Oñ hannıñ äuleti
kerey.kz
Kerey handarınıñ ğasırdan ğasırğa sozılğan ejelgi äuleti Oñ hanmen, Sängünmen bitpeydi. Ärqilı tarihi jağday, ärtürli keyipte odan äri jalğasqan.
Oñ hannıñ birge tuğan inisi – keyingi tarihta köbine-köp Jaqağambu atanatın Kereytay edi ğoy. Äuelde Kerey wlısınıñ Tañğwt bettegi bir aymağınıñ ämirşisi («Jaqağambu» esimi de osı oraydan tuındağan – tañğwt tilinde «Wlıs begi»). Bwl Jaqağambu-Kereytay han-ağasımen birde tatu, birde qatu. Oñ han eñ jaqın tuıstarı – äkesiniñ inileri men öziniñ tuğan bauırların tügel öltirgende Kereytay aman qalıptı. Keyde senimge enip, sırt jaularğa qarsı qol bastaydı, keyde sezikke ilinip, Nayman Bwyrıq hanğa, nemese Qiyat Temujin dalayhanğa qaşadı. Keñşilik alıp qayta oralıp, köp wzamay tağı da jan sauğalaydı. Barlıq uaqıtta da jalañ qılış jalğız alaman emes, qarauında birşama jwrtı bar hanzada. Köbine-köp Temujinge arqa süyepti. Temujin auır jeñilisten soñ qayta serpilgen, soñğı twtqiıl wrıs qarsañında jäne däp sol bir twsta qanday kepte bolğanı turasında ataulı mağlwmat joq. Alayda, qapısız, naqtı aytu qiın emes. Temujinmen jeñ wşınan jalğas boldı. Aqırğı attanıs kezinde äskeri kömek bermegen jağdaydıñ özinde, Kerey wlısınıñ qanşama jwrtın beytarap wstap qaldı. Jeñiliske wşırağan Oñ hannıñ öz elinde taban tirey almay, jadağay qaşqınğa aynaluınıñ bir kiltipanı osı Kereytayğa qatıstı. Mwnıñ ayqın däleli – Oñ handı ığıstırıp şığarğannan soñ Temujin Kereytaydı özimen teñdes, nemese teñge jaqın ämirşi dep tanidı. Beyneli türde aytqanda, «arbanıñ ekinşi därtesi». Bağınışqa tüsken kerey jwrtın birjola tınıştandıru amalı, belgili därejedegi derbestigin saqtauğa kepildik dep bağalar edik. Bälkim, uaqıtşa ayla ğana emes, sol twstağı şın niet boluı da. Bwrnada Oñ han – äke, Temujin – bala boldı, endi osığan mülde kerisinşe: Temujin – ağa, Jaqağambu – ini. Älbette, qıldan taymasa, ünemi kişilik saqtap, bağınıştan jazbasa. Qaytkende de, şeşuşi maydannan soñğı, bastapqı eki ülken qwrılım jäne qanşama qosalqı qauım äli birjola wyıspay, bötendik, jattıq lebi tarqamay twrğan kezdegi wtımdı sayasat. Temujin odaqtastıq şartın berik bekitu üşin Oñ hannıñ twsında orındalmay qalğan qwdalıq jöni – Kerey wlısınıñ ejelgi handıq äuletimen tuısu şarasın jüzege asıradı. Jaqağambudıñ ülken qızı Äbike-bikeni öz şañırağına tüsiredi, kelesi qızı Bektwtmış-bikeni twñğış wlı Joşığa äperedi, al kişi siñili Swrğaqtan-bikeni kenje wlı Tölege ayttıradı.
Üylesken ülken wlıstıñ ekinşi därejeli ämirşisi retinde Jaqağambu birjola bekip qaluğa tiis emes-ti. Kerey jwrtınıñ bayırğı han äuletinen, erte me, keş pe, derbes bilikke wmtıluı mümkin. Sondıqtan Batıs Nayman odağın talqandağannan keyin, Wlı Qwrıltay aldında, şaması 1205 jılı Jaqağambudıñ da kezegi keledi. Töñiregi tügel qirap bitken, endi Temujinge bağınıştan böten şarası joq hanzada, bülik şığardı, bölinip ketti degen köpe-körneu jalağa qalıptı. Şamalı ğana jasaqpen arnayı attandırılğan Jürşeday-noyan Jaqağambudı aldausıratıp, oqşau şığarıp alıp, qapelimde qolğa tüsiredi de, Temujinniñ bosağasına jetkizbey, öltirip jiberedi. Ozbır isti mültiksiz atqarğan Jürşeday märtebe alıp, madaq estidi. Endi birjola birikken wlıs işinde eşqanday jik şıqpaydı degen söz.
Şıñğıs hannıñ Börte, Esulin men Esugennen soñğı törtinşi äyeli, qwrmetti qatın Äbike-bikeniñ han ordasındağı ğwmırı da tım wzaq bolmaydı. Sirä, äkesi Jaqağambudıñ qazağa wşırağan şaması. Şıñğıs han Äbike-bikeni tım täuir körgen eken deydi. Alayda, qasına alıp qonğan bir jolı, äldenendey jaman tüs körip, tün ortasında şoşıp oyanıptı. Jarıq jaqtıradı. Sodan soñ Äbike-bikege aytıptı: «Men sağan ünemi oñınan qaradım, senen de eşqanday jaramsız minez körmedim. Biraq älginde özgeşe bir tüs kördim. Kök Täñirisi mına senen ayrılıs, basqa bireuge tartu qıl degen jarlıq berdi. Mağan renjime…» – depti. «Sırtta kim bar?» – dep şaqıradı. Sol bir tündegi qarauıl bastığı – Käktay-noyan eken. «Men!» – dep dauıstaydı. Şıñğıs han işke kirgizedi. «Sağan mına qwrmetti qatındı sıyğa tartamın», – deydi. Käktay-noyan şoşıp ketipti. Şıñğıs han onıñ köñilin jaylap: «Qorıqpay-aq qoy, şının aytıp twrmın», – deydi. Sodan soñ Äbike-bikege aytıptı: «Endi basıñdağı aq orda, üy-oğlan – jasauılıñ, qızmetşi, qoñsı-qolañ, qazına-baylığıñ, qoralı qoy, üyir-üyir jılqımen – tügel seniki. Mağan estelik retinde qımız işip jürgen altın keseñdi berseñ bolğanı…» – depti. Äbike-bikeniñ enşisi retinde osınıñ bärin Käktay-noyanğa sıyladı deydi. Tek älgi altın kese men dastarqan mäzirin qamdaytın bir qızmetşisin ğana qalap alıptı.
Han qatını bolğan Äbike-bikeniñ bwdan bılayğı ğwmır keşui de mağlwm. Endigi küyeui Käktay-noyan Şıñğıs han twsında belgili qolbası; bwdan keyin de wlıstağı wlıq kisilerdiñ biri – jaulanğan Teristik Qıtay tarabında ökim qwrğan. Äbike-bike Öketay-qağan dünieden ötken 1241 jılı äli tiri. Töleniñ zayıbı, öziniñ tuğan siñilisi – bolaşaq wlı handardıñ anası Swrğaqtan-bikeniñ ordasına arnayı şaqırtumen qonaqqa kelip, wzağınan ayaldap, seyilip ketedi eken. Qağan sarayında da ayrıqşa sıylı, tuğan wldarınıñ biri Öketay qağannıñ ğwzırında, bauırşı wlıq qızmetin atqarğan.
Jaqağambu-Kereytaydıñ ekinşi qızı Bektwtmış-bike, Räşid-äd-Dinniñ aytuınşa, Joşığa jas kezinde atastırılğan eken, bas bäybişe boldı deydi. Joşı hannıñ wzın sanı qırıqtan astam wl perzenti bolğanı mälim. Qoñırat qızdarınan tuğan Orda men Batu hannan özgeleriniñ anaları atap aytılmaydı. Jaqağambudıñ qızı – Joşınıñ birinşi qatını dep bilsek, äuelgi eki wlğa teteles, keyinde Altın Orda tağında otırğan Berke han osı Bektwtmıştan tudı dep şamalauğa mümkin. Qaytkende de manağı qırıq wl jäne sonşama qız, şaması seksen-toqsan balanıñ işinde Oñ hannıñ jienderi bolmadı dep aytu qiın.
Atalmış Swrğaqtan-bike Şıñğıs hannıñ kenje wlı Töleniñ bas bäybişesi, eñ süyikti jarı bolğan. Körki men aqılına minezi men sayasatı teñdey eken. Äuel bastan-aq abıroylı ğana emes, asa qwrmetti, ayrıqşa bedeldi. Şıñğıs han 1226 jılı, öziniñ eñ soñğı, Tañğwt jorığına attanar qarsañda Swrğaqtan-bikege şeşek şığıp, qattı auırıp jatır eken, Töle äkesinen swranıp, äyeliniñ janında bögelip qaladı – temir tärtip, soğıs jağdayındağı tötenşe keñşilik, özgeşe oqiğa. Aqırı, birer apta bögelip barıp, qaterli derttiñ rayı qaytqannan keyin ğana attanadı. Auırıp twrğan Swrğaqtannıñ betin qorasan dağı şalıp, bwrınğı körkinen ayrılğan eken. Alayda, bedeli men salmağına nwqsan kelmepti. Tüpki nätije, Şıñğıs han äuletiniñ tarihında ataqtı Börteden keyingi qasietti ekinşi äyel sanaladı.
Swrğaqtan-bike Şıñğıs hannan keyingi zaman – Öketay qağan ordasında da äspetti, sıylı bolğan, Küyik qağan kezinde de abıroyı joğarı eken. 1246 jılı el astanası Qaraqorımda bolğan Plano Karpini Swrğaqtan (Seroktan) qatınnıñ bükil Tatar qauımında imperatordıñ (bwl rette Küyik han, – M.M.) anasınan keyingi eñ ıqpaldı äyel ekendigin atap jazadı. Swrğaqtan-bike äsirese Küyik qağannan soñğı aumalı-tökpeli kezeñde bükil Eke Moğwl wlısınıñ sayasi-äleumettik ömirinde ayrıqşa qızmet atqarğan. Köregen aqıl parasatı, qatesiz, tereñ sayasatı arqasında Töle äuletin Joşı äuletimen berik odaqqa keltirip, ülken wlı Möñkeni qağan därejesine jetkizedi. (Osıdan soñ köp wzamay, 1252 jılı dünieden ötipti.) Swrğaqtan-qatınnıñ ekinşi wlı Qwbılay – Möñkeden keyingi wlı qağan jäne YUan' äuletin negizdegen Qıtay imperatorı. Üşinşi wl Qwlağu – Irandı jaulağan, Alğı Aziyadağı Elhan wlısın wyıstıruşı. Kenje wl Arıq-Bwqa – ol da wlı qağan bolıp jariyalanğan, ata jwrtınıñ wyıqtı ordasın saqtap qalu jolında küresken, Şıñğıs han ösietine eñ adal mwragerdiñ biri. Qarap twrsaq, ejelgi Kerey wlısınıñ erjürek, dañqtı handarınıñ qızdan tarağan äuleti äldeneşe ğasır boyı jarım düniege ökim qwrğan eken. Äytkenmen… eñ ülken qızmeti aqır tübinde öziniñ tuğan halqınıñ mereyinen tıs, jat jwrttardıñ igiligine aynalğanın köremiz.
«Qasterli şejirede» Oñ hannıñ jalğız-aq balası ayğaqtaladı – Sängün. (Tuma esimi – Nilqa. Sängün – Oñ hannıñ Ordasına qatıstı Şürjen elşileri bergen esim siyaqtı, qıtay tilinde «mırza bala», yağni şora. Tärizi, jas kezindegi päruaysız, erke-tentek minezine oray atalğan. Tarihi ädebiette – Nilqa-Sängün, köbine-köp tek qana Sängün.) Wzaq zaman – otız jıldan astam el bilegen, qanşama qatın, qwması bar Oñ hannıñ wldarı da, qızdarı da birtalay boluı kümänsiz. «Jinaqtı tauarihta» Sängünge teteles tağı bir wl – Ayqu (Ayqwş, Ayğwr) atalğan. Bwrınğı jayı, keyingi peşenesi beymälim. Bwl Ayqudıñ qızı Toğız-qatın Qwlağu hannıñ bas bäybişesi bolğan, Irannıñ keyingi elhandar äuleti osı Toğız-qatınnan taraladı. «Jinaqtı tauarihtıñ» tağı bir qaltarısında Sängünniñ wlı Twsan-Bwqa («Qasterli şejirede» Twsaha) jür. Temujinniñ twñğış perzenti Qojın-bikemen atastırılğan eken. YAğni, aralıq aşılar şamada kämeletke tolar-tolmas jetkin. Bwdan soñğı tağdırı belgisiz. Bälkim, keyinde Qılış-Qaranıñ qolına tüsip, Şıñğıs hanğa tapsırılğan – osı Twsan-Bwqa boluı da mümkin. Oñ hannıñ osınday dereksiz, basqa da wrpaqtarı qaluı tabiği jağday.
Dese de, ejelgi qarakök twqımnıñ erkek kindikti twyağı Sängünmen jäne Kereytaymen bitpegen eken. Oñ hannıñ «Jinaqtı tauarih» pen «Qasterli şejirede» arnayı atalmaytın wldarınıñ biri, bälkim, nemeresi Taybwğa (Tay-Bwqa), sirä, keyingi Nayman odağı jeñiliske wşırağannan soñ, azdı-köpti jasağımen Batıs ölkege qaray qaşıp, İbir-Sibirden bir-aq şığadı. Ertistiñ etegi, Esil men Tobıl añğarın jaylağan jergilikti türik näsildi, fin-ugor tekti ru-taypalardı bağınışqa tüsirip, Sibir handığın negizdepti. Arada jiırma jıl ötkende Horezmdi, odan jalğas bükil Şığıs Däştini ğwzırına keltirgen Şıñğıs hannıñ dümpuin alıstan sezingen Taybwğa qol qusırıp, älem ämirşisiniñ därgeyine baradı. Qıran qws pen wlpa eltiri, arğımaq attarın alğa tartıp, keñşilik swraydı, mäñgilik bağınış bildiredi. Qapiyada ayrılısqan Oñ hannıñ ölip, tirilgen wrpağın körgende Şıñğıs han raqımı ğana tüspegen, meylinşe meyirlengen siyaqtı. Taybwğa äuletine İbir-Sibirdi birjola bilep twruğa ökilet beredi, ülken wlıs işindegi märtebeli ielik, handıq emes, bektik, soğan oray Sibirdegi Oñ han wrpaqtarı aldağı uaqıtta bek atanuğa tiis eken.
Endi Oñ hanıñ wrpaqtarı Eke Wlıstan soñğı Altın Orda däuiriniñ wzına boyında baytaq Sibirde bilik qwradı. Eki ğasırdan astam wzaq zaman. Altın Ordanıñ ıdırau kezeñinde Joşı-Şiban näsilimen taytalas bastaladı. Äuelde Şiban äuleti jeñiske jetedi, odan soñ Taybwğa twqımı qaytadan ornaydı, odan soñ tağı da audarıspaq; bwl qırqıstıñ eñ soñğı ökilderi – Köşim han men Seydaq (Seyit-Ahmet) bek boldı. Sibir handığınıñ Orıs patşalığına aytarlıqtay qarsılıq körsete almay, tezinen qwlauınıñ bir sebebi osı, eki äulettiñ eldi tozdırğan jüz jıldıq küresi bolatın. Köşimniñ ğwmır keşui belgili. 1598 jılı tünekke battı. Al Oñ hannıñ wrpağı Seydaq bek odan on jıl bwrın, Tobıl qamalında, ayar opasızdıq nätijesinde, qazaq swltanı Oraz-Mwhamedpen birge twtqınğa tüsip, Mäskeuge jetkizilgen. Seydaqtıñ bwdan soñğı tağdırı turalı derek joq.
Kerey handarınıñ äuleti Seydaqpen de bitpepti. Oñ hannıñ Bas ordasındağı oyrannan soñ, Arsalañ degen bir wlı aman qalğan eken. Tärizi, jas bala. Keñşilik jasaladı, bälkim, Ögelin-ananıñ baurındağı asırandı wldar qatarında, nemese jaqın alpauıttardıñ şañırağında tärbielengen köp müskinderdiñ biri retinde ösip-jetedi. Keyinde Arsalañğa torğauıt jasağınıñ tizgini tapsırılğan. Bwl tañdama qosın äuelde Oñ hannıñ torğauıt äskeri negizinde qwrılıptı – küzet gvardiyası, han qarauılı. Bastapqı qwramı kerey bolsa, Şıñğıs hannıñ twsında oğan nayman men merkit jauıngerleri qosıladı, uaqıt oza kele basqa da ru, taypa ökilderimen molığadı. Keyin, Eke Wlıs ıdırağannan soñğı kezeñde torğauıt jasağı derbes qauımğa aynalğan, etnikalıq qwramı da mülde jañarıp, moñğol tekti rulardıñ üles salmağı basım tüsedi. Aqırı, qalmaqtıñ torğauıt taypası bolıp şıqqan. Oñ han–Arsalañ wrpaqtarı barlıq uaqıtta torğauıt biligin wstaydı. Keyin, HÜİİ ğasırdıñ alğaşqı şireginde Dürbin-Oyrattan böline köşip, Sarı-Arqanıñ soltüstigin köktey ötip, Jayıqtan attağan, Noğay Ordası men Başqwrt wlısın talqandap, Edil boyına qanat jayğan quattı torğauıt taypasın bastap kelgen ekpindi Ho-Örlik tayşı bayağı Oñ hannıñ toğızınşı wrpağı bolatın. Edildegi Qalmaq handığında bilik qwrğan ataqtı Ayuke, odan soñğı Monşaq handar, eñ soñı, 1771 jılı Joñğarğa bettegen Torğauıt köşin bastağan Übaşı han – bäri de osı ejelgi äuletten. Edildegi Torğauıt-qalmaq handığımen qatar, İşki Moñğol tarabı, Kökö-nor töñireginde torğauıttıñ ülken şeruden tıs qalğan tağı bir tarmaqtarı bar eken. Olar da Oñ han–Arsalañ wrpaqtarınıñ ğwzırında bolğan. Keyin handıq ta, bilik te joyıldı. Alayda, Oñ hannıñ ejelgi äuleti mülde qwrıp ketpegen, qatardağı qaraşı retinde qalmaq jwrtınıñ qwramına siñgen. Büginde iz-tozı joq.
Oñ han äuletiniñ ğasırdan ğasırğa ötken qilı tağdırı – adamzat şerui, halıqtar toğısına qatıstı birşama mağlwmat berse kerek. Sonımen qatar, näsil-tek, abzal, asıl twqım turasındağı halıq wğımın jañğırtadı. «Qasqa ayğırdıñ balası qasqa tuadı», – degen qazaq. «Qasqa tumasa da töbel tuadı», – dep üsteydi. Sol qasqa men töbel öz üyirinen alıstap ketse, jat qana emes, jau bolıp şığuı da mümkin eken. Arıdağı Qıtay imperatorı Qwbılay men Dala qağandarı Arıq-Bwqa, Qaydu arasındağı qırıq jıldıq qırğındı aytpağanda, keyingi, odan auqımı ölşeusiz kemis Torğauıt–Qazaq soğıstarınıñ özi wlttıq arqaudıñ almasuı qanşama apat äkeleriniñ naqtı ayğağı bolıp tabıladı.
Jazuşı Mwhtar Mağauinnıñ “Şıñğıhan” romannan alındı.
dayındağan Jwmabay Mädibaywlı
kerey.kz
Pikir qaldıru