Twlğalar

Altay-qobda qazaqtarınıñ wranı bolğan Jänibek batır

kerey.kz

 |  May 17, 2015

Şoqan Ualihanov: “Abılay han zamanı – qazaq batırlarınıñ däuiri” degen wlı sözin tegin aypasa kerek. Onıñ sırtında Abılay däuiri joñğarlar men qazaqtardıñ swrapıl şayqastarına tolı boldı. Ne bir batırlar şıqtı. Sonıñ biri – biz söz ötkeli otırğan Er Jänibek batır. Osı Kerey Jänibek batırdı el auzında “Aqır Jänibek” dep te ataydı. Sebebi qazaqtıñ tarihında köptegen Jänibekter ötken. Solardı şatastırmau üşin, äri Jänibekterdiñ erlik däuiriniñ aqırı retinde este twtqan boluı mümkin.

Osı Jänibekterge keler bolsaq, alğaşqısı 1456 jılı han bolğan Äz-Jänibek. Ekinşisi Şaqşaq Jänibek (Tarhan Jänibek dep te ataydı). Onıñ sırtında Bojban Jänibek degender bolğan. Bojban ruınan şıqqan Jänibekti kezinde qazaqtıñ twtastığın bwzğanı üşin Abılay at qwyrığına baylap öltirgen. Er Jänibek turasında aytatın bolsaq, bwl – üşinşi Jänibek. Onıñ şıqqan tegi turalı, mınaday qısqaşa şejirelik ikem aytuğa boladı. Kereyden – Qwttıberdi tuğan. Qwttıberdiniñ şeşesi – Abaq bäybişe. Osı Qwttıberdiden – Iteli, Qaraqas, Molqı, Jastaban, Sarbas taraydı. Iteliden – Baylau men Qoylau; Baylaudan – Jädik, Jäntekey, Şeruşi tuğan; Jäntekeyden – Süyinşal, Süyindik, Süyinbay. Al osı Süyinbaydan – Jaylau, Sarı, Samırat, Sämenbet, Töleke taraydı da, osı Sarı ruınan – Berdäuletwlı Er Jänibek tuğan. Jäkeñniñ tuğan jılı turalı äzirge toqtamdı mämile joq. Ärkim ärtürli boljamdar aytadı.
Şinjandıq Qostay Isabaev 1690 jılı tuğan deydi. Bwl tarihi negizderge däl kelmeydi. Osı maqala avtorınıñ payımdauınşa Jäkeñ 1710 jılı tuğan bolıp keledi. Olay deytinimiz: Şaqşaq Jänibek batır bir wzaq sapardan kele jatıp Kerey auıldarına tüstense kerek. Sol küni Berdäulettiñ bäybişesi bir wl tauıp, atın qoyıp beriñiz dep näresteni Şaqşaq Jänibektiñ aldına äkelipti. Şaqşaq Jänibek batır tolğanıp otırıp bılay depti; “Ey, Berdäulet, mına närestege köñilim tolıp, kökiregim jelpinip otır, öz atımdı qoyayın, dwşpanğa boqtatpas, jamanğa dattatpas” dep näresteniñ qwlağına seniñ atıñ Jänibek dep üş aytıp, bılay dep bata beripti:
Kerey degen eliñ köp,
El aynalar şeşen bol.
Jağalasar jauıñ köp,
Jauğa şapsañ eser bol.
El işinde dauıñ köp,
Jwrt aldında kösem bol,
Şayqasqan da esen bol,
Jekege şıqsañ jeldenip,
Jauıñnıñ basın keser bol! – depti.
Osılay auzı dualı batırdıñ aytqanı kelip Jänibek äri şeşen, äri batır, äri aqın bolıp ösken eken. 1710 jılı Äz-Täuke hannıñ jarlığımen Joñğar ordasına elşilikke Qaz dauıstı Qazıbek bastağan bir top elşi barğan. Sol toptıñ işinde joğarıdağı Şaqşaq Jänibek bolğan. Bwl elşiler Joñğar ordasınan qaytar jolda qalmaq pen qazaqtıñ arasına sınaday qadalıp otırğan Abaq kereyler auılında at suıtqan şığar. Bwl qalayda este bolarlıq boljam. Bwdan keyin Jäkeñniñ tuğan jılın anıqtauğa twrarlıq boljam Abılay men Er Jänibek turasına aytılğan qissa-dastan, añız äñgimeler. Köptegen jır qissalarda Jäkeñ on segiz jasında jauğa attanğan bolıp keledi. Sonda ol 1710 jılı tudı dep eseptesek, 1728 jılı jauğa attanğan bolmay ma? Bwl uaqıtta qazaq dalasında joñğarlardıñ qılışı üstemdik alıp twrğan tws.
Jäkeñniñ batır atanuın Abılaydıñ oñ tizeden orın bergenimen baylanıstırıp köreyik. 1728 jılı Abılaydıñ özi de tanılmağan, tek 1729 jılğı Añıraqay soğısında “Abılaylap” jauğa şauıp äygili bolğan. 1730 jıldarı Abılay atağı qazaq dalasın dübirletip ketti. Al, 1730 jılı joñğarlardı İle özenine deyin quıp, jıl boyı soğıs bolğanı tarihtan belgili. Däl osı swrapıl şayqastardıñ birinde Abılaydıñ atı maydan dalasında jüruge jaramay, qazaq qolınan bereke ketip, aldı qaşıp, artı qaşa wrıs salıp jatqan twsta astındağı kök dönenin omıraulatıp jetip kelgen jas jigit: “Ey, han Abılay, mına meniñ atıma min, eldi toqtat, eserdi bas, jauıña men ie bolayın” degende Abılay swltan: “Jas jigit ekensiñ, barıp meniñ atımnan uähi aytıp qaşqandı böge, jauğa özim tötep beremin” degende älgi jigit qaharlanıp: “Seniñ basıñdı qalmaqqa tastağanşa, özim kesip alayın” dep tap bergen eken – mıs.
Osını aytıp Jänibek,
Abılay hanğa qaradı.
Tap bergende Abılay,
Qorıqqannan kök dönenge,
Qarğıp minip aladı, – degen el auzında wzaq jır bar.
Bwl keyingige añız bolıp aytılıp kele jatqan eren erlikteriniñ biri. Osı oqiğadan keyin Abılayhan Er Jänibektiñ ötinişi boyınşa Şıñğıs şapqınşılığı twsında toz-tozı şığıp bıtırap ketken Abaq kereylerdi bir tudıñ astına biriktirip eldik räsimniñ kepili retinde üş qwlaş aq jibek tudı qaratamaq nayzağa baylap beredi. El işinde “Jänibektiñ aq tuı” dep añızğa aynalğan bwl jädiger bertinge deyin saqtalğan. 1940 jılı Şığıs Türkistandağı wlt-azattıq köterilic kezinde Altay qazaqtarı jauğa qarsı osı tudı wstap şıqqan. 1947 jılı Ospan batır tudı batırdıñ wrpağı Rahat Zarıqqanwlına tabıs etedi. 1958 jılı Baymolda Sarsabaywlınıñ üyinde saqtaulı twrğan tudı Qıtay ükimet orındarı muzeyge tapsıramız dep degen jeleumen alıp, ketip, iz-tüzsiz joğaltqan. Sonday-aq Jäkeñniñ jorıq saptıayağın 1946 jılı akademik Älkey Marğwlan Zaysannan tauıp muzeyge ötkizgen. Osı jädiger Almatıdağı ortalıq muzeyde saqtaulı twr. Jäkeñniñ nağaşı jwrtı jayında bireuler wlı jüz Sarı üysin dese (Zeynolla Sänik), köptegen şejirelerde nağaşı atası arğın Qazıbek bi degen adam edi delinedi. Jänibek batır bala kezinde nağaşı atasınıñ tärbiesinde er jetip, jılqı jayıp, qospen birge düzde jürgen eken. Bir küni Qazıbek bi jılqısın şolıp bastı-bastı ayğır üyirlerin tügendep kele jatsa, qañtarulı twrğan attı köredi. Janında jas bala jieni Jänibek wyıqtap jatır, eki böri balanıñ üstinen ayqış-wyqış sekirip, oynap jür. Eriksiz atınıñ basın tartqan Qazıbek bi bwğan tañ qalıp qarap twrsa, eki böri ğayıp bolıptı. Sonda Qazıbek bidiñ käri jüregi lüpildep, saqalı selkildep twrıp bılay depti:
Aruaqtı batır bolarsıñ,
Alısqan jaudı alarsıñ.
Eliñdi el etersiñ,
Ejelgi jerge jetersiñ.
Eki böriñ twrğanda,
Ekilenbey ne etersiñ, – depti.
Bwl qazaqtıñ qasiet qonğan bileriniñ aytqanı kelmey ketken be? Joğarıdağı bir auız sözben bir rudıñ tarihi kürdeli keleşegi bastau alıp jatır. Şıñğıs hannan keyin toz-tozı şığıp qañğırıp ketken Abaq kereyler qwrıp ketudiñ az-aq aldında twrğan. Atalas Uaq ruların pana twtıp, Barmaq batırdıñ otınıñ basında, qosınıñ arasında jürgen edi. “Eliñdi el etersiñ” degendey Abaq kereydi el etip, jeke şañırağın kötergen osı Jänibek batır. “Ejelgi jerge jetersiñ” degeni ejelgi qonısı Altay tauın aytqanı. Bwl jerge 550 jıldan keyin Abaq kereyler osı Jäkeñniñ salmaqtı sayasatınıñ arqasında qayta qonıstandı. Alğaş bala Jänibekti batasın berip, jauğa attandırğan da osı Qazıbek bi eken. Tağı bir qalmaqtarmen bolğan qaqtığısta elmen birge jauğa attanbaq bolğan Jänibekti nağaşı atası Qazıbek toqtatıp: “Qarağım, eliñ örde jatır, olar seni qwttınıñ bası, eldiginiñ otı dep oylaydı. Jassıñ jauğa şappa. Jazım bolarsıñ. Qasımda bol” deydi. Sonda bala Jänibek, “Jelkildegen tudan, jer qayısqan qoldan qalatın, meni ot aynalğan köbelektey kördiñiz be?” – dep şığıp ketipti.
Sonda Qazıbek bi mınanıñ kök börisi wstağan eken, batamdı bereyin dep şaqırıp alıptı:
Jol basqarsañ, jolıñ kieli bolsın,
El basqarsañ, qolıñ kieli bolsın.
Kök böriñ qoldasın, – dep bata beripti.
Osılay Jänibek batırdıñ alğaşqı sayısı qalmaq batırı Sädirmen bolğan jekpe-jegi. Bwl turalı “Er Jänibek” jırında:
Jänekeñniñ mingeni,
Böktergeli kök dönen.
Kele jatqan Sädirge.
Qarsı bir twrdı köldeneñ, – dep jırlansa, endigi bir qissada:
Jänekeñ jaudıñ aldı jekpe-jegin,
Keşpedi ata-baba qanı tegin.
Asqınğan, Sädir swmdı qanğa boyap,
Dariğay-ay, qayttı alğaş ketken kegim, – dep jırlanadı.
Jänekeñ batırlığınıñ sırtında el basqarğan bi bolıp, ne bir dauğa tüsip, naşarğa teñdik äperip otırğan. Ataqtı jazuşı M.Äuezovtıñ qoljazba qorında saqtalğan, bertinde “Abay” jurnalına jariyalanğan maqalada: “Abaydıñ atası Öskenbay kerey Er Jänibek batırdıñ qızı Ermekten tuadı. Kişkentay kezinde Öskenbay qattı auırıp, onıñ amandığı üşin bir qwrsaqtan tuğan Mırzahandı Öskenbaydan aynaldırıp sadaqa etpek boladı. Ermek bäybişe: baladan balanıñ artıqşılığı joq, qoyıñdar deydi. Osı oqiğağa kuä bolğan Jänibek batır: eger Mırzahan adam bolsa, osı Öskenbaydıñ arqasında adam bolar. Öskenbaydıñ közinde bizdiñ twqımğa tartqan ot twrğan joq pa?” depti. Sol siyaqtı tarih ğılımdarınıñ doktorı A.Toqtabaevtıñ mına bir esteliginde eskergen jön siyaqtı: “Wlı Abaydı kemsitpek bolğan auıldıñ qujaq şaldarı: Abay seniñ atañ şökken tüyege mine almaytın momın desedi. Osı danalıq sağan qaydan qonğan – deydi. Sonda Abay qazaqta äri şeşen, äri bi, äri batır eki adam bolğan. Biri kişi jüzdegi Sırım Datwlı, ekinşisi meniñ ülken nağaşım kerey Er Jänibek. Osı nağaşımnan qonğan qasiet bolar, – degen eken”.
Jäkeñniñ qartayğan kezinde irgeli ru Naymannıñ twması Şınqoja batır birde Kereydiñ segiz azamatın mert etip, ese bermey ketse kerek. Bwğan küyingen Jänibek batır Şınqojanıñ auılına kelip, qazaqşa qwşaq ayqastırıp twrıp:
Aşamaylı Abaqpen egizimdi,
Qaytıp qiıp öltirdiñ segizimdi.
Şığarayın dep keldim lebizimdi, – dep Şınqojanı qwşaqtağan boyı qısıp-qısıp jibergen körinedi. Qwşağınan äzer bosanğan Şınqoja qwn berip, eki jaq razı bolıptı.
Er Jäkeñ Qarakerey Qabanbay batırdıñ maydandas serigi bolğan. Tağı bir tarihi derekte “Qabanbaydıñ eñ bir jaqsı körer batırları Kerey Jänibek pen Bäsentiin Malaysarı bolğan” dep atap ötedi.
Ümbetay jırau Abılay hanğa Qanjığalı Bögenbay batırdıñ qazasın estirtu jönidegi tolğauında orta jüzdiñ bes tiregi dep mınalardı aytıp ötipti:
Aruağıña bolısqan,
Ädil bilik qılısqan.
Qaşpağan qanday wrıstan,
Kereyde batır Jänibek,
Qaz dauıstı Qazıbek.
Qu dauıstı Qwttıbay,
Qarakerey Qabanbay,
Qanjığalı Bögenbay,
Abılay seniñ twsıñda,
Sol beseui bolıptı-ay.
Tarihşı Qwrbanğali Halid “Abılay hannıñ däuirinde äsker bası bolğan adamdar, Qabanbay, Altınbay, Aqtanberdi, Espenbet, Matay Şöñkey batır, Kerey Jänibek, Qanjığalı Bögenbay, Bäsentiin Malaysarı, Boraqbantay batırlar” dep jazğan (“Tauarih hamsa”). Bir künderi Qabanbay batırdıñ inisi Qaraqwrsaqtıñ auılın qırğızdar şauıp, Qabekeñ sauın aytıptı, bwl turalı “Qabanbay batır” jırında:
Jatuşı ek elimizde sarı qazı jep,
Şabatığın qırğızğa biz ne qılıp ek.
Namısın Qabanbaydıñ äperem dep,
Kereyden izdep kepti Er Jänibek, –degen joldar bar. Jänibek batır ömiriniñ soñğı jıldarı qonıs keñeytip, Altayğa qaray eldi köşirgen. Bwl köştiñ tağdırı köp jıldan bergi el armanı bolsa kerek. Osılay el armanın arqalağan Jänekeñ bılay dep tolğanıptı:
Külteli küreñ twrğanda,
Er azamatım twrğanda,
Köptigine bağınbaymın.
Atanım say, atım say,
Baltam da say, tesem say,
Qara Ertisten köpir salıp ötem,
Keudemnen janım şıqpasa,
Ejelgi jerge jetem.
Osılay Jänekeñniñ aq tuın jelbiretip, Abaq kereyler 19 ğasırdıñ basında bayırğı mekeni Altayğa kelip qayta qonıstandı.
Jänibek batırdıñ qaza bolğan jılı jayında ğalım Zufar Seyitjanwlı “Er Jänibek” seksen jastan asıp, 1792 jılı şamasında qaytıs boldı deydi. Bwl derek tarihi mölşerge tım jaqın, äri dwrıs boluı da mümkin. Batırdıñ ziratı Semey öñirindegi Jarma audanınıñ ortalığı Georgievka kentinen 15 şaqırım jerde ornalasqan. Ortabwlaq auılına tiip twr. 1970 jıldarı wltşıl azamat Äşimbek Bektas aqsaqal Jäkeñniñ ziratına qızıl kirpişten qwlıptas belgi ornatqan. (Surette). Biraq batırdıñ atı-jönin “Şaqşaq Jänibek Qoşqarwlı” dep qate jazıptı. Al, Şaqşaq Jänibektiñ Türkistanda jerlengeni tarihtan belgili.
Maqala soñın Er Jänibek jırınıñ mına joldarımen ayaqtayın:
Jänibek batır edi köp öneri,
İzinde jatır erlik töbeleri.
Andızdap bwl däuirge kele jatqan,
Aytqanım sol erliktiñ köbelegi.
Qomdadı tarihqa jır qanatın,
Jebey kör ekpin berip jırğa da tıñ,
Ua, ata, bar erligiñ tabılar ma?
Aqtarsam qara jerdiñ bir qabatın.

Beken Qayratwlı