Тоныкөк‬ | Kerey.kz/Керей.кз

Tonıkök‬

| May 15, 2015

‪ ‎Tonıkök‬ (Toñıwqıq) (646- 741j.j.) – Ekinşi Şığıs Türki Qağanatınıñ negizin qalauşılardıñ biri, oğız taypasınan şıqqan wlı dana, zamanında Türki qağanatınıñ üş birdey qağanına uäzir bolıp, türki eliniñ halqın köbeytip, jerin keñeytuge ülken üles qosqan kemeñger. Köşpeliler tarihında artında öşpes ataq dañqın qaldırıp; aqıl parasatına, qol qayratına, köregendigine tabındırıp; el jwrtınıñ qasiretin, quanışın, erligi men eldigin tasqa jır ğıp qaşap, mäñgilik mwra qaldırğan Tonıköktey twlğa bolğan emes.

Sol tas jazuda: «Men, Bilge Tonıkök, tabğaş (qıtay) elinde tärbielenip östim. Türki halqı ol kezde tabğaştarğa bağınıştı edi» dep jazılğan. Bwdan Tonıköktiñ türk taypası kösemderiniñ biriniñ balası ekeni anıq añğarıladı. Öytkeni ol kezde köşpelilerdiñ tek el basılarınıñ qıtayğa amanatqa bergen balaları ğana imperator sarayında oqıp, tärbielene alğan.

Qıtay sarayında jürip, olardıñ öz eline jasap jatqan qorlıq zorlığınıñ bärin körip bilip ösken Tonıkök aqırı şıday almay, 683 jılı şıli iuän taypasınıñ basşısı Qwtılıqpen birigip, tabğaştarğa qarsı köteriliske şığadı. Köterilisşiler jeñisten jeñiske jetip, wzamay äygili Ekinşi Şığıs Türki qağanatınıñ şañırağın köteredi. Qwtılığtı «El töresi» degen atpen qağan etip saylaydı.

Berik Uäli facebook paraqşasınan alındı

«Beysenbi me bügin dep, Jwmağa qarsı ötkeni-ay…» (Abay)

kerey.kz

Qazaq halqınıñ dañqtı perzenti, wlı jazuşı Mwqtar Mağauin 85 jasqa qarağan şağında dünieden ozdı. «Beysenbi me bügin dep, Jwmağa qarsı ötkeni-ay…» (Abay) Şwbartauda düniege keldi. Jondağı Jobalay Kereydiñ eñ ülken Aruağı Jobalay bidiñ wrpağı edi. Bayqotan bi, Toman bi, Begeş şeşen, Uäyis, Töleu aqın… Atağı Atalarınan asıp ketti… Tirisinde olay degen joq… Bwl sözdi dünieden ötken soñ biz aytıp otırmız… Ömiriniñ soñğı kezderi şette ötti. «Ükimetke, basqalarğa da ökpem joq, ökpeleytin olardıñ jağdayı joq!» (M.Mağauin) degen edi özi bertinde. Astarı auır, eñseñdi ezerdey salmaqtı söz… Danışpan adam nege elden jıraq ketti. Bwl «Oñaşa jatqandı wnatamın, Elimdi el qılmasın erte sezip… Elden kettim jıraq…» (Şäkärim) deytin ketis siyaqtı. Sonda da «Kök
OTAMANNIÑ AQIRI

kerey.kz

Şağın saraptama (Janabil Smağwlwlınıñ qazasına arnaymın) Birinşi, HH ğğ.-dağı Qıtay qazaqtarınıñ intelligenciyasın ülken masştabta üş kezeñge bölip qarastıruğa boladı. Birinşi kezeñ 1911-12 jıldardağı sayasi töñkeristen keyin qalıptasqan qazaq intelligenciya. Bwl kezeñdegi intelligenciyanı eki sanatqa bölip qarastıruğa boladı. 1) Ruhani ağartuşı intelligenciya; 2) Sayasi intelligenciya. Ruhani ağartuşı intelligenciyanıñ özin eki topqa böluge boladı: birinşi top, jädittik mekteptiñ ağartuşıları; ekinşi top, qazaqı dünietanımnıñ ağartuşıları. Al, bwl kezeñdegi sayasi intelligenciyanı da eki topqa bölip qarastıra alamız. Birinşi top, qazaqtıñ dästürli sayasi bilik jüyesi negizinde qalıptasqan sayasi intelligenciyası; ekinşi top, 1914-1922 jj. şığıstıq bilim beru jüyesi negizinde qalıptasqan sayasi intelligenciya. Ekinşi, şığıstıq bilim beru jüyesiniñ intelligenciyası 1912 jılğı Pekinde ötken prezident saylauınan soñ qalıptasa
SARBAS RUI JÄNE SARTOQAY BATIR

kerey.kz

Tarihtı tügendeu, ötkenniñ şejiresin keyinge jalğau – atadan balağa jalğasqan ejelgi dästür. Şejire, wlt-ru, taypa tarihı – atanı bilu, arğı tarihtı bilu bolıp qalmastan wlttıñ wlt bolıp qalıptasuı jolındağı bastan keşken san qilı oqiğaları men auır tağdırınan da mol derek beredi. Şejire – twtas halıq tarihınıñ irgetası ğana emes, wlt pen wlıs tanudıñ älippesi sanaladı. «Qazaq halqı 200-den asa rudan qwralsa da är rudıñ öz şejiresi bolğan. Şejireşiler jüz, taypa, ru, ata tarihın tereñ talday bilgen»(1). Patşalıq reseydiñ däureni ayaqtalar twsta qazaqtıñ memlekettigin qalpına keltirudi maqsat twtqan Alaş kösemi Älihan Bökeyhan (1866-1937) alğaşqı bolıp qazaq tarihınıñ qajettiligin alğa tartıp, başqwrttıñ äygili ğalımı Uälidi Toğanmen kezdesipti. Uälidi Toğan öziniñ esteliginde: «Men birneşe
TÄÑİRİ QALAUI TÜSKEN JAN

kerey.kz

Mandoki Qoñırdıñ tuğanına 80 jıl toluına oray «Täñiri meni tañdadı» Mwhtar Mağauin Mandoki Qoñır Iştvan – otanı Majarstan ğana emes, külli türki düniesi qasterleytin wlıq esimder qatarındağı körnekti twlğa. Şıñğıs jorığı twsında Karpat qoynauındağı madiyarlar arasınan pana tapqan qwman-qıpşaq jwrtınıñ tuması Mandoki Qoñır onnan asa tildi erkin meñgergen, bwğan qosa zertteuşilik qarımı eren, Twran halıqtarınıñ fol'klorlıq-dünietanımdıq sanasın boyına darıtqan ğalım. Ol türkologiya ğılımımen dendep aynalısıp qana qoymay, HH ğasırdıñ törtinşi şireginde Şığıs pen Batıstıñ arasında altın köpirge aynaldı, milliondardıñ ıqılas alqauına bölendi. YAki ol halıqtar arasın jaqındastırğan mämileger, ozıqtarğa oy salğan köregen edi. Zamana alğa jıljığan sayın mereytoy ieleri turalı aytılatın jayttar estelik pen ötken şaq enşisine köşedi. Közi tiri
Nwralı batırdıñ kesenesi jöninde

kerey.kz

Keyingi kezde Nwralı batırdıñ kesenesi jöninde ärtürli äñgimeler şığıp jürgen körinedi. Onıñ biri Moñğoliyadan kelgen bir tuısqanımız basqa bir belgili jerlesimizdiñ Nwralı batırdıñ ziratı dep kigiz üy siyaqtı saman kirpişten qalanğan ädemi zirattıñ janına barıp qwran oqığanına kuä bolğanın keltiripti. Ol jigittiñ körgeni de, aytıp otırğanı da şıñdıq. Öytkeni 1982 jılğa deyin eldiñ köpşiligi, onıñ işinde men de solay oyladım. Äñgime tüsinikti bolu üşin men sol kezdegi oqiğadan bastap bayandayın. Men 1961 jılı Semeydiñ mal därigerlik institutın bitirip keldim. Meni sol kezdegi S.M. Kirov atındağı kolhozğa mal därigeri etip jiberdi. 1962 jılı bwl kolhoz «Gornıy» sovhozına aynaldı. Biz bala kezimizden: «Nwralı atamızdıñ ziratı S.M Kirov atındağı kolhozdıñ jerinde ornalasqan, Babamız batır bolğan kisi, al onıñ janındağı qabırdıñ wzındığı jeti kez, bizdiñ babamızdan da asqan