىسىپ، جەڭىسكە جەتەدى (57). قۇلجاعا قىتاي ارمياسى 20 كم قالعان كەزدە كەڭەستەر وداعى ءبىر ءبولىم اتتى اسكەرلەر مەن زەڭبىرەكشى اسكەري بولىمدەردى شىعارىپ، سوعىسقا قاتىستىردى (58). كەڭەستىك اسكەرلەر مەن كەڭەستەر وداعىنان اسكەري ءتالىم-تاربيە العان  شىڭجاڭدىق قارۋلى ادامدار ارت-ارتىنان قۇلجاعا كەلىپ شايقاسقا قاتىستى.

ىسقاقبەك قىرعىزستاننىڭ اسكەري ادامى بولىپ، 1937 جىلى قاشقار مەن حوتانداعى شىعىس تۇركىستاننىڭ مامۇت پولكوۆنيكتەن قالعان بولىمدەرى مەن دۇڭعان اسكەرلەردى جويۋ ءۇشىن شىڭ شىسايدىڭ ۇسىنىسىمەن، قىرعىزستاننان كەلگەن، تاعى ماۋلەنوۆ دەگەن قىرعىز پولكوۆنيك تە اسكەر باستاپ كەلىپ، ۇيعىرلار قۇرعان «شىعىس تۇركىستان» كۇشتەرىن جويعان.

ال ەندى مىنە، كەڭەستەر وداعىنىڭ تاپسىرماسىمەن شىعىس تۇركىستاندى قورعاۋعا اسكەر باستاپ كەلىپ وتىر. شىعىس تۇركىستان وپەراتسياسىنا قىرعىزستاننان كوپ ادام قاتىسقان، ارينە، قازاق كوپ ءۇش ايماققا كەڭەستەر وداعى تەك قازاق جىبەرۋدى دۇرىس كورمەگەن. مۇمكىندىگىنشە وزگە ۇلتتاردى باسشىلىق ورىنعا كوپتەپ قويۋ ارقىلى قازاقستاننىڭ ىرگەسىندە قازاقتار تۇراتىن ءۇش ايماقتا قازاقتى نەگىز ەتكەن ۇكىمەت قۇرۋدى دۇرىس سانامادى.

1944 جىلدىڭ قاراشا ايىنىڭ سوڭىندا كەڭەس وداعى شىڭجاڭنىڭ قۇلجا  قالاسىندا «No 1 ءۇي» (كەڭەس قىزىل ارمياسى ۆلاديمير كوزلوۆ باسقارعان) جانە «No 2 ءۇي» (كگب ۆلاديمير ستەپانوۆيچ ەگناروۆ جەتەكشىلىگىمەن (59) قۇرىپ), بەريانى الماتىعا شىڭجاڭداعى، قىتايداعى كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ سوعىسىن باقىلاۋعا جىبەردى (60).

ول 1944 جىلدىڭ 5 جەلتوقسانىنان 1946 جىلدىڭ 1 قاراشاسىنا دەيىن – كسرو نكۆد-نىڭ ارنايى تاعايىنداۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى. ارنايى تاپسىرمالار ءبولىمى 1944 جىلى 5 جەلتوقساندا قۇرىلىپ، 1946 جىلى 20 جەلتوقساندا تاراتىلدى (61). نەگىزگى ماقسات – شىڭجاڭداعى مۇسىلمانداردىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا كومەك كورسەتۋ. «يۆان يۆانوۆيچ» دەگەن بۇركەنشىك اتپەن شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى (شىڭجاڭ، قۇلجا قالاسى) ۇكىمەتىنىڭ كەڭەسشىسى بولدى (62).

«ءۇش باعىتتاعى (1-ءشى باعىت جىڭ مەن شيحۋدى الۋ، 2-ءشى باعىت التاي، تارباعاتايدى الۋ، 3-ءشى باعىت اقسۋعا شابۋىل جاساۋ) ۇرىس جوسپارىندا» كەڭەس جاۋىنگەرلەرى بار ما دەگەن سۇراققا كەلسەك، بۇرىنعى كەڭەس وداعى مۇراعاتتارىنان قىتاي قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى شەكارا تاريحى مەن گەوگرافياسى عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى لي شەننىڭ مالىمەتتەرى شەشۋشى مانگە يە. وسى مۇراعات دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، ول 1945 جىلى ماۋسىمدا كگب ورتالىق ساياسي بيۋروسىنىڭ «شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ» اسكەرىن كۇشەيتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعانىن كورسەتتى. مۇندا كەڭەس قىزىل ارمياسىنىڭ 500 وفيتسەرى مەن 2000 سەرجانتى جىبەرىلدى. سونىمەن بىرگە شىڭجاڭعا ارتيللەريا مەن وق-ءدارى، كولىك ماشينالارى، اسكەري بايلانىس پەن قولباسشىلىققا ارنالعان بايلانىس قۇرالدارى، كوپتەگەن قارۋ-جاراق، ءتۇرلى تەحنيكالار ۇزدىكسىز تاسىمالداندى. كەيبىر ماڭىزدى ۇرىس جوسپارلارىن كەڭەس اسكەرلەرى مەن ۋاقىتشا ۇكىمەت اسكەرلەرى قاتارلاستىرىپ ورىندادى(63). كەيىنگى كەزدەردە سانى 30 مىڭنان اسقان ۇلىتتىق ارميادا بۇل سان ءتىپتى كوبەيگەن سياقتى، ناقتى قانشا مىڭ ەكەنى انىق ەمەس. دەسە دە تۇتاس ارميانىڭ 3/1 بولۋى ابدەن مۇمكىن.

وسى سوعىستارعا تۇركى تەكتەس ۇلتتاردان تىس، جەرلىك موڭعولداردا كوپتەپ تارتىلدى. ەردە باستاعان موڭعول پارتيزاندار وتريادى (64) بۇراتالانى الۋدا نەگىزگى كۇش بولدى.

ال شەتتەگى ۇيعىر ۇيىمدارى وسى تاريحي شىندىقتاردى تەرىستەيدى نەمەسە ايتپاۋعا تىرىسادى. ايتەۋىر ءۇش ايماق اسىرەسە، التاي، تارباعاتايدا ۇيعىرلار جاعىنان تەز ازات بولا سالعانداي ەتىپ كورسەتكىلەرى كەلەدى. ءار جەردە كىمدەر بولدى، ول جەرلەردە قانداي سوعىستار بولدى، ول تۋرالى دا ايتىلمايدى.

ۇكىمەت ءتىلى تۋرالى

جوعارىدا ايتتىق، تۇتاس ءۇش ايماقتا دا، ىلە ايماعىندا دا قازاقتار نەگىزگى حالىق، بىراق كەڭەستەر وداعى ءوز قۇرامىنداعى قازاقستان وداقتاس رەسپۋبليكاسىنىڭ ىرگەسىندە تاعى ءبىر قازاق رەسپۋبليكاسىن قۇرۋدى قالامادى. كەرىسىنشە سانى قازاقتان ەكى-ءۇش ەسە از ۇيعىرلاردى قولدان بيلىككە كوپتەپ قويدى (ولاردىڭ دا كوبى كەڭەستىك ۇيعىرلار), ءتىپتى بۇلاردىڭ اراسىندا دا قازاقستان مەن قىرعىزستاننىڭ ۇيعىرلارى، كوممۋنيستىك تاربيە العان، كەڭەستەر وداعىنىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەيتىن، احمەتجان قاسىمي سياقتى ۇيعىرلار كوپ بولاتىن. سوندىقتان ۇيعىر ءتىلى قۇلجاداعى ۇكىمەتتىڭ ءتىلى بولىپ، نەگىزگى قۇجاتتار وسى تىلدە شىقتى. بىراق ءۇش ايماقتا قازاق كوپ بولعاندىقتان، ەكىنشى ءتىل قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسى ۇيعىر تىلىنەن كەڭ بولدى. ۇيعىر ءتىلىن ۇكىمەت ءتىلى ەتۋ تۋرالى تۇركىستان ۇكىمەتى مىنانداي بۇيرىق شىعارعان:

«1944 جىلى 12 قاراشادا شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلتاي جينالىسىندا «توعىز تارماقتان تۇراتىن ساياسي باعدارلاما» جاريالاندى (بۇدان ءارى «1944 جىلعى باعدارلاما»). شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى بولماعاندىقتان، «توعىز تارماقتان تۇراتىن ساياسي باعدارلاما» ءىس جۇزىندە كونستيتۋتسيا ءرولىن اتقاردى. ونىڭ نەگىزگى مازمۇنى مىنالار: (1) قىتايلىق تەرىس ساياساتتىڭ بارلىق تۇرلەرىن جويۋ; (2) ۇكىمەت دەموكراتيالىق جۇيە بولىپ تابىلادى; (3) اسكەر حالىقتىققا ءتان; (4) بارلىق ەتنيكالىق توپتار تەڭ; (5) ءدىندى قۇرمەتتەۋ كەرەك; (6) بارلىق دەڭگەيدەگى لاۋازىمدى تۇلعالاردى حالىق سايلايدى; (7) كەڭەستىك ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋ; (8) ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋ; (9) ۇيعىر ءتىلىن ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ ورتاق ءتىلى ەتىپ بەلگىلۋ».

ارينە كەڭەستەر وداعىنىڭ وسى ساياساتى قازاقتاردىڭ نارازىلىعىن تۋدىراتىنى تابيعي ەدى، وسپان باتىر مەن قاليبەك اكىمنىڭ قارسى شىعۋىنىڭ سەبەبىنىڭ ءبىرى وسىندا ەدى.  ىلەدەگى قوزعالىستىڭ ەكى نەگىزگى باسشىسى اكبار مەن سەيىتتىڭ جۇمباق ءولىمى دە وسىمەن بايلانىستى. ۇكىمەت باسشىلىعىنا قازاقتى شىعارماۋ، ۇكىمەت ءتىلى قازاق ءتىلى بولماۋ، «ءبارىڭ ءبىر تۇرىك تىلدەسسىڭدەر، سوندىقتان بارىڭە ورتاق تۇركىستان ۇكىمەتى بولىپ وتىر» دەگەن سوزگە كوپ قازاق يلانا قويمايتىن. ويتكەنى «تۇرىك»، «تۇركىستان» اتاۋلارى  قازاقتارعا بەيتانىس ەدى، كوپ ساندى بۇقارانى بىلاي قويعاندا، زيالى قازاقتاردا دا  تۇرىكشىلدىك يدەيا، شىعىس تۇركىستان يدەياسى بولماعان.

ال كەڭەستەر وداعىنىڭ بيلىككە قازاقتاردى جولاتپاۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى بولدى: بۇل ۋاقىتتىق ويىن، وسى وپەراتسيا ارقىلى گومين قىتاي بيلىگىن موڭعوليا تاۋەلسىزدىگىن مويىنداۋعا قىساۋ، ال ول ماقساتقا جەتكەننەن كەيىن بۇل قۋىرشاق مەملەكەت كەرەك بولمايدى، ونى تاراتا سالادى. ەگەر قازاق نەگىز ەتكەن وسى ءۇش ايماقتا قازاق ءتىلى ۇكىمەت ءتىلى، قازاقتار بيلىكتە بولعان قازاق مەملەكەتى قۇرىلىپ، كەيىن ونى تاراتاتىن بولسا، قازاقتار قارسى شىعاتىنى داۋسىز. سوڭى دۇربەلەڭ بولۋى مۇمكىن، سول ءۇشىن قازاق نارازى بولاتىن، ريزا بولمايتىن جۇيە قۇرسا، ونداي ۇكىمەتتى تاراتقان كەزدە قازاق قارسى شىقپايدى دەپ بولجاعانى انىق، راسىندا دا سولاي بولادى. 1946 جىلى جازدا «شىعىس تۇركىستان ۋاقىتتىق ۇكىمەتى» تاراتىلعان كەزدە ەشكىم قارسى بولمادى، ال سول ۇكىمەتتەگى ۇيعىرلاردىڭ دا ەشقايىسىسى قارسى شىقپادى.

ۇلتتىق ارميانىڭ قۇرىلۋى

ىلەنىڭ جەرلىك پارتيزاندارى مەن كەڭەستەر وداعى ارمياسىنىڭ كۇشىمەن تولىق ازات بولعان سوڭ، ۋاقىتتىق ۇكىمەت ۇلتتىق ارميا قۇردى، ونىڭ نەگىزگى جۇيەسىن كەڭەستەر وداعى قىزىل ارمياسىنىڭ جۇيەسى بويىنشا كوشىرىپ جۇرگىزدى.

1944 جىلى 16 قاراشادا  الەكساندروۆ، پالينوۆ، ىسقاقبەك باستاعان ءبىر باتاليۋن (500-دەن اسا ادام) اسكەر قۇلجاعا كەلدى. سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا كەڭەستەر وداعىنان گەنەرال-لەيتەنانت كوزيلوۆ،  ۆيكتور كولەبيليكين باستاعان اسكەري اقىلشىلار ۇيىرمەسى كەلدى.

1945 جىلى قورعاستا كەڭەستەر وداعىنىڭ كومەگىمەن اسكەري تاربيەشىلەر كەلىپ، كومانديرلەر كۋرسى اشىلدى. ءار كەزەك كۋرس مەرزىمى ءۇش اي بولىپ، كەيىن باياندايدا ءۇش كەزەك كۋرس اشىلىپ، 450 كۋرسانت تاربيەلەنىپ شىقتى (65). 1945 جىلى 3-ءشى ايدىڭ 6-سى كۇنى ۇلتتىق ارميا باس قولباسشىلىق شتابىن قۇردى. وعان ارتقى شەپ ءبولىمى، ساياسي ءبولىم، اسكەري سوت، اسكەري پروكۋرارۋرا، بارلاۋ، سوعىس، كادىرلار، شارۋاشىلىق باسقارماسى قارادى. ارميانىڭ قولباسشىسى يۆان گريگوريۆيچ پالينوۆ، ورىنباسارى ۆارسانوۆي ميحايلوۆيچ ماجاروۆ بولىپ بەلگىلەندى. اسكەري ىستەر مەڭگەرمە باستىعى ءزۇنۋن تەيىپوۆ (تاتار، الماتى قالاسىنان), ارتقى شەپ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى پاحريدينقوجا راسۋلوۆ (وزبەك),  ساياسي ءبولىم باستىعى ابدىكارىم ابباسوۆ (ۇيعىر), اسكەري سوتتىڭ باستىعى قاينام ءابدۋللا، اسكەري پروكۋراتۋرا باستىعى ابدىعۇپىر سابىرقاجى (ۇيعىر), اسكەري ءدىن ىستەر باستىعى داموللا رازيەۆ بولدى.

بۇدان بىلەتىنىمىز – ۇلتتىق ارميانىڭ قۇرىلۋىنا دا كەڭەستەر وداعى ىقپال ەتكەن ءارى اسكەري ماماندارىن جىبەرىپ، جەرلىك حالىقتان وقىعان ازاماتتاردى تاربيەلەگەن. سونىڭ وزىندە ارميانىڭ باس قولباسشىسىنان تارتىپ، پولك كومانديرلەرى، ساياسي كوميسسارلارى، ت.ب تۇگەل كەڭەستىك ورىستار جانە قازاق، قىرعىز، تاتار، وزبەك، ۇيعىرلار بولدى.

4-ءشى ايدىڭ 8-ءى كۇنى قۇلجا قالاسىندا ۇلتتىق ارميا قۇرىلۋ سالتى وتكىزىلىپ، وعان 10 مىڭنان اسا ادام قاتىستى. ءاليحان تورە ارنايى ءسوز سويلەپ، تۋ ۇسىندى، اسكەري پاراد وتكىزىلدى. ول كەزدە ىلەدە قۇرىلعان ۇلتتىق ارميانىڭ جالپى اسكەر سانى 15 مىڭداي ادام بولىپ، وعان مىنا پولكتار قارادى (67):

قۇلجادا قۇرىلعان ۇلتتىق ارميا سانى باستاپقىدا 15 000 ادام ەدى، بىراق التاي مەن تارباعاتاي تولىق ازات بولعاندا 30 مىڭعا جەتتى. ال قۇلجاداعى العاش قۇرىلعان 15 مىڭ ادامدىق ۇلتتىق ارميا قۇرامى تومەندەگىدەي بولدى (سۋرەتتەر كوبى ءدال سول پولكتاردى كورسەتپەيدى):

ىلە جاياۋ اسكەر 2-ءشى پولكى، كومانديرى فيداەۆ (ورىس), سانى 1500 ادام، بۇلار دەنى قۇلجا قالا ماڭى مەن ايرانباققا شابۋىل جاساعان اسكەرلەردەن قۇرالدى.

زاپاس 4-ءشى پولك قۇرىلدى. كومانديرى قايىمبەك (ۇلتى انىق ەمەس).

تەكەس اتتى 1-ءشى پولك, كومانديرى ماۋلەنوۆ (قىرعىز، كەڭەستەر وداعى قىرعىزستان).

تەكەس اتتى اسكەر 2-ءشى پلوك, كومانديرى نوعايباەۆ (قىرعىز، كەڭەستەر وداعى قىرعىزستان). ولار قورعاس پەن ءسۇيدىڭدى قورشاپ شابۋىلداعان اسكەرلەر مەن پارتيزانداردان قۇرالدى (قىرعىزستان اسكەرى سياقتى).

بۇدان وسى اسكەرلەردىڭ قۇرامىندا قىرعىزستاندىق اسكەرلەر كوپ بولعانىن بايقاۋعا بولادى، پولك كومانديرلەرىدە كەڭەستىك قىرعىزستان ازاماتتارى ەكەنى بەلگىلى بولىپ تۇر.

ءسۇيدىڭ اتقىشتار 1-ءشى پولك, كومانديرى موگۋتينوۆ (ورىس، كەڭەستەر وداعى).

دۇڭگەن اتتى 10-شى پولك, (بۇرىن اتتى باتاليۋن بولعان), كومانديرى ءمانسۋر لوميەۆ (دۇڭعان، كەڭەستەر وداعى). بۇلار كەڭەستەر وداعىنىڭ دۇڭعاندارى بولۋى مۇمكىن، ارينە ىلەنىڭ جەرگىلىكتى دۇڭعاندارى دا بار ەكەنى ءشۇباسىز. 1934 جىلى قاشقاردا كەڭەستەر وداعىنا تىزە بۇككەن دۇڭعانداردا وسى پولك قۇرامىنا كىرۋى ىقتيمال.

كەڭساي اتتى 3-ءشى پولك, كومانديرى لەسكين (ورىس، جەرگىلىكتى اق ورىس، قازاقتاردان  قۇرالعان رولك. لەسكين كەيىن كەڭەستەر وداعىنا كەتىپ، الماتىدا قايتىس بولعان).ۇلتتىق ارميانىڭ ورىس اسكەرلەرى. كەڭساي اتتى پولكى وتە تەز قۇرىلعان پولك، بۇعان قاراعاندا كەڭەستىك ورىس اسكەرلەر بولۋى مۇمكىن، ولار تاعى التاي مەن تارباعاتايدى الۋ سوعىستارىنا قاتىناسقان ءارى سول ايماق اكىمشىلىكتەرىنە كەڭەستىك ادامداردى قويىپ وتىرعان.

اراسان بۇراتالاداعى پارتيزاندار مەن موڭعولداردان قۇرالعان موڭعول اتتى 8-ءشى پولك (بۇرىن اتتى اسكەر باتاليۋنى ەدى), كومانديرڭ ەردە (موڭعول), ساياسي كوميسسار توقتى ەمەنوۆ (ۇيعىر).

توعىزتاراۋ 5-ءشى اتتى پولك, كومانديرى نۇسىپقان كونبايۇلى (قازاق), ورىنباسارى تۇرسىن ءمانتيازاروۆ (قىرعىز، كەڭەستەر وداعىنان), شتاپ باستىعى تورعاليەۆ تۇرسىن (قىرعىز، كەڭەستەر وداعىنان), 1200 ادام. توعىزتاراۋ، كۇنەس، نىلقى اۋداندارىنىڭ قازاقتارىنان قۇرالعان، نىلقى پارتيزاندارىنىڭ ناعىز جالعاسى وسىلاردا كوپ بولعان.

سىبە سكادرونى, كومانديرى ناربانوۆ، ساياسي كوميتسار ءمۇرتيزان، سانى 170 ادام. ءبىر پولكتا ەكى باتالون، ءبىر باتالوندا 3 روتا، ءبىر روتادا 3 زۆود، 1 زۆودتا 3 وتدەلەنيە بولعان، ءار پولكتا 2500-گە دەيىن ادام بولعان.

تاراباعاتاي پارتيزاندارى

وسى ۋاقىتتاردا ياعني، 1941-1944 جىلدارى تارباعاتاي وڭىرىندە تاعى دا كوپتەگەن ازاماتتار قولعا الىندى، سولاردىڭ قاتارىندا جازۋشى قاجىعۇمار شابدانۇلى، ەتنوگراف جاعدا بابالىقۇلى، بالقاش باپين دا بار ەدى. شاۋەشەك قالاسىندا دۋبەك شالعىنبايۇلى باستاعان قازاق ازاماتتارى «جاۋىنگەر گرۋپپا» قۇردى (68), ونىڭ كوبى شاۋەشەكتەگى گيمنازيا وقۋشىلارى ەدى. ولار تارباعاتايدىڭ جەر-جەرىندە ۇلت-ازاتتىققا ۇگىتتەيتىن كوپتەگەن ارەكەتتەر جاسادى، دەسەدە ۇيىمنىڭ كوپ مۇشەلەرى قىتاي ۇكىمەتى جاعىنان قولعا الىندى.

تارباعاتاي ايماعىنداعى قازاقتاردىڭ كولەمدى ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى ەكى جەردە پايدا بولدى: ءبىرى – مايلى تاۋىندا، ەندى ءبىرى – ەرەنقابىرعا تاۋىندا تۇتاندى.

مايلى پارتيزاندارى تۋرالى دەرەكتەردە بىلاي دەلىنگەن:

«تارباعاتاي ايماعىنىڭ باتىس-وڭتۇستىك وڭىرىندەگى تاۋلى رايونداردا قازاق مالشىلارى پارتيزاندار وتريادىن ۇيىمداستىرىپ، بۇراتالاداعى موڭعول اتتى اسكەرلەر باتالونىنىڭ كومەگىمەن ولار 200 ادامعا كوبەيىپ، شاعانتوعايدىڭ ۇزىنبۇلاق دەگەن جەرىندە گومينداڭ اسكەري بولىمدەرىمەن سوعىستى. 6-شى ايدىڭ 16-سى كۇنى ولار 300 ادامعا كوبەيىپ، «مايلى پارتيزاندار وتريادى» بولىپ قۇرىلىپ، نۇرساپا سەيتجانۇلى مەن قالي قيزامادەنۇلى جاۋاپتى بولدى. ولار تولى، شاعانتوعاي وڭىرىندە بەلسەندى قيمىل جاساپ، گومينداڭ اسكەرلەرى مەن ساقشىلارىنا سوققى بەردى» (69).

وسى ءۇش ايماقتاعى ۇلت-ازاتتىق كۇرەستىڭ كۋاگەرى ءارى قاتارداعى جاۋىنگەرى بولعان قوجاي دوقاسۇلى ءوزىنىڭ «وتقا ورانعان جىلدار» كىتابىندا مايلى پارتيزاندارى تۋرالى بىلاي مالىمەت كەلتىرەدى:

«گومينداڭعا قارسى وقتى تۇڭعىش رەت التايدا ەسىمقان، نىلقىنىڭ لاستاي تاۋىندا اكبار ەسبوسىن ۇلى، ەرەنقابىرعادا نۇرپاي، مايلى-ءجايىردا بايكەنجە، نۇرساپا سەيتجاندار اتتى…بەسىنشى ۇلكەن توپ تولى پارتيزاندارى نۇرساپا، قايسا، بايكەنجەلەر باستاعان 200 ادام» (70).

وسپاننىڭ باتىرى بولعان نۇرعوجاي ءوز ەستەلىگىندە بىلاي دەيدى:

«تارباعاتاي قوزعالىسىندا قاليبەك توبىن باسشىلىققا الدىق، نۇرساپا باتىر جايىندا دا ەستىگەن ەدىم، بىراق بۇلاردى اڭگىمەلەمەدىم، ويتكەنى قوزعالىس باسشىسى قاليبەك ءالى ءتىرى بولعاندىقتان ول تۋرالى ءوزى ايتا جاتار…» (71).

1945 جىلى كوكتەمدە اشىق كوتەرىلىسكە شىققان وسى «مايلى پارتيزاندارى» تامىز ايىنا دەيىن تولى وڭىرىنەن 200-گە جۋىق قىتاي اسكەرىن جويعان، سانى دا ارتىپ 700-دەن اسقان.

7-ءشى ايدىڭ باسىندا شىعىس  تۇركىستان  ۇلتتىق  ارمياسى باس قولباسشى پالينوۆ لەسكيننىڭ كەڭساي اتتى اسكەر 3-ءشى پولكىن، ەردە مىڭيەۆتىڭ موڭعول اتتى اسكەر باتالونىن، قورعاۋشىلار باتالونىن باستاپ ءسانتاي، بۇراتالادان ءوتىپ تارباعاتاي ايماعىنا (شيحۋعا) كىردى.

7-ءشى ايدىڭ ورتاسىندا ولار (كەڭساي اتتى پولك) ۇزىنبۇلاقتا مايلى پارتيزاندارىمەن بىرىگىپ، ۇلتتىق ارميا باس قولباسشىلىعىنىڭ تارباعاتايدى ازات ەتۋ جونىندەگى بۇيرىقتى جاريالادى. ۇلتتىق ارميا مەن مايلى پارتيزاندارى الدىمەن ۇزىنبۇلاق شوقىسى مەن ءۇش قاراسۋدى الدى، 7-ءشى ايدىڭ 15-ءى كۇنى شاعانتوعاي اۋدانىن الدى. مايلى پارتيزاندارى مەن موڭعول اتتى اسكەرى باتالونى شيحۋ مەن شاۋەشەككە باراتىن جولداعى ۇرىمتال بەكەت ۇتىنى الدى (72).

مايلى پارتيزاندارى 700 ادامنان استى دا، كەرەي ازاماتتارىن نەگىز ەتكەن «تارباعاتاي 6-شى اتتى پولك» قۇرىلدى.

ۇلتتىق ارميا تارباعاتايداعى ەگىنشىلەر مەن مالشىلاردان اسكەر الىپ، قۇرامىنا قابىلدادى. تامىز ايىنىڭ 10-ى كۇنى ۇلتتىق ارميا قولباسشىلىعى شتابى بۇيرىق ءتۇسىرىپ، مايلى پارتيزاندارىنان «تارباعاتاي 6-شى اتتى پولكتى» قۇردى.

تاعى «ءدوربىلجىن 4-ءشى اتتى پولك» قۇرىلدى، ولار كەڭساي اتتى اسكەر پولكىمەن بىرىگىپ، اتتى بريگاداعا اينالىپ، سانى 2400-دەن استى. ولاردان ءبىر ءبولىم كۇشتى شىعارىپ، شيحۋعا شابۋىل جاسادى، ەندى نەگىزگى كۇش قوبىققا شابۋىل جاسادى (73).

قوجاي دوقاسۇلىنىڭ ايتۋىنشا:

«ءدوربىلجىن 4-ءشى اتتى پولك، كومانديرى ايتۋعان (قازاق، كەڭەستەر وداعىنان), ورىنباسارى يۋسۋپوۆ (تاتار، كەڭەستەر وداعىنان), ساياسي كوميتسسار احىمەتشاەۆ(كەڭ وداعىنان), جيىنى 1200 ادام.

تارباعاتاي 6-شى اتتى پولك، ورىنى شىحىزى (تاسىرقاي), كومانديرى: قايسا دۇيسەنبەكوۆ (كەڭەستەر وداعىنان، قازاق). ورىنباسارى قايسا جۇمىكەۇلى. ساياسي كوميتسسار ءابدراحمان وركەن ۇلى (كەڭەستەر وداعىنان، قازاق), شتاب باستىعى سامۋ ءسابيتوۆ (ول شەپەيزىنى الۋ سوعىسىندا قازا بولىپ، ورىنىنا نۇرلان بوگەنباەۆ تاعايىندالدى، ەكەۋى دە كەڭەستەر وداعىنان), شتاب باستىعىنىڭ ورىنباسارى جاعدا بابالىقوۆ. 1200 ادام (74).

ەرەنقابىرعا پارتيزاندارى

8-ءشى ايدىڭ 11-ءى كۇنى ۇلتتىق ارميادان 600-دەي ادامى سوۆەت  وداعىنىڭ اسكەري اقىلشىسى ءبايدىلدا دوسكەنوۆتىڭ باستاۋىندا قوبىققا جەتىپ، 8-ءشى ايدىڭ 22-ءسى كۇنى قوبىقتى ازات ەتتى (75).

قۇلجاداعى «شىعىس تۇركىستان» ۇكىمەتى ۇرىمجىدەن ىلە مەن تارباعاتايعا باراتىن كولىك جولدارىن، تەلەفون سىمدارىن ءۇزىپ، جاۋ اسكەرىنىڭ شابۋىل جولىن كەسۋ ءۇشىن وسى ەرەنقابىرعا وڭىرىندەگى قازاقتاردى اتتانىسقا كەلتىرۋدى كوزدەيدى، بۇل ماڭىزدى ستراتەگيالىق مانگە يە ەدى. وسى پارتيزاندار تۋرالى مىناداي دەرەكتەر بار:

ءۇشىنشى توپ – قازىقان توبى، ىلەنىڭ شىعىس بەس اۋدانىنان جينالعان 400-دەن اسا ادام ءتاڭىرتاۋىنان اسىپ، ساۋان، ماناس اۋداندارى ارالىعىندا ارەكەت ەتتى، ساۋاندى ازات ەتۋدە ۇلكەن ۇلەس قوسادى.

ءتورتىنشى ۇلكەن توپ – ەرەنقابىرعاداعى ساۋان، ماناس ەلدەرىنىڭ ازاماتتارىنان قۇرالعان پارتيزاندار، باستاۋشىلار قاليبەك رايىمبەكۇلى، تاكىمان، بالا قامزالار، ولار قازىقان توبىمەن بىرلەسىپ، گومينداڭ اسكەرلەرىنە قارسى كۇرەستە سۇبەلى ۇلەستەر قوسادى.

1945 جىلى كومەك سۇراي كەلگەن تولەگەن، بەيسەمباي، زايكەن، بالا قامزالاردى قابىلداعان ۇلتتىق ارميا باس شتابى ماجاروۆتىڭ ۇيعارۋىمەن، قازىقان ماناسباەۆ باستاعان ، قانافيا مايور، قاشقىنبايلار باستاعان نىلقى، كۇنەس اۋداندارىنان ادام ۇيىمداستىرىپ، ساۋان اۋدانىنا كومەككە جىبەرەدى. ولار ساۋان حالقىمەن بىرلەسىپ، گومينداڭنىڭ 1500-دەي ادامىن جويىپ (ونان بۇرىن جويىلعاندارىمەن قوسقاندا 1700-دەن اسادى), ماناس، انجىۇاي كوپىرلەرىن تالقانداپ، تەلەفون سىمدارىن ءۇزىپ، ءۇرىمجى-شيحۋ اراسىنداعى حابارلاسۋ لينيالارىن ءۇزدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ەرەنقابىرعا حالقىن نەگىز ەتكەن ساۋان 7-ءشى اتتى پولك قۇرىلادى.

ساۋان 7-ءشى اتتى پولك، كومانديرى قازىقان ماناسباەۆ، ساياسي كوميتسسار سارسەنبەك ءابىشۇلى (76), بۇلار وسى ەرەنقابىرعا ەلىنىڭ ازاماتتارىنان قۇرالعان ەدى.

بۇلاردان باسقا سانى شاعىنىراق تاعى ءبىر قازاق پارتيزاندار توبى بولدى، ولار -شاعانتوعاي پارتيزاندارى – جاعدا بابالىقۇلى، بالقاش باپين باستاعان 70-80 ادام.

وسى تارباعاتايداعى قازاقتاردان وزگە ورىستاردان ۇيىمداسقان پارتيزاندار دا بولدى، ولار:

«التىنشى توپ – يلياەۆ باستاعان شاۋەشەك پارتيزاندارى، سانى 130 ادام.

جەتىنشى توپ – نيكولاەۆ باستاعان ورىس پارتيزاندار، ورقىدا تۇرعان، ادام سانى 130 (77).

بۇل ەكى توپ تا ارنايى تاپسىرمامەن مىندەت وتەپ جۇرگەن كەڭەس وداعىنىڭ اسكەرلەرى ەكەنى كۇمانسىز.

بۇلاردان بولەك تاعى دا سوپاحۇن سۋروۆ باستاعان، مايتاۋدا كوتەرىلىس جاساعان ءبىر روتا ۇيعىر اسكەرلەر بار، ولار مايتاۋدان شىعىپ، قۇلجاعا بارعان، كەيىن اقسۋعا شابۋىل جاساعان.

ارتقى شەپ جاياۋ اسكەر پولك. ورنى –انجىحاي. كومانديرى – قايىمبەك، ساياسي كوميسسارى – عىلاجيدەن قاريەۆ (ۇيعىر؟ وزبەك؟), شتاب باستىعى – باستوۆ، 2500 ادام.

ساندوۋحىزى اتتى 3-ءشى پولك. كومانديرى – يگانوۆ، ساياسي كوميسسار – ءفاتيح جابىقباي، شتاب باستىعى –  زەيتىنكوۆ (ورىس، كەڭەستەر وداعىنان) (78).

التايداعى قارۋلى كۇشتەر

1945 جىلى التاي تولىق ازات بولعان سوڭ، التايداعى 5 مىڭعا جۋىق قازاق قارۋلى كۇشتەرى تاراتىلدى دا، ورىنانا قايتادان التاي اتتى پولكى قۇرىلدى.

التاي اتتى اسكەر 5-ءشى پولكى، كومانديرى – بادەلقان سۇگىرباەۆ (قازاق), كوميسسارى – ءيۇسۇپجان ياسىنوۆ (ۇيعىر), شتاب باستىعى – ايتىكەن امانجولۇلى، ادام سانى 1000 ادام.

اتتى 3-ءشى پولك، التاي اتتى پلوكتىڭ ءبىر بولىگىنەن قۇرالعان، كومانديرى – دينيسوۆ، ساياسي كوميسسارى – ءانناس، شتابپ باستىعى – قايرانبەك (قازاق), 900 ادام (79).

وسپان باتىر باستاعان «التاي قازاقتارىنىڭ توڭكەرىستىك ۇكىمەتى» مەن ونىڭ قارۋلى كۇشتەرى ءوز مىندەتىن ورىنداپ بولدى دەپ قاراعان كەڭەستەر وداعى ولاردى تاراتىپ، ولاردىڭ ورىنىنا كەڭەستىك يدەياداعى ءسوز تىڭدايتىن شەنەۋنىكتەرمەن اتتى پولك قۇردى، بۇل وسپان باتىر جانە ونى قولداعان التايدىڭ شىعىس ءۇش اۋدانى مەن قۇلجاداعى ۇكىمەت ارا قايشىلىقتىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى بولدى.

ۇلتتىق ارميانىڭ جالپى قۇرامى تۋرالى

1945 جىلى كۇزگە دەيىن ءۇش ايماقتاعى قىتايدىڭ 20 مىڭنان اسا اسكەرىن جويعاننان كەيىن، ءۇش ايماق ارمياسى ۇرىمجىگە بەت الىپ، ماناس بويىنا كەلگەندە كەڭەستەر وداعىنىڭ بۇيرىعىمەن توقتاپ قالدى. 1945 جىلى قازاندا ۇلتتىق ارميا ماناستا شەپ قۇرعاندا جالپى سانى 29 650 ادامعا جەتكەن. نۇسىپقان كونبايۇلىنىڭ دەرەگى بويىنشا، جالپى جاۋىنگەرلەردىڭ 60%-ىن قازاق جاۋىنگەرلەرى قۇراعان. ارميادا 17 پولك بولىپ، جوعارى دارەجەلى باسشىلاردىڭ كوبى كەڭەستەر وداعىنان كەلگەن ورىس، قازاق، تاتار، قىرعىز گەنەرالدار مەن پولكوۆنيكتەر بولدى. 13 اتتى پولك بولدى، ەكى اتتى ديۆيزيا، بەس بريگادا بولعان (80). پولكتاردىڭ جالپى قۇرلىمى تومەندەگىدەي:

الدىڭعى شەپ قولباسشىلىق شتاب، ورىنى شىحىزى (تاسىرقاي), باس قولباسشى پالينوۆ، كوميسسارى ءداۋىتوۆ، شتاب باستىعى بورني (ورىس، كەڭەستەر وداعىنان). شتابتا 550 ادام بولعان. وعان قاراستى جاياۋ 1-ءشى بريگادا ماناس وزەنىنىڭ باتىسىندا تۇردى، بريگادا كومانديرى موگۋتينوۆ، ساياسي كوميسسارى مارعۇپ ىسحاقوۆ (تاتار) بولدى. 2-ءشى جاياۋ اسكەر بريگاداسى دا ماناس وزەنىنىڭ باتىسىندا تۇرىپ، كومانديرى پيداەۆ، ساياسي كوميسسارى موللاحۇن بولدى، دەربەس مينامەت باتالونى دا ماناستىڭ باتىسىندا تۇردى.  ماناس بويىنداعى تاعى ءبىر بريگادا قۇرىلعان. ول ماناس بويىنداعى اسكەري كۇشتىڭ جەتكىلىكسىزدىگىن تولىقتىرۋ ماقساتىندا قۇرىلىپ، بريگادا كومانديرى لەسكين، ساياسي كوميسسار مۇراتقالى بولدى (81), (82). الدىڭعى شەپكە قاراستى پولكتار:

1. ءسۇيدىڭ اتقىشتار 1-ءشى پولكى، كومانديرى موگۋتينوۆ (ورىس، كەڭەستەر وداعىنان).

2. دۇڭگەن اتتى 10-شى پولكى. بۇرىن اتتى باتالون بولعان، كومانديرى ءمانسۋر لوميەۆ (دۇڭعان، كەڭەستەر وداعىنان).

3. كەڭساي اتتى 3-ءشى پولك، كومانديرى لەسكين (ورىس).

4. اراسان بۇراتالاداعى پارتيزاندار مەن موڭعولداردان قۇرالعان موڭعول اتتى 8-ءشى پولكى. بۇرىن اتتى اسكەر باتالنى ەدى. كومانديرى ەردە (موڭعول), ساياسي كوميسسار توقتى ەمەنوۆ (ۇيعىر), بۇنداعى ەردە ناق قاي جەردىڭ موڭعولى ول تۋرالى دەرەك تاپپادىق، بىراق بۇلدا كەيىن كەڭەستەر وداعىنا ءوتىپ كەتتى دە، الماتىدا دۇنيە سالدى).

5. توعىزتاراۋ 5-ءشى اتتى پولك، كومانديرى نۇسىپقان كونبايۇلى (قازاق), ورىنباسارى تۇرسىن ءمانتيازاروۆ (قىرعىز، كەڭەستەر وداعىنان), شتاپ باستىعى تورعاليەۆ تۇرسىن (قىرعىز، كەڭەستەر وداعىنان), 1200 ادام. توعىزتاراۋ، كۇنەس، نىلقى اۋداندارىنىڭ قازاقتارىنان قۇرالعان.

6. سىبە سكادرونى، كومانديرى ناربانوۆ، ساياسي كوميتسار ءمۇرتيزان، سانى 170 ادام.

7. ءدوربىلجىن 4-ءشى اتتى پولك، كومانديرى ايتۋعان (قازاق، كەڭەستەر وداعىنان), ورىنباسارى يۋسۋپوۆ (تاتار، كەڭەستەر وداعىنان), ساياسي كوميسسار احىمەتشاەۆ (قازاق، كەڭەستەر وداعىنان), جيىنى 1200 ادام.

8. تارباعاتاي 6-شى اتتى پولك، ورىنى شىحىزى (تاسىرقاي), كومانديرى: قايسا دۇيسەنبەكوۆ (قازاق، ككەڭەستەر وداعىنان). ورىنباسارى قايسا جۇمىكەۇلى (مايلى پارتيزاندارىنىڭ باسشىسى). ساياسي كوميسسار ءابدىراحمان وركەنۇلى (كەڭەستەر وداعىنان، قازاق),  شتاب باستىعى سامۋ ءسابيتوۆ (ول شەپەيزىنى الۋ سوعىسىندا قازا بولىپ، ورىنىنا نۇرلان بوگەنباەۆ تاعايىندالدى، ەكەۋى دە قازاق، كەڭەستەر وداعىنان), شتاب باستىعىنىڭ ورىنباسارى جاعدا بابالىقوۆ.1200 ادام.

9. ساۋان 7-ءشى اتتى پولك، كومانديرى قازىقان ماناسباەۆ (قازاق، كەڭەستەر وداعىنان), ساياسي كوميسسار سارسەنبەك ءابىشۇلى (كەڭەستەر وداعىنان) (83).

10. ساندوۋحىزى اتتى 3-ءشى پولك، كومانديرى يگانوۆ (ورىس، كەڭەستەر وداعىنان), ساياسي كوميسسار – ءپاتيح جابىقباي، شتاب باستىعى زەيتىنكوۆ (ورىس، كەڭەستەر وداعىنان).

11. ارتقى شەپ جاياۋ اسكەر پولك، ورىنى – انجىحاي، كومانديرى – قايىمبەك (ۇلتى انىق ەمەس), ساياسي كوميسسارى – عىلاجيدەن قاريەۆ، شتاب باستىعى – باستوۆ، 2500 ادام.

12. ءدوربىلجىن ساقشى سكادرونى، كومانديرى – سپاكوۆ (ورىس، كەڭەستەر وداعىنان), 250 ادام.

وسى پولكتاردان ءدوربىلجىن اتتى پلوك، كەڭساي اتتى پولك ماناستىڭ باتىسىنا، دۇڭعان اتتى پولك شىحىزىعا، موڭعول اتتى پولك ساۋانعا ورنالاستى (84).

جوعارىداعى مالىمەتتەردەن 30 مىڭدىق ارميانىڭ ەڭ كوبى ماناسپەن ىرگەسىندەگى شىحىزى، ساۋانعا ورنالاسقانىن كوردىك، ال التايداعىلارى وسپان كۇشتەرىن تىزگىندەۋ ماقساتىندا سوندا تۇرعىزىلدى، ال ىلەنىڭ وڭتۇستىگىندەگىلەر اقسۋداعى قىتاي ارمياسىنان ساقتانۋ ءۇشىن سوندا تۇردى. تاعى ءبىر ماڭىزدى مىندەتى – مايتاۋ مۇناي كەنىن قورعاۋ بولدى، اسكەري كولىكتەردىڭ جانار مايى وسى كەن ورىنىنان الىناتىن. قىتاي ارمياسى وسى كەننەن ايىرىلعان سوڭ ىرىقسىز كۇيگە تۇسكەن. مايتاۋ مۇناي كەن باستىعى بولىپ كەڭەستىڭ قازاق ادىلبەك جۇنىسبەكوۆ تاعايىندالدى.

التاي تولىق ازات بولعاننان كەيىن، شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتى التاي قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قارۋلارىن تاپسىرۋىن تالاپ ەتتى. شىڭگىل، كوكتوعاي، بۋرىلتوعاي اۋداندارىنان اسكەر الۋدى شەكتەپ (التاي قارۋلى كۇشتەرى دەنى وسى اۋدانداردان قۇرالعان), تومەنگى التايدان، كەڭەستىكتەر نەمەسە وزگە جەردىڭ ادامدارىنان التاي اتتى پولك ۇيىمداستىرىپ، ولار التايدا تۇردى. باستى مىندەتى – كوكتوعايداعى ۋران كەنىن قورعاۋ، ول كەننەن الىنعان ۋران كەڭەستەر وداعىنىڭ اتوم بومباسىن جاساۋى ءۇشىن ماڭىزدى بولدى.

التاي اتتى اسكەر 5-ءشى پولكى، كومانديرى بادەلقان سۇگىرباەۆ (قازاق), كوميسسارى مۇحامەدجان سەنباەۆ (قازاق، كەڭەستەر وداعىنان) بولعان، كەيىن ءيۇسۇپجان ياسىنوۆ (ۇيعىر), شتاب باستىعى – ايتىكەن امانجولۇلى (قازاق، كەڭەستەر وداعىنان), ادام سانى 1000 ادام (85).

ۇلتتىق ارميانىڭ قولباسشىسىنان پولكوۆنيكتەرى دەنى كەڭەستىك ادامدار ەكەنى، باس قولباسشىدان تارتىپ پولك كومانديرى، ساياسي كوميسسار، شتاب باستىعىنىڭ دەنى ورىستار مەن تاتارلاردىڭ، قىرعىزداردىڭ بەلگىلى ساندى يەلەپ وتىرعانىن كوردىك. ارينە التاي اتتى پولك پەن توعىزتاراۋ 5-ءشى اتتى پولكتە جەرگىلىكتى قازاقتار باسشى، ال ساۋان، ءدوربىلجىن اتتى پولكتەرى مەن تارباعاتاي 6-شى اتتى پولكتىڭدە باسشىلارى قازاق، بىراق كەڭەستەر وداعىنىڭ ياعني، قازاقستاننىڭ قازاقتارى نەگىزگى ورىندى يەلەگەن. ال از ساندى ۇيعىر كومانديرلەردە كەڭەستىك ۇيعىرلار ەكەنى بەلگىلى. ارميانىڭ ۇقىعى كەڭەستىكتەردىڭ قولىندا بولدى، سوندىقتان ولار كەڭەستەر وداعى قىتايمەن كەلىسىمگە كەلگەن كەزدە ماسكەۋدەن كەلگەن بۇيرىق ماناس بويىندا توقتاتتى. ەگەر شتر دەربەس تاۋەلسىز بولعاندا، ونى تىڭداماي ۇرىمجىگە شابۋىل جاسارى انىق ەدى. ارميانىڭ سانىندا دا 3/1 كەڭەستىك اسكەرلەر بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتتىق. سونىمەن قاتار ارمياداعى ۇشقىشتار، زەڭبىرەكشىلەر، مينومەتشىلەر، موتوتسيكل زۆودى، اسكەري دوقتىرحانا تازا كەڭەستەر وداعىنىكى ءارى سول مەملەكەت جۇيەسى بويىنشا بولدى.

تارباعاتاي ايماقتىق اكىمشىلىك قۇرلىمى

تارباعاتاي ايماعىنا باسباي شولاقۇلى (قازاق) ايماق اكىمى ءارى قۇلجاداعى ۇكىمەت مۇشەسى، قاسىماحۋن سمايىلوۆ (ۇيعىر) ورىنباسار اكىم، قوسىمشا ءمانسۋر روزيەۆ اقىلشى، ءابىليميت قاجيەۆ حاتشى (وزبەك) بولدى.

تامىز ايىنىڭ باسىنان باستاپ اۋداندىق ۇكىمەتتەر قۇرىلدى، ءوماراحۇن (ۇيعىر) شاۋەشەك اكىمى، قالدىباي قاناپيا (قازاق) شاعانتوعاي اكىمى، نۇرساپا سەيتجانۇلى (قازاق), ءدوربىلجىن اكىمى، ءناسىريدين (ۇيعىر) شيحۋ اكىمى، ساۋان اكىمى قاليبەك رايىمبەكۇلى (قازاق، قاليبەك رايىمبەكۇلى 1947 جىلدىڭ اياعىندا باسىم كوپ ساۋان ەلى ماناسقا وتكەن سوڭ، يەن قالعان اۋدانعا ءسابيت بۋاقاجى دەگەن ۇيعىر اكىم بولعان) ساۋان اكىمى بولدى، گۇڭچىڭ لاما (موڭعول) قوبىقسارى اكىمى بولدى (86), (87).

تارباعاتاي ايماعىنىڭ باسشىلىق قۇرلىمىندا دا كەڭەستىك ادامدار، مىسالى، ورىنباسار ايماق اكىمى ءالىمجان، حاتشى ءابليميت، ءوماراحۇن  سمايىلوۆتار بولدى. قازاق سانى باسىم شيحۋ مەن شاۋەشەككە ۇيعىردان اكىم قويىلدى، بۇل دا قازاق باسىم ايماقتا اكىمشىلىكتە قازاقتاردىڭ ىقپالىن شەكتەۋ ءۇشىن بولدى. تارباعاتاي ايماعىنىڭ تولى، شاعانتوعاي، ساۋان  - ءۇش اۋدانىنىڭ كوپ جەرىن جەرلىك قازاق پارتيزاندار العانىمەن، شيحۋدى الۋعا كەڭەستەر وداعىنان كوپ اسكەر قاتىستى. شاۋەشەك پەن ءدوربىلجىندى الۋعا دا كەڭساي اتتى پولك نەگىزگى كۇش رەتىندە ۇلەس قوستى، سول ءۇشىن دە تارباعاتاي جەرىندە كەڭەستىكتەر نەمەسە كوممۋنيستىك يدەياعا بەيىم ادامدار ناقتى قۇقىقتاردى يەلەپ كەتتى.

وسى تارباعاتاي ايماعىنىڭ پارتيزاندىق قوزعالىستارى، اكىمشىلىك قۇرلىمى، ۇلتتارى تۋرالى دا تاريحتى بۇرمالاپ جۇرگەن ادامدار مەن توپتار نەگىزى اۋىز اشپايدى.

التاي ايماقتىق اكىمشىلىگى

التاي تولىق ازات بولعاننان كەيىن وسپان ءسىلامۇلى التاي ايماعىنىڭ اكىمى، ءشامسي ءماميۇلى مەن ءارىپباي ورىنباسار اكىم، دالەلقان التاي وڭىرىندەگى سولتۇستىك اسكەري بريگادا كومانديرى، بولدى. وسپان، دالەلقان، زاكيحان الەنۇلى قۇلجاداعى ۇكىمەت مۇشەسى بولدى. قۇمار جاكەي حاتشى بولدى. موللا ءسىلام (ۇيعىر) سارسۇمبە اۋدانىنىڭ اكىمى بولدى. كەلەسى جىلى قاجىنابي دوسقايۇلى ونىڭ ورىنىنا اكىم بولدى. سالىق ءتايجى كوكتوعاي اۋدانىنىڭ اكىمى (1947 جىلى قالمان اقىتۇلى بولدى), ءنازىر جاپارۇلى شىڭگىل اۋدانىنىڭ اكىمى،  مالىك مۇحامەدجان بۋرىلتوعاي اۋدانىنىڭ اكىمى (پاتىقان سۇگىرباەۆ ناسىپقازى اكىم بولعان دەيدى), راشات ءابىلماجىن بۋىرشىن اۋدانىنىڭ اكىمى، كوكەناي دابىقلى قابا اۋدانىنىڭ اكىمى، مانكەن قابىلۇلى جەمەنەي اۋدانىنىڭ اكىمى بولدى (88), (89).

التايداعى اكىمشىلىكتە تەك سارسۇمبە اكىمدىگىن ءبىر جىل اتقارعان موللا يسلامدى قوسپاعاندا، نەگىزى قازاقتار ەدى. الايدا ءار اكىمگە ءبىر-بىردەن كەڭەستىك كەڭەسشى قوسىپ بەلگىلەندى. بۇرىنعى  «التاي قازاقتارىنىڭ توڭكەرىستىك ۇكىمەتى» تاراتىلىپ، 4500 قارۋلى كۇشتىڭ قارۋلارى جيىپ الىندى دا، ورىنىنا شتر ۇلتتىق ارمياسى ۇلگىسىندەگى التاي اتتى پولكى قۇرىلدى. ايماقتىڭ ءبىر ورىنباسارى ءارىپباي دا كەڭەستىك ادام بولدى. پاتىقان سۇگىرباەۆتىڭ ايتۋىنشا، وسپان التاي اكىمشىلىگىندەگى باسشىلىق قۇرامدا ساناۋلى عانا بۇرىنعى التاي ۇكىمەتى مۇشەلەرى (وسپان، دالەلقان، ءلاتىپ) بولعانىن، جارىمىنان كوبىنىڭ وزگە ۇلىتتار مەن كەڭەستىك ادامدار بولعانىنا ۇلكەن پىكىر دە بولدى. ءبىرتالايىنىڭ ورىنىنا ءوز ادامدارىن، اسىرەسە، ايماقتىق پولتسيا، التاي اتتى پولك، قازىنا مەكەمەلەرىنە ءوز ادامدارىن قويۋدى ۇسىندى، بىراق شتر جاق بۇنى قابىل المادى، وسىلايشا قايشىلىق باستالدى دەيدى (90).

1946 جىلعى كەلىسىمنەن كەيىنگى ۇلتتىق ارميا

1946 جىلعى سوۆەت-قىتاي كەلىسىمنەن كەيىنگى ۇلتتىق ارميا سانى 14 مىڭعا قىسقارتىلىپ، پولك سانى 6-عا ازايتىلدى. جوعارىدا اتى اتالعان كەڭەستەر وداعىنان كەلگەن قولباسشىلار، پولكوۆنيكتەر بۇيرىق بويى ەلىنە قايىتتى (91). قىتاي ۇكىمەتى موڭعوليانىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىندادى، كەڭەستەر وداعى ويلاعانىنا جەتتى. ەندى «شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتى» كەرەك بولماي قالدى. بۇل كەزدە شىعىس تۇركىستان اتاۋى كۇشىن جويىپ، «ءۇش ايماق توڭكەرىسى» دەگەن اتاۋ قولدانىلا باستادى. شىڭجاڭ بىرىككەن ۇكىمەتى قۇرىلىپ، ۇلتتىق ارميا ءسوز جۇزىندە سول ۇكىمەتتىك شەكارانى قورعايتىن اماندىق ساقتاۋ بولىمدەرى رەتىندە قارالدى. «ءۇش ايماق ۇكىمەتى» دەپ وزگەرتىلگەن ۇكىمەتكە احىمەتجان قاسىمي باسشىلىقى ەتتى.

احەمەتجان ​​قاسىمي ىلەدە تۋىلعانىمەن، بالا كەزىندە شەشەسىنە ەرىپ، قازاقستاننىڭ شونجى اۋدانىنداعى ناعاشىلارىنا كەتكەن. 1937 جىلى ماسكەۋ شىعىس ۋنيۆەرسيتەتىنە قابىلداندى. 1942 جىلى ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەننەن كەيىن ءبىراز ۋاقىت كەڭەستىك ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا قىزمەت ەتتى. بۇكىلوداقتىق كوممۋنيستىك (بولشەۆيكتەر) پارتياسىنىڭ قاتارىنا ءوتىپ، كوممۋنيستىك ينتەرناتسيونالعا قىزمەت ەتتى (92). بۇعان قاراعاندا ونىڭ كەڭەستەر وداعىنا ادال كوممۋنيست ءارى اگەنت ەكەنىندە داۋ جوق.

ءۇش ايماق ۇلتتىق ارمياسىنا باس قولباسشى ىسقاقبەك مونونوۆ (قىرعىز، ول كەڭەستەر وداعىنىڭ ازاماتى بولسا دا، وسى قىزىلسۋدىڭ قىرعىزى دەپ ادەيى قولباسشى ەتىپ قويعان), ورىنباسار باس قولباسشى دالەلقان سۇگىرباەۆ (قازاق) بولدى. ساياسي كوميسسار قاسەنوۆ (ۇيعىر), شتاب باستىعى ماجاروۆ (ورىس، كەڭەستەر وداعىنان), ساياسي ءبولىم مەڭگەرۋشىسى نۇرسادىروۆ كەيىن، ءزايىر ساۋدانوۆ (ۇيعىر) بولدى. ارميا باس شتابى قۇلجا قالاسىندا تۇردى، ونداعى ورگان قىزمەتكەرلەرى سانى 246 ادام بولدى (93).

شتابقا توتە قارايتىن بولىمدەر:

(1) سىبە سكادرونى، 106 ادام.

(2) قاراۋىل روتاسى، كومانديرى – ءماتسوپى سەلبەۋۇلى (قازاق), ورىنى قۇلجا، 280 ادام.

(3) ارتقى شەپ قامداۋ ءبولىمى، باستىعى – راسۋلوۆ (وزبەك، كەڭەستەر وداعىنان).

(4) اسكەري دوحتىرحانا، 119 ادام.

(5) قاراۋىل باتالون، كومانديرى – ۋالينوۆ (ورىس، كەڭەستەر وداعىنان), 498 ادام.

(6) ارتقى شەپ پولكى، كومانديرى – ابدىرەيىم سامساق (ۇيعىر), ساياسي كوميسسار – سادىكوۆ، شتاب باستىعى – باۋكەي (قازاق), ساياسي ءبولىم مەڭگەرۋشىسى – توقتى يبىرايىم (ۇيعىر), سانى 1359 ادام.

(7) قاراۋىل روتا، كومانديرى – نۇرتاي اجى.

(8) اسكەري مەكتەپ، باستىعى – نۇرديەۆ، ورىنباسارى – اسەن ءجۇنىسۇلى (قازاق), گەنەرال شتابىنا قاراستى وسى بولىمدەردىڭ جالپى ادام سانى 3401 ادام (94).

وزگە پولكتەر:

1. شيحۋ جاياۋ اسكەر پولكڭ. كومانديرى – مارعۇپ ىسحاقوۆ (تاتار، كەڭەستەر وداعىنان), ساياسي كوميسسارى – قايىم مۇسا (ۇلتى انىق ەمەس), شتاب باستىعى – رامازان (قازاق), ورىنى شيحۋ، 1837 ادام.

2. قۇلجا جاياۋ 2-ءشى پولكى. كومانديرى – ايتۋعان (قازاق), ورىنى انجىحاي، سانى 1989 ادام.

3. قوبىق اتتى 2-ءشى پولكى. كومانديرى – نۇسىپقان كونبايۇلى (قازاق), ورىنباسارى – جاعىدا بابالىقۇلى، ساياسي كوميسسارى – قازىقان ماناسباەۆ، شتاب باستىعى – رامازان وسپانۇلى (قازاق), قوبىقتا تۇرعان.

4. ساۋان اتتى پولكى. ورنى ساۋان، كومانديرى – مامەتيمين ەمەنوۆ، ساياسي كوميسسارى – ابىلەز راحىمانوۆ (كەڭەستىك), شتاب باستىعى – مالىك گەماديەۆ (تاتار، كەڭەستەر وداعىنان), ساياسي ءبولىم مەڭگەرۋشىسى –قايدار (قازاق), 1108 ادام.

5. زەڭبىرەكشى ءبولىم. كومانديرى – اسحات تەيىپوۆ (تاتار، كەڭەستەر وداعىنان), ورىنى – انجىحاي، ساياسي كوميسسارى – مۇساەۆ، شتاب باستىعى –سۇلتانعالي (قازاق), ساياسي ءبولىم مەڭگەرۋشىسى – سامساق، 323 ادام.

6. موتوتسيكيل زۆودى. كومانديرى – پوربيەۆ (ورىس، كەڭەستەر وداعىنان), 216 ادام.

7. شيحۋ اسكەري دوحتىرحاناسى. باستىعى – راشات قايبۋللين (تاتار، كەڭەستەر وداعىنان), 27 ادام.

8. تەكەس اتتى پولكى. كومانديرى – ماۋلەنوۆ (قىرعىز، كەڭەستەر وداعىنان), كەيىن ورىنىنا حاميت اليەۆ (تاتار، كەڭەستەر وداعىنان) بولعان، ساياسي كوميسسارى – قۇربانوۆ، شتاب باستىعى –امانوۆ، ساياسي ءبولىم باستىعى – قۇربان مامىتوۆ (ۇيعىر), 1037 ادام، ورىنى جۇلدىز.

9. شاتى 1-ءشى پولكى. كومانديرى – ءبىلال ەستەمەسۇلى (قازاق), ادام سانى از.

10. سارسۇمبە (التاي) اتتى 3-ءشى پولكى. كومانديرى – بادەلقان سۇگىرباەۆ، ساياسي كوميسسارى – كاكىم (قازاق), شتاب باستىعى – سىدىق سالاحيدين (ۇيعىر), ورىنباسار شتاب باستىعى – اسەن ءجۇنىسۇلى (قازاق), ساياسي ءبولىم باستىعى – ءابدۋالي (قازاق), 1225 ادام، ورىنى التاي ايماعى.

11. تارباعاتاي 4-ءشى اتتى پولكى. كومانديرى – ستادينكوۆ (ورىس، كەڭەستەر وداعىنان), ساياسي كوميسسارى – بالقاش باپين (قازاق), شتاب باستىعى –نۇكىشوۆ (قازاق، كەڭەستەر وداعىنان), 1315 ادام.

سارسۇمبەدە سولتۇستىك اسكەري شتاب ورنالاسىپ، وعان دالەلقان سۇگىرباەۆ تىكە باسشىلىق ەتتى. وعان قاراستى بولىمدەر سارسۇمبە 3-ءشى اتتى پولكى، قوبىق 2-ءشى اتتى پولكى، تارباعاتاي 4-ءشى اتتى پولكى قاراعان. قوسىمشا سارسۇمبە قاراۋىل 6-شى سكادرونى قاراپ، كومانديرى ءابىلاحات قاسىموۆ، ساياسي كوميسسارى توقتى، شتاب باستىعى نۇراحىمەت بولىپ، 296 ادام بولعان. سارسۇمبە اسكەري دوحتىرحاناسىندا 30 ادام بولىپ، باستىعى احات (تاتار) ەدى. تاعى سولتۇستىك شتابقا موڭعول اتتى باتالونى قاراپ، كومانديرى ەردە (موڭعول), ساياسي كوميسسارى توقتى ەمەنوۆ بولعان (95).

قىتايمەن اراداعى كەلىسىمنەن سوڭ، كەڭەستەر وداعىنىڭ ازاماتتارى كوبى قايتىپ كەتكەنىمەن، ءبىر ءبولىمى شىڭجاڭنىڭ جەرگىلىكتى ادامى دەپ، تۋعان جەرلەرى وزگەرتىلىپ، باياعىسىنشا ارميادا كەڭەستەر وداعىنىڭ ىقپالى ساقتالدى. ءۇش ايماق ەرەكشە رايون رەتىندە گومين اسكەرى كىرە المايتىن جەر بولىپ قالا بەردى.

وسى مەزگىلدە ۇلتتىق ارميا نەگىزىنەن سوعىسقا ارالاسقان جوق، تەك التايداعى وسپان باتىردىڭ قايتا ۇيىمداستىرعان قارۋلى كۇشتەرىمەن 1946-1947 جىلدارى سوعىستى، ساۋانداعى قاليبەكتىڭ مىڭ اسكەرىمەن سوعىستى.  بۇندا دا نەگىزىنەن قازاق پەن قازاق سوعىستى.

1947 جىلى 1 شىلدەدە شىڭجاڭ ولكەلىك بىرىككەن ۇكىمەتى قۇرىلدى. ودان كەيىن «American Life» جۋرنالىنىڭ جۋرناليستەرى يستۋنيس باربارا مەن فاگ فالكور قۇلجاعا بارىپ، ۋاقىتشا ۇكىمەت توراعاسىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسارى جانە ىلە ايماعىنىڭ كوميسسارى اكىمبەك قوجادان، قارجى دەپارتامەنتىنىڭ بۇرىنعى ديرەكتورى جانە ىلە پرەفەكتۋراسى كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى ءانۋار مۋساباەۆپەن، قولباسشى ىسقاقبەك مونونوۆ، اسكەري سوت باستىعى عانيدان سۇحبات الدى. سول ارقىلى كەڭەس وداعىنىڭ ءۇش ايماقتى قولداۋى تۋرالى بىلمەك بولدى (96).

1949 جىلدان كەيىن

1949 جىلى قازاندا ءۇش ايماق كوممۋنيستىك قىتاي ۇكىمەتىنە ءوز ەرىكتەرىمەن باعىنىپ، حالىق ازاتتىق ارمياسىنىڭ 5-ءشى كورپۋسىنا وزگەرتىلدى (كەڭەستەر وداعىنىڭ بۇيرىعىمەن بولعانى انىق). كورپۋس كومانديرى لەسكين، ورىنباسارى مارعۇپ ىسحاقوۆ بولدى. ساياسي كوميسسارى ءدۇڭ شيۇڭ، ساياسي باسسقارما باستىعى لي ءيۇيحۋا، ورىنباسارى ءزايىر ساۋدانوۆ، شتاب باستىعى مارعۇپ ىسحاقوۆ بولدى. بۇل كورپۋس 13-ءشى، 14-ءششى دۆيزيالارعا ءبولىندى.

13-ءشى  ديۆيزيا (ۇيعىردى نەگىز ەتكەن) شتابى قاشقارعا ورنالاسىپ، كومانديرى مامەتيمين ەمەنوۆ، ساياسي كوميسسارى ما حۇڭشان بولدى. بۇل ديۆيزياعا 3 پولك قاراعان، 37-ءشى پلوك اقسۋدا تۇرعان. كومانديرى امانتۇر بايزاقوۆ (قىرعىز), ساياسي كوميسسارى ۋاڭ گاۋگىڭ بولدى. 38-ءشى پولك قاشقاردا تۇردى دا، كومانديرى قۇربان مامىتوۆ بولدى. 39-شى پولك حوتاندا تۇردى دا، كومانديرى ابدىرەيىم سامساق، ساياسي كوميسسارى ۋاڭ ۋەي بولدى.

14-ءشى ديۆيزيا(قازاقتى نەگىز ەتكەن) شتابى شيحۋدا ورنالاسىپ، كومانديرى ىبىرايىمباي (قازاق، قورعاستىق), ساياسي كوميسسارى حۋاڭ جۇڭ بولدى. 40-شى پولك ۇرىمجىدە تۇردى، كومانديرى يۋسۋفوۆ مامەتجان، ساياسي كوميسسارى دۇڭ شانسىڭ بولدى. 41- پولك شاۋەشەكتە تۇردى، كومانديرى الەكسەنىسكي (ورىس، كەڭەستەر وداعىنان), ساياسي كوميسسارى جاڭ شىفىڭ بولدى. 42-ءشى پولك قۇلجادا تۇردى، كومانديرى رامازان وسپانۇلى (قازاق), ساياسي كوميسسارى جىڭ باۋشان بولدى.

ەكى دۆيزيادان وزگە، ۇلتتىق ارميانىڭ تاعى ەكى پولكى بولدى. سارسۇمبە 1-ءشى اتتى پولك (التايدا تۇرعان), كومانديرى بادەلقان سۇگىرباەۆ بولدى. كەڭساي اتتى 2-ءشى پولك، كومانديرى سوپاحۇن، ساياسي كوميسسارى ءشۇي ماۋجىڭ ەدى.

قاراپ وتىرساق، باسشىلىق قۇرامعا قىتايلار ارالاستىرىپ، باقىلاۋ ءرولىن اتقارعان. 1950-1953 جىلدارى وسى ۇلتتىق ارميا بولىمدەرى قىزىل قىتاي بيلىگىنە قارسى اشىق سوعىسقا شىققان وسپان باتىر، ورازبايلاردىڭ نەشە مىڭداعان قارۋلى كۇشتەرىنە قارسى سوعىستا الدىعا سالىندى.

1950 جىلى 13-ءشى قىركۇيەكتەگى مالىمەت (اسكەري ارحيۆكە تۇسكەن) بويىنشا، ازاتتىق ارمياعا قوسىلعان ۇلتتىق ارميا سانى مىناداي بولعان:

1. قازاق 6866 ادام (46,2%)
2. ۇيعىر 5567 (37,5 %)
3. موڭعول 731
4. ورىس 487
5. دۇڭعان 229
6. قىرعىز 206
7. تاتار 185
8. وزبەك 183
9. سىبە 159
10. قىتاي 92
11. داعۇر 21
12. تاجىك 8

ارميانىڭ جالپى سانى 14 840 ادام بولعان. وسى اسكەري مالىمەتتى 5-ءشى كورپۋس قولباسشىسىنىڭ ورىنباسارى مارعۇپ ىسحاقوۆ پەن قۇرلىس ءبولىمىنىڭ باستىعى سىدىق سالاحيدين 1950 جىلى 23-ءشى قىركۇيەكتە قول قويىپ جولداعان ەكەن (97).

كەي ادامدار ويلاۋى مۇمكىن، ءبارى كەڭەستەر وداعىنىڭ كومەگىمەن جۇزەگە اسىپتى دەپ، بىراق موڭعوليانىڭ مەملەكەت رەتىندە قۇرىلۋى مەن سوتسياليزمگە ءوتۋى، كەڭەستەر وداعىنىڭ كومەگىمەن بولعان جوق پا؟ ءتىپتى، قازىرگى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ كوممۋنيستىك جۇيە بولىپ ورناۋىنا دا كەڭەستەر وداعى زور كومەك بەردى ەمەس پە؟ كومەكتىڭ ءبارى تەگىن بولا بەرمەگەن، العاشقىدا قارۋ ساۋداسىندا ءبىر مىلتىققا ءبىر جىلقى ايىرباستاپ وتىرعان. مايتاۋ كەنى، اسىرەسە كوكتوعاي ۋران كەنىن كەڭەستەر وداعى قالاعانىنشا پايدالاندى. ارينە قىتاي ارمياسىمەن سوعىسىپ، 20-25 مىڭ اسكەرىن جويۋ ءۇشىن، بەكىنىستەردى بۇزۋ ءۇشىن اۋىر قارۋلار كەرەك، 30 مىڭ، 15 مىڭ اسكەردى اسىراۋعا دا، سوعىسقا دا قىرۋار قاراجات كەرەك. وعان ارينە كەڭەستەر وداعى كومەكتەستى، بىراق جەرلىك قازاق، ۇيعىر، وزبەك، تاتار بايلار دا كوپ كومەك بەرگەن. سولاردىڭ ءبىرى – تارباعاتاي اكىمى باسباي ەدى، ەندى ءبىرى – قۇلجاداعى مۇساباەۆتار اۋلەتى بولدى.

كەڭەستەر وداعىنىڭ، اسىرەسە، قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان رەسپۋبليكالارى  ەكونوميكالىق جاقتان «شىعىس تۇركىستانعا كومەك بەرگەن، مىسالى: 1946 جىلى بەريانىڭ قولداۋىمەن وزبەكستاننان كومەككە شىعىس تۇركىستانعا 5 ميلليون رۋبل بەرگەن» (98).

ۇلتتىق ارميانىڭ ءبىرجولا جويىلۋى دا 1958 جىلدان باستاپ كەڭەستەر وداعىمەن قىتاي ارا قارىم-قاتىناستىڭ ۋشىعۋىمەن قاتىستى بولدى. ارميا تاراتىلىپ، كوپتەگەن اسكەر، ىسكەري باسشىلار توبىمەن كەڭەستەر وداعىنا ءوتىپ كەتتى.

بۇل دەرەكتەر 1945-1949 اراسىندا كەڭەستەر وداعىنىڭ قىتايدا كوممۋنيستىك جۇيەنى ورناتۋعا بار كۇشىن سالىپ كومەكتەسكەنىن، وزدەرى 1933 جىلدان بەرى ىقپالىندا، كەيىن تىكە مەڭگەرىپ وتىرعان ءۇش ايماقتى قىتايعا سىيعا بەرگەنىن كورۋگە بولادى. ال وسى ءۇش ايماق توڭكەرىسى بارىسىندا قىتاي ارمياسى مەن حالقىنان مولشەرىمەن 30 مىڭنان اسا ادام قازا تاپتى. ءجاي حالىقتى وققا ۇستاۋ كوبىندە ۇشقارى ءدىنشىل ادامدار جاعىنان بولدى. ال قازاق حالقى ول كەزدە ۇشقارى ءدىنشىل ەمەس ەدى، ءتىپتى «شىعىس تۇركىستان»،«پانتۇركيزم» (تۇرىكشىلدىك) يدەياسى دا بولماعان ەدى.

1944-1946 جىلعى اسكەري وپەراتسيا كەڭەستەر وداعىنىڭ كومەگىمەن جانە ونداعى قازاقتاردىڭ نەگىزى كۇش رەتىندە قاتىسۋى ارقىلى جۇزەگە اسقان بولاتىن. سونىڭ نايجەسىندە سوۆەت بەرمەگەن تەڭدىكتى قىتاي ۇكىمەتى بەرىپ، وسى ءۇش ايماق – «ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى» بولىپ قۇرىلىپ، پاتىقان سۇگىرباەۆ تۇڭعىش وبلىس اكىمى بولدى.

بۇگىنگى قىتاي مەملەكەتى ءۇشىن دە بۇل قوزعالىس پايدالى بولعان، ويتكەنى وسى ءۇش ايماقتان ولار گومين قىتاي بيلىگىن جويدى. شىڭجاڭعا 100 مىڭ اسكەردى اكەپ ورنالاستىرۋىنا تۋرا كەلدى. بۇل كوممۋنيستىك قىتاي ارمياسىنىڭ جۇگىن سالدە بولسا جەڭىلدەتتى. ءارى شىڭجاڭ ولكەسىنە 100 مىڭ كوممۋنيستىك قىتاي ارمياسى ءبىر وق اتپاي يەلىك ەتتى. ءۇش ايماق ارمياسى دا ولاردى قارسى الىپ الدارىنان شىقتى.

1950 جىلى باعىنعان گومين اسكەرلەرى قايتا بۇلىك شىعارعان كەزدە، وسپان باتىر مەن ورازباي اكىم قىزىل قىتايعا قارسى سوعىستى. ال ءۇش ايماق ارمياسى وسى كوتەرىلگەن قازاقتارعا قارسى سوعىسىپ، كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ قۇرىلۋىنا كومەكتەستى. سوندىقتان بۇنداعى مەملەكەت اتى «شىعىس تۇركىستان» ول ەشقاندايدا ءۇش ايماقتاعى قازاق حالقى وزدەرى تاڭداعان اتاۋ ەمەس ەكەنىن ءتۇسىنۋ كەرەك!

ادەبيەتتەر:

1. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى، 141 بەت.ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
2. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى. 147 بەت.ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
3. پاتىقان سۇگىرباەۆ. التاي ارپالىستارى. 14 بەت. شىڭجاڭ حالىق باسپاسى.
4. فەن رۋي. قازاق ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋ پروتسەسى تۋرالى زەرتتەۋلەر. «ۇلتتار» باسپاسى. 2004 ج.
5. ۋاڭ حى. شىعىس تۇركىستان دەربەستىككە ۇمتىلۋ قۇزعالىسى. 303 بەت.
6. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى. 69 بەت.ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
7. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى. 58 بەت.ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
8. https://www.gov.cn.
9. قوجاي دوقاسۇلى. وتقا ورانعان جىلدار. 1 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2001).
10. تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس. اسقار تاتانايۇلى. شىڭجاڭ حالىق باسپاسى، 1989 ج. ءۇرىمجى.
11. التاي ارپالىستارى. پاتىقان سۇگىرباەۆ. 10-11 بەتتەر. شىڭجاڭ حالىق باسپاسى. ءۇرىمجى.
12. التاي ارپالىستارى. پاتىقان سۇگىرباەۆ. 5-10 بەتتەر. شىڭجاڭ حالىق باسپاسى. ءۇرىمجى.
13. تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس. اسقار تاتانايۇلى. 77 بەت. شىڭجاڭ حالىق باسپاسى، 1989 ج. ءۇرىمجى.
14. شىڭجاڭنىڭ جەرگىلىكتى تاريحى. 664 بەت. شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتى باسپاسى. 1989ج. ءۇرىمجى.
15. التاي ارپالىستارى. پاتىقان سۇگىرباەۆ. 16-31 بەتتەر. شىڭجاڭ حالىق باسپاسى. ءۇرىمجى.
16. تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس. اسقار تاتانايۇلى. 73-95 بەتتەر. شىڭجاڭ حالىق باسپاسى، 1989 ج. ءۇرىمجى.
17. التاي ارپالىستارى. پاتىقان سۇگىرباەۆ 35-39 بەتتەر.
18. اسقار تاتاناي. تاريحي دەرەك، كەلەلى كەلەس. 98-103 بەتتەر. شىڭجاڭ حالىق باسپاسى، 1989 ج. ءۇرىمجى.
19. التاي ارپالىستارى. پاتىقان سۇگىرباەۆ. 40-51 بەتتەر. شىڭجاڭ حالىق باسپاسى. ءۇرىمجى.
20. شىڭجاڭنىڭ جەرگىلىكتى تاريحى. 665 بەت، شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتى باسپاسى. 1989ج. ءۇرىمجى.
21. ۋاڭ حى، شىعىس تۇركىستان تاۋەلسىزدىك قوزعالىسى. قىتاي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسپاسى، 2013, isbn: 978-962-996-500-6, 212-218 بەت.
22. چيانگ كاي-شيمەن سەگىز جىل – حاتشىلىقتىڭ اعا قىزمەتكەرى تان تسزۋننىڭ كۇندەلىگى، ماسسس باسپاسى (پەكين), 1991 ج.، جەلتوقسان. 422 ب.
23. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى . 43-48 بەتتەر. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2001.
24. پاتىقان سۇگىرباەۆ. التاي ارپالىستارى. 104 بەت. شىڭجاڭ حالىق باسپاسى.
25. قوجاي دوقاسۇلى. وتقا ورانعان جىلدار. 7 بەت. قلتتار باسپاسى، پەكين. 2001.
26. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى . 47 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
27. التاي ارپالىستارى. پاتىقان سۇگىرباەۆ. 64-65 بەتتەر. شىڭجاڭ حالىق باسپاسى.
28. اسقار تاتاناي. تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس. 130-134 بەتتەر.
29. دۋ جۋنكۋن، تسزي داچۋن، رەن يفەي، ليۋ ۆەنيۋان، شىڭجاڭنىڭ ءۇش ايماعىنداعى رەۆوليۋتسيا تاريحى، قوعامدىق عىلىمدار اكادەميالىق باسپاسى، 1 بەت. 45.
30. التاي ارپالىستارى. پاتىقان سۇگىرباەۆ 71-72 بەتتەر. شىڭجاڭ حالىق باسپاسى. ءۇرىمجى.
31. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى . 47 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
32. اسقار تاتاناي. تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس. 138-139 بەت. شىڭجاڭ حالىق باسپاسى. ءۇرىمجى. 1989.
33. ۋاڭ حى، شىعىس تۇركىستان تاۋەلسىزدىك قوزعالىسى، قىتاي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسپاسى، 2013. 217-218.
34. قوجاي دوقاسۇلى. وتقا ورانعان جىلدار. 8 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2001.
35. شىڭجاڭ جەرگىلىكتى تاريحى. شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەت باسپاسى. 665 بەت.
36. گاو ۆەندە، رەد.، قىتايدىڭ ەتنيكالىق ازشىلىقتار تاريحىنىڭ ەنتسيكلوپەدياسى: تسزيلين ءبىلىم باسپاسى، 1995 ج.، جەلتوقسان. 676.
37. ليۋ سيۋەتسياو (2013), 188-189 بەتتەر.
38. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى . 53 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
39. ءادىل جۇما تۇردى. قىتاي حالقىنىڭ تولىق كىتابى: قىتايداعى قىرعىز ۇلتى. ينچۋان: نينشيا حالىق باسپاسى. 2012.
40. وسپان باتىر. ءجادي شاكەنۇلى. تۇران باسپاسى. الماتى.
41. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى . 73 بەت.ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
42. «شىڭجاڭ ۇلتتار سوزدىگى»، «شىڭجاڭ حالىق باسپاسى»، 1995 ج.
43. تسزي داچۋن، «شىڭجاڭ تاريحى سوزدىگى» شىڭجاڭ حالىق باسپاسى، 1994 ج.
44. جاڭ ءداجۇن. شىڭجاڭدا داۋىلدا وتكەن 70 جىل. 62-69, 62-70 ب.
45. 揭秘中亞「東突」頭目新疆「建國」夢碎之路. 环球时报. 2012-11-01 [2014-09-23].
46. ەركىن ەكرەم، قىتاي-كەڭەس قاتىناستارىنداعى «شىعىس تۇركىستان» ماسەلەسى (1944-1945), بۇعاز ارالىق دامۋ تاريحى زەرتتەۋلەرى، ت. 6, 109-213 بەتتەر.
47. ەركىن ەكرەم، قىتاي-كەڭەس قاتىناستارىنداعى «شىعىس تۇركىستان» ماسەلەسى (1944-1945), بۇعاز ارالىق دامۋ تاريحى زەرتتەۋلەرى، ت. 6, 109-213 بەتتەر.
48. چجوۋ تسزينحون، ابدۋكەرىم ابباسوۆ: ماركسيزممەن قارۋلانعان پرولەتاريات كۇرەسكەرى، قىتاي ۇلتتارى مەن دىندەرى جەلىسى، 2009-07-24 تۇپنۇسقادان مۇراعاتتالعان 05.06.2014 ج. Wayback Machine سايتىندا.
49. تيمۋر داۆاماتتىڭ رەداكتسياسىمەن، قىتاي ەتنيكالىق ازشىلىق مادەنيەتىنىڭ سوزدىگى: سولتۇستىك-باتىس ايماق تومى، ۇلتتار باسپاسى، 1999 ج.
50. ەركىن ەكرەم، قىتاي-كەڭەس قاتىناستارىنداعى «شىعىس تۇركىستان» ماسەلەسى (1944-1945), بۇعاز ارالىق دامۋ تاريحى زەرتتەۋلەرى، ت. 6, 109-213 بەتتەر.
51. ءۇش ايماق توڭكەرىسى  تاريحى.  78-85 بەتتەر.ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
52. وسپان. ءجادي شاكەنۇلى.
53. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى. 74 بەت.ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
54. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى ، 75 بەت.ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
55. چجان داتسزيۋن: «جەتپىس جىل شىڭجاڭ داۋىلى»، 48-65 بەت.
56. ءۇش ايماق توڭكەرىسى  تاريحى.  97 بەت.ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
57. ديل·جۋما تۇردى. قىتاي ۇلتتارىنىڭ تولىق كىتابى·قىتايداعى قىرعىز ۇلتى. ينچۋان: نينشيا حالىق باسپاسى. 2012.
58. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى. 108 بەت.ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
59. ۋاڭ حى، شىعىس تۇركىستان تاۋەلسىزدىك قوزعالىسى، قىتاي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسپاسى، 2013, 207 بەت.
60. رەۆوليۋتسيا (جالعاسى), ىلە ءبىلىم ينستيتۋتى جۋرنالى، 16-توم، 14 بەت.
61. لۋبيانكا. ۆچك-وگپۋ-كۆد-نكگب-مگب-مۆد-كگب. 1917—1960. سپراۆوچنيك. سوست. ا. ي. كوكۋرين، ن. ۆ. پەتروۆ. م.: 1997. داتا وبراششەنيا: 27 دەكابريا 2013. ارحيۆيروۆانو 27 دەكابريا 2013 گودا.
62. الەكسەەۆ م. ا.، كولپاكيدي ا. ي.، كوچيك ۆ. يا. ەنتسيكلوپەديا ۆوەننوي رازۆەدكي. 1918—1945 گگ. م.، 2012, س. 303. داتا وبراششەنيا: 27 دەكابريا 2013. ارحيۆيروۆانو 28 دەكابريا 2013 گودا.
63. لي شەن: «قىتايدىڭ جاڭا تاريحى مەن قازىرگى جاعدايى» .ءۇرىمشى: شىڭجاڭ حالىق باسپاسى، 2006, 149 بەت.
64. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى . 102 بەت.ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
65. ۇشايماق توڭكەرىسى تاريحى. 126-127 بەتتەر.ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
66. ا. پ. پارشەۆ، ۆ. ن. ستەپاكوۆ. كوگدا ناچالاس ي كوگدا زاكونچيلاس ۆتورايا ميروۆايا. — م.: ياۋزا، 2007. — س. 373.
67. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى . 128-129.ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
68. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى . 55-56 .ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
69. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى.142-143 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000ج.
70. «وتقا ورانعان جىلدار». قوجاي دوقاس ۇلى. 6-8 بەتتەر.ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2001.
71. وسپان. ءجادي شاكەنۇلى.
72. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى. 144 بەت.  ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
73. «ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى» 145-146 بەتتەر. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000ج.
74. «وتقا ورانعان جىلدار». قوجاي دوقاس ۇلى. 10-11 بەتتەر. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2001.
75. «ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى». 147 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000ج.
76. قوجاي دوقاسۇلى. «وتقا ورانعان جىلدار». 10-11 بەتتەر. ۇلتتار باسپاسى. پەكين.  2001.
77. قوجاي دوقاسۇلى. «وتقا ورانعان جىلدار». 10-11 بەتتەر. ۇلتتار باسپاسى. پەكين.  2001.
78. قوجاي دوقاسۇلى. «وتقا ورانعان جىلدار». 10-11 بەتتەر. ۇلتتار باسپاسى. پەكين.  2001.
79. قوجاي دوقاسۇلى. «وتقا ورانعان جىلدار». 8-12 بەتتەر. ۇلتتار باسپاسى. پەكين.  2001.
80. قوجاي دوقاسۇلى. «وتقا ورانعان جىلدار». 12 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين.  2001.
81. قوجاي دوقاسۇلى. «وتقا ورانعان جىلدار». 10-12 بەتتەر. ۇلتتار باسپاسى. پەكين.  2001.
82. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى. 172-173. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
83. قوجاي دوقاسۇلى. «وتقا ورانعان جىلدار». 10-11 بەتتەر . ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2001.
84. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى. . 173 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
85. قوجاي دوقاسۇلى. «وتقا ورانعان جىلدار». 14-15 بەتتەر . ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2001.
86. «ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى». 169 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000ج.
87. ەلىم-ايلاپ وتكەن ءومىر. قاسەن ءورالتاي.
88. ءۇش ايماق. 170 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
89. التاي ارپالىستارى .پاتىقان سۇگىربەۆ. 116 بەت.
90. پاتىقان سۇگىرباەۆ. التاي ارپالىستارى . 115-118 بەتتەر.
91. قوجاي دوقاس. وتقا وارنعان جىلدار. 5 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2001.
92. وبۋحوۆ ۆ.گ.. ۋران دليا بەري. ۆوستوچنىي تۋركەستان ۆ اتومنوم پروەكتە كرەمليا. موسكۆا: ۆەچە. 2010.
93. قوجاي دوقاس. وتقا وارنعان جىلدار. 13 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2001.
94. قوجاي دوقاس. وتقا وارنعان جىلدار. 13 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2001.
95. قوجاي دوقاس. وتقا ورانعان جىلدار. 13-14 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2001.
96. سيۋي تسزيانين، 1940 جىلدارداعى قىتايداعى شىڭجاڭعا قاتىستى اقش ساياساتى تۋرالى زەرتتەۋ، يۋننان قالىپتى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرنالى (فيلوسوفيا جانە الەۋمەتتىك عىلىمدار), № 4, 2011. [2015-03-12].
97. قوجاي دوقاس. وتقا ورانعان جىلدار. 15-19 بەتتەر. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2001.
98. جۇڭگو شىڭجاڭىنىڭ تاريحي جانە قازىرگى جاعىدايى. 285 بەت. شىڭجاڭ حالىق باسپاسى. ءۇرىمجى. 2006).

ەرزات كارىباي