ÄZİRET SWLTAN IASAUIDİ TANU ÜŞİN MINALARDI BİLGEN ABZAL!
kerey.kz
Dosay Kenjetay
Iasaui dünietanımınıñ negizinde sopılıq jatır. Sopılıq –basqa tanımdardan erekşe islamdıq dünietanım forması. Osınday mänge tolı, tereñ sırlı qwbılıs turalı zertteuler, ruhani täjiribeler jazıldı, jazılıp ta jatır. Degenmen sopılıq joldıñ beldi twlğası Iasaui mädenietin, jolın, ilimin tanu äli künge deyin bir izge tüspegen özekti mäsele bolıp otır.
Iasaui dünietanımı öz aldına tanılmağan ğarış. Onıñ mirası da öz aldına bir ğarıştıq mätin. Sondıqtan bügin oquşı men mätin arasındağı qatınastıñ köpqırlılığı men qiındıqtarına toqtalğandı jön sanaymız. Sopılıq tanımdı, Iasauidi osı salanıñ mamanı basqaşa al, maman emester basqaşa qabıldap tanidı. Mamandar sopılardıñ eñbekterinen paydalana aladı, al maman emester sopılıq turalı eñbekterdi jete tüsine almaydı. Mwnıñ özindik sebepteri bar. Eñ bastı sebep, qwdaylıq tanım men adamdıq tanım arasındağı qatınas mäselesinde jatır. Qwdaylıq tanımnıñ ob'ektisi – mätin, Qwran Allanıñ sözi. Mätin men “Iasauidiñ” işki täjiribesi nemese oylau jüyesi arasındağı eñ ülken qiındıqtardıñ birinşisi, şekteuli sözder fenomenderiniñ “şeksiz ruhani aqiqattardı” jetkizu twrğısınan jetkiliksiz qaluı. YAğni, söz arqılı sopılıq aqiqattı jetkizu şekteuli, äri qiın. Sopılıqta söz ekinşi orında, birinşi kezekte häl twradı. YAğni, söz dep otırğanımız «qal» bolsa, ruhani täjiribemiz «häl» boladı. Şeksiz bolmıstı, adamnıñ «şekteuli mümkindigi» qay därejede qamti aladı? Qay deñgeyde tüsine aladı? Mine osı twrğıdan sufi, äulie Iasaui şetsiz, şeksiz ruhani işki älemindegi täjiribelerin qanşalıqtı söz arqılı tüsindire aldı. Bwl mäseleniñ birinşi qırı.
Häl –şeksizdik älemimen birge bolğan ruhtıñ şeksiz amalı, jemisi. Olay bolsa, til arqılı onı qalay jetkizuge boladı? Hz.Mäulana Jalaleddin Rumidiñ, “ğaşıqtıq degen ne?”– dep swrağandarğa, “Men siyaqtı bol, sosın öziñ kör” dep jauap beruiniñ özi, häldi söz (qal) arqılı tolıq tüsindirip, tanıtudıñ mümkin emestigine meñzeydi. Bwl jerde orayı kelip twrğan ekinşi mäselege keleyik. Oquşı Iasauidiñ şığarmasın oqidı. Ol bilimi men tanımı negizinde Iasauidiñ mätininen özinşe tüsinik aladı. Osı mätin – oquşı men Iasaui arasındağı oydıñ nemese ruhani täjiribeniñ beriluindegi ortaq dünie. Osı mätindegi sopılıq aqiqattardı Iasauidiñ qay därejede qanşalıqtı jetkizgendigi bir mäsele bolsa, oquşı mätindi oqıp, tüsinude Iasauidiñ oyımen ündese ala ma, al bwl mäseleniñ ekinşi qırı. Mätindi jazğan adam men oquşı arasındağı tanım men tüsinik ayırmaşılığın jäne ortaqtığın anıqtau germenevtikanıñ, yağni, empatiyalıq tüsindirudiñ bastı şartı.
Iasauidi tüsinu üşin onıñ şığarmaların oqu jetkiliksiz. Aldımen Iasaui kim, qaydan qayda keldi, onıñ işki älemi, ösken ortası, senimi, oylau jüyesi, ömirge degen közqarası, tanımı men bolmısınıñ mäni, mine osılardı tanuğa tırısuımız kerek. Sosın barıp onıñ ömir süru forması, tanımınıñ qaynar közi jäne olardıñ tabiğatı jeke-jeke zerttelui tiis.
Onıñ tuıluı, balalıq şağı, otbası, alğan bilimi, körgen tälimi, Arıstan babqa şäkirt boluı, Isfidjabta däris aluı, Hamadania siyaqtı pirge qol berui, Hallaj Manswr, Qızır siyaqtı häl ilimi, hikmet tağılım şınjırların, Nur-i Muhammed äserin, Iasauige öz jolı men mektebin qalıptastıruğa negiz bolğan qanday faktorlar bar tügel qamtıluı kerek. Türkistandağı ömiri, tarihı, ornı men qızmeti, Qarahan, Seljwq, Horezmşah memleketterimen baylanısı, Saur halqımen qatınası, şekken azabı, bala-şağası, üylenui, din taratudağı küresi, türikterdi imanğa, islamğa şaqırudağı metodımen jan-jaqtı tanısu qajet.
Mine osı satıdan keyin barıp, onıñ şığarmasın oquğa kirisuge boladı. Iasauidiñ alğaşqı jıldarı jazğan şığarmalarınan bastap ömiriniñ soñğı jıldarı jazğandarına qaray rettep, hronologiyalıq twrğıdan jüyeleymiz. Adamdı birtwtas ğarış retinde qabıldap, şığarmaların da twtas tüsinuge, tanuğa wmtılamız.
Sonımen Iasauidiñ şığarmaların twjırımdap, tüsine oqi alatın satığa köterilemiz. YAğni, onıñ dünietanımdıq negizderin tanıp bilsek, şığarmaların tüsinu oñayğa soğadı. Biraq, tüsinu men sezinu eki bölek närse, sondıqtan äli de Iasauidi tüsinumiz tolıqqan joq. Sebebi, Iasauidi tüsinu üşin Iasauidiñ ornına öziñdi qoyıp, sol siyaqtı bola bilu kerek. Bwl mümkin be? Joq. Öytkeni äulie bolsın, ateist bolsın, bäribir adamdı tüsinu, tanu şeksizdikpen baylanıstı. Onda Alladan kelgen sır bar.
Mine, osı orayda sufizmge, Iasauige qatıstı keybir zertteuşilerdiñ twjırımı sın kötermeydi.
Iasaui iliminiñ mänine jetu üşin birinşi mäsele retinde terminologiya twr. Terminologiya mäselesin şeşu üşin aldımen sopılıqtı zertteytin mamandar qajet. Öytkeni, sopılıq – sır ilimi. Ärbir sopılıq jolındağılar özara arnayı til qalıptastırğan, nätijede sopılıq terminologiya payda boldı. Tek qana sopılıq emes, barlıq ğılım salasınıñ öz terminologiyası bar. Eger ğılımnıñ sol salasınıñ terminin bilmeytin bolsañız, ğılım jasay almaysız, twjırım, saraptama jasau mümkin emes. Bwl jerde til mäselesi kese-köldeneñ aldımızğa şığadı. Iasauidi tüsinu üşin sopışa til bilu kerek. Eger zañger bolmasañız, qwqıq kitabın, ekonomist bolmasañız ekonomika kitaptarın jetkilikti därejede tüsinu qiınğa soğatın bolsa, sopılardı tüsinu odan da qiın.
Mısalı, bolmıstıñ birligi doktrinası sopılıqta öte näzik sır men oydıñ jemisi. Teologiyalıq bilim alsa da, sopılıqtan habarsız adamnıñ özi tüsine bermeytin, batıl aytar bolsaq, tüsinbeytin mazmwnı kürdeli, mäni tereñ, äri qiın doktrinalıq sipattağı twjırımdama. Islam teologiyasınıñ işindegi özara jaqın tafsir, kälam, hadis, fikh siyaqtı ğılım salalarında da terminder wqsas bolğanmen mazmwnı är türli boluı ıqtimal.
Taratıp aytar bolsaq, kälamğa tafsir terminologiyası twrğısınan qarasañız qate saraptama men twjırımdarğa duşar bolasız. Sol siyaqtı kälam mamanı fikh salasına öziniñ terminologiyası twrğısınan qarasa, tağı ülken problema tuındaydı. Islam dini ğılımdarı salasındağı kez kelgen maman, sopılıqtıñ terminologiyasın meñgermey twrıp zertteuge kirisetin bolsa, tüsindiru bılay twrsın, öziniñ tüsinui qiınğa soğadı. Sonımen qatar sopılıqtağı sufi bir wğımdı kelesi sufidiñ tüsiniginen basqaşa qabıldaytındığı da şındıq. Ärbir tariqattıñ özindik terminologiyalıq qazınası bar. Bwl jağday hadisşiler, filosoftar üşin de ortaq mäsele. Bwğan qosa, qoldanılğan terminderdiñ uaqıt öte kele mağına jağınan wlğayıp nemese tarıluı tağı bar. Mısalı, “fana” wğımın, alğaşqı sufilerdiñ qabıldauı men keyingileriniñ qabıldauı arasında ülken ayırmaşılıq bar. Ibn Arabi men Imam Ğazalidiñ terminologiyası arasında ayırmaşılıqtar bar. Bwlardı sopılıqtağı wğımdardıñ ortaqtığı nemese birizdiliktiñ joqtığı dep qarauğa bolmaydı. Kerisinşe sopılıq ilimniñ tabiğatına say, ol mädeniettiñ baylığın, tereñdigin körsetedi.
Sonımen bolmıstıñ birligi doktrinasın jaqsı tanıp, bilu üşin Qwran, tafsir, hadis, fikh, psihologiya, tarih, sufizm tarihı, sufizm filosofiyası, islam filosofiyası, din filosofiyası jäne kälam siyaqtı salanı jaqsı meñgerumen qatar bolmıstıñ birligi häliniñ sırı men mänin sub'ektivti twrğıdan boyıñnan ötkerip körip, dämin tatu kerek. Mine, osınday mäseleniñ özi, mwsılman ğalımdarınıñ tüsinui qiın, onıñ tereñ mändi wğımdardıñ körsetken mağınalardan tuındağan mäseleler bwl uahdat-ul vujudtıñ tanıluın qiındatadı.
Bolmıstıñ birligi mäselesin filosoftar oy-teoriya twrğısınan qarasa, sufiler tatu (zauq) ruhında somdau arqılı qorıtadı. Mäsele bireu, qorıtındı, twjırımğa kelude eki türli ädis, eki türli saraptau men qalıptar payda boladı. Filosoftar men sufilerdiñ söylemderinde, terminderinde ayırmaşılıq közge tüsedi.
Bolmıstıñ birligi mäselesi boyınşa oy qorıtudıñ eki jolı bar: birinşisi – tereñ oy jäne teoriya, ekinşisi – tamaşalau (şuhud) jäne tatu (zauq). Tereñ oy men teoriya barlıq oyşıldarğa aşıq. Al şuhud pen zauq yağni, sufilerdiñ jolı, ädisi jağınan mağrifat märtebelerinen asıp, qwdaylıq sıy – qwttı ielenu baqıtına jetkenderge tän. Bwl jerde, kez kelgen adam ğaşıq pen ğaşıqtıqtıñ hälinen söz ete aladı, biraq, ğaşıqtıqtıñ dämin tek ğaşıq bolğan ğana biledi. Filosof teoriyalıq twrğıdan aqiqattıñ atauın, atın körsetse, sufi aqiqattıñ özin körsetedi.
Mısalı aqiqattı su deyik. Filosof ta su, sufi de su deydi. Filosoftiki bwlaq suı, sufidiki teñiz suı. Eki sudan eki ıdısqa su qwyıp qatar qoysa, sırttay qarağandar eşqanday ayırmaşılıq körmeydi. Al işkender ğana ayırmasın dämine qaray ajıratadı.
Bolmıstağı uaqıt pen keñistikten tıs birlikti, filosoftar da sufiler de döp basqan. Biraq, bwl eki bilu arasında ayırmaşılıq bar. Mäsele ontologiyalıq, yağni, bir mäselede eki türli tanım bar. Bwl tabiği närse. Bolmıstağı birlikti filosof, barlıq qwbılıstardı “toqtatıp”, “uaqıt pen keñistikti” qaqtap, aqıl arqılı zerttese, sufiler, uaqıt pen keñistiktiñ arğı jağındağı ontologiyalıq birlik mäselesine aqıldan tıs jürekpen (qalb) sezu jolı arqılı, ekzistenciyağa qosılıp, bolmıstı toqtatpay, uaqıt pen keñistikti bölşektemey, birtwtas küyinde ruhın somdap, dämin tatıp köru arqılı wlasadı. Filosoftar aqiqattı şekteuli aqılmen qamtığısı keledi. Bwl mümkin emes. Sopılıq halder – bir adamğa tän sub'ektivti. YAğni, häl – tatu arqılı alınğan tanımnıñ tilmen naqtılanuı qiın mäsele. Ekinşi bir adam onıñ hälin öz ruhınan ötkizbeyinşe tüsine almaydı. Sondıqtan sopılar häl ilimin “tatpağan bilmeydi” deydi. Imam Rabbanidiñ aytqanınday, mwnday mistikalıq tanımda jañılısu mümkin, bwl qate tek sol sufige ğana tän. Häldiñ Qwran men hadister arqılı naqtılanuı, twraqtaluı tiis. Sol siyaqtı Iasauidiñ bir söziniñ qay mağınağa keletindigin bilu üşin onıñ ruhani täjiribesin ğibadat, riyazat, mujahada jasau kerek. Sopılardı tüsinu qiın, tüsindim degender öziniñ islami tanımına simasa olarğa küpirlik ükimin berui mümkin.
Sopılıq – jürekke negizdelgen tanım. Al tanımnıñ negizinde, adamdı tärbieleudiñ qiındıqtarın öz boyında tasitın kürdeli işki dinamizmder bar. Adam – sırlar älemi. Mäni jürekte, mağınası qalbte jatır. Absolyutti kemel bolmıs Alla ğana. Eşqanday adam Alla bolmaydı, bola da almaydı, bolmağan da. Degenmen Adamnıñ işki älemi şeksiz. Öytkeni, jürek şeksizdikpen baylanıstı.
Adamnıñ özin-özi damıtuı onıñ işki jäne qorşağan äleminen alğan täjiribeler arqılı jüzege asadı. Demek adamdı tanu üşin onı qorşağan ortası, ötkeni, dünietanımı twtastay birge qarastırıluı kerek. Bwl twtastıq bwzılsa, adamnıñ twtastığı da bwzıladı. Qwranda, Inşiraq süresi 19-ayatta “adamzat tabiğat zañına say qabattan qabatqa joğarılatıladı” delingen. Adamnıñ satılay köterilui birtindep ösui fiziologiyalıq damuımen qatar psihologiyalıq damuına da äser etedi. Bwl adamdı tarihi bolmıs retinde qarastırumen qatar onıñ biografiyalıq damuın körsetedi. Adam ötken damu jolınıñ jiıntığınan twradı. Mine osı qwbılıstı adamnıñ psiho-tarihı dep qaraymız.
Mısalı, Iasaui öziniñ psihotarihın bir jasınan bastap alpıs üş jasqa deyingi ösu satısın hikmetterinde körsetip ketken. Qolımızda derektiñ joqtığınan Iasauige tän şığarmalardıñ qaysısı erte, qaysısı keyin jazılğandığın ayta almaymız. Biraq, Iasauidiñ psihotarihın Isfidjab kezeñi, Iası kezeñi jäne MauarannaHr kezeñi dep şarttı türde qarastıruğa boladı. Iasauidiñ de osı ilim jolında şäkirttik, däruiştik, muridtik, wstazdıq şağı bolğanı belgili. Mine osı kezeñderdegi onıñ aytqandarın twtas qarastıruımız kerek. Sonımen qatar ärbir hälde aytqan sözderi men oyların kezeñderge bölip jäne twtastay twjırımdasaq, Iasauidi tanuda özimiz de ruhani jetilemiz. Eger kezeñderdi esepke almay, Iasauidiñ şäkirt kezindegi oyların ğana alıp qarastıru, onı dwrıs tanuğa aparmaydı. Kerisinşe oğan degen qiyanat boladı. Iasauidiñ barlıq şığarmaların oqımay, ömiri tolıq zerttelmey, psihotarihı naqtılanbay twjırım jasau nadandıq bolar edi. Sonımen qatar, Iasaui mädenietine tän eñbekterdi de köşirgender öz oyların qosa qabat jazıp qaldırğan. “Diuani Hikmette” de Iasauiden keyin ömir sürgen izbasarlarınıñ hikmetteri engen. Bwlardı anıqtap, naqtılap körsetu qajet.
Sopılıqta şatahat wğımı bar. Sözdik mağınası arabşa “kölgirsu, köpiru, qimıldau, äreket etudi” bildirse, termindik mağınası, qay mağınağa keletindigi oñaylıqpen wğınılmaytın jabıq, astarlı sözder degendi bildiredi. Tağı bir anıqtaması bar: aytuğa auız barmaytın, estuden qwlaq qaşatın söz. Şatahat qwdaylıq nwr, quattı «qwdaylıq körinis» kezinde, adam esinen tanıp, aqılğa, şariğatqa sırttay qarağanda say kelmeytin sözder aytadı. Esin jiğanda söylegen sözinen wyalıp, Allağa täube etedi.
Şatahat sözderdi din şeñberinde qalay tüsindiruge boladı. Ol üşin tağı da mamanğa jüginu kerek. Negizinen Iasauide etikağa, aqılğa, tabiğatqa teris sözder joq. Tauil (kommentariy) etui qiınğa soğatın sözder bar. Bwlar twspaldı, astarlı, simvolikalıq, beyneli sözder. Şatahat iman jäne islam twrğısınan problema tuındatuı mümkin. Mısalı, Hallaj Manswrdıñ “Ana-al Haq” sözi siyaqtı.
Iasaui din ğwlamaların Hallajdıñ aytqandarın tüsinbedi dep kinälaydı. Şındığında, Hz.Mwsağa bir ağaş tamırın “Inni ana – AllaH” (Qasas, 30), yağni, “Men Allamın” dep söyletken Allanıñ adamğa halifalıq erekşeligi arqılı Qwranda anıqtalğan adamzattıñ ökili Hallaj Manswrğa “Ana-al Haq” degizui mümkin emes pe? Hallaj “Men Allamın” degen joq. Ol “Men Haqpın”, yağni, Allanıñ “al-Haq” esiminiñ körinisi – onıñ halifasımın degeni edi. Şındığında adam “al-Haq” sipatınıñ körinisi.
Iasaui üşin tozaq ta, jwmaq ta, jwmaqtağı hor qızdarı, zäulim saraylar qızıq emes, maqsat ta emes. Iasaui mwratı – Allanıñ didarı, jamalı. Bügingi sopılıqqa sın aytuşılar osını dwrıs bağamday almay jür. Al şındığında jwmaqtağı bastı nığmet hor qızdarı emes, Allanıñ jamalı emes pe?
Sopılıq – öte näzik äri tereñ tanım. Oğan öte saqtıqpen, dayındıqpen barğan dwrıs. Qazirgi tañda bas basına mufti, ulama tobınıñ köbeygen twsı. Kez kelgen qazaq mwsılmanı pätua bergiş. Alla, mumin bolu üşin tauhid kalimasın tilimen aytıp köñilimen, jüregimen bekitkendi jetkilikti dese, al qazirgi «ğwlamalar» tobı özderin Alla ornına qoyğısı kelip, özderinen ijazat aludı qalaydı. Özderinen basqa tanımdağılarğa öşpendilikpen, jek köruşilikpen qaraydı. Al islam boyınşa, nätijede mwsılmandar wstanğan bağıtı, öşpendilikterine qaramastan jwmaqta birge boladı. Bwl turalı Qwranda “Olardıñ jürekterindegi bir-birine degen öşpendilikti şayıp jiberdik, olar endi bir tösekte özara swhbat etedi” – deydi [119, 15/47]. Demek, mwsılmandar, muminder bwl düniede är türli tanım, top, jamağat bolsa da, jwmaqta bir boladı eken. Aralarında öşpendilik bolsa da. Biraq islamnıñ qalauı, osı düniede adamdar arasındağı öşpendilikti, kekti joyu, olardıñ ruhani bauırlastığın qamtamasız etu bolatın. Allanıñ rizalığı birinşi nemese basqa bir jamağattıñ üstemdiginde, biliginde emes. Qay toptıñ hidayat jolında ekendigin, olardıñ därejesin, retin Alladan basqa eşkim bilmeydi. Özderin Alla ornına qoyıp, meniñ jolım haq, seniñ jolıñ batıl degenderdiñ isi – masqaralıq, külkili jayt. Qwdaylıqtı Allağa, qwlşılıqtı da özimizge qaldırayıq. Düniede öşpendilikti joya almasaq, bauır bola almasaq, erteñ Alla, onı jüregiñnen küşpen joyadı. Sondıqtan o düniege barğanda “ätteñ, bwl öşpendilikti bwl düniede” joyğanımızda dep ökinip qalmau üşin ğılımğa, aqılğa jügingen abzal.
Iasaui jolı auır jol. Oğan kämil pir kerek. Qoğamdı böluge emes, birlikke, twtastıqqa şaqıra alatın adam ğana kämil pir bola aladı. Hz.Maulana “Birlestiruge keldik, ajıratuğa emes” dese, Hz.Swltan Ahmet Iasaui: “Sen – men degen halayıqtan qaştım men” deydi emes pe?!
Iasauidi tüsinu tarihtıñ üş kezeñin twtas qarastırudı qajet etedi. Ötken tarihta, bügin de, keleşekte de Iasauidi tüsinudiñ jolı öte näzik dini mäselelerdi sala mamandarınıñ qoğamğa dwrıs jetkizuine baylanıstı.
facebook paraqşasınan alındı
Pikir qaldıru