JOBALAY KEREY BIİ, äri BATIR — /1730 — 1818 j./
Jobalay Kereydiñ mañdayın jarıp tuğan,
Bar jaqsılıq özine darıp tuğan.
El wstap on ekide-bala jastan,
Dana bop,şeşen bolıp,ağıp tuğan,-depti (QR WĞA
ĞK sirek qor)
Büginde barlıq Qazaq halqı prezidentimizdiñ 2015 jılğa arnalğan halıqqa Joldauı, ülken köregendik pen
ejelden añsap armandağan armanınan şığıp otırğanına qattı quanıp tebirenispen qabıl aluda.Sabaqtasıp «Mäñgilik el» armandağan arman bigine jeteuge naqtı joldı ayşıqtasa,ol qazaq tarihınıñ «Nwrlı Jol» boluına el eñsesin köterip, jasampazdıqqa jwmıldıruda,wyımşıldıqqa, qajırlı eñbekke,qwqıqtıq teñdikke,izgilikke,otanşıldıqqa, bilimdilikke, älemdik keñistikte ozıq boluğa jigerlendirip otır.Bwl jay wran emes,bwl jerde wlttıq wran naqtı maqsatqa jetu üşin»Nwrlı Jol» hartiyasında tiyanaqtı meje belgilenip soğan layıq eñbek etuge bärimizdiñ közimizdi jetkizude.
Nwrswltan Äbişwlı bastı qağida twtıp iske asruda jwmıs jasap otırğanı bizge ayan.El Bası –el tınıştığı, memleketimizdiñ bastı qwndılığı-etnostıq,dinaralıq özara tüsinistigi men sıylasımdılığı,Qazaqstan halqınıñ twtastığı men birligi,tatu, tättiligi men jasampazdığı jolında jwmıs jasauda.
«Nwrlı Jol» hartiyası ,är qaysımızdıñ sanamızben, qanımızda ata-babalardıñ ömirmizben jalğasıp jatqan wlı armandı aşıpta,ayqındapta körsetu men qatar endi, bolaşaqta istelmek şaralardı belgilep berude.»Nwrlı Jol» joldauında ayqın däriptelgen»Wlttıq tarihımızdı wlıqtau arqılı bügingi jetken biikterimizdi qwrmettep bağalau belesi ispetti.Qazaq handığınıñ 550 jıldığın erekşe ülken sezim men qabıldadıq.Babalarımızdan bastap,öte qwndı tarihi mäsele täuelsizdik üşin,bostandıq üşin,azattıq üşin jantalasa jürgizilgen kürestiñ nätijesinde,büginde qolımız jetti.Onı saqtau,qorğau azamattıq parızmız ,keşegi batır babalarımızdıñ tögilgen qanı amanat.
Tarihta Jänibek pen Kerey handarına şeyinde ülken küres boldı emespe.
Qojahmet YAssauy men Süleymen Baqırğannıñ Hİİ ğasırdağı jazğan derekterinde Sırdariya,Türikstan,Sır boyı türikteri -niñ 1141 jılğı »qaraqıtaylar kozğalısı»,nemese Qıtay jerinen 1137j.kelgen osı qaraqıtaylar şığıs Türikstan men jeti su aymağına kelip,Balasağındağı qarahandardı özine qaratqan kez,1141 jılı Amur dariyadan ötip,Horezm hanı Atsızdı jeñui. Soğısta qaraqıtaylar qolınan 30000 horezmdikter (mwsılmandar)ölgen. Onıñ üstine 1139 jıldarı horezm hanı Atsız ben Merbtegi Sel'juk patşası Swltan Sanjar arasında öşpendilik saldarınan ,Sanjardı 1153 jılı sır boyına barğan ğwzder(türikpen) öltigen en soñ seljuk memleketi qwlaydı.1193 jılı(merb) horezmdi özine qaratadı.1193 jıldan 1219 jılğa deyin Şıñğıs äskeriniñ keluine şeyin Orta Aziyadağı eñ küşti memleket Horezm handığı bolğan.Hİİ ğasırda Türikstan mañında ögız qıpşaqtarı biligi üstem bolğanı köptegen kitaptarğa jazılıp tüsirlgen. Ğalımdar -5 negizgi türik taypası retinde-Oğızdar,Qıpşaqtar,Qarlwqtar,Toğız,Qimaq,Qwman,Başqwrdı ataydı.Qıpşaqtar alğaş ret 760j. türiktiñ runikalıq eskertişinde atalğan halıq.Hİ ğ.üstem taypa bolğan.Oğan qosa Iran tildi halıqtar kirgen.»Qıpşaq dalası»atauı osıdan şıqqan.Basqaru ortalığı Sır boyında Sığanaq qalası eken
Bügin moyındalğanday,Aq Orda memleketi keyingi qazaq handığınıñ qwrıluına negiz qaladı, tipti qazaq handığın qwruşı Jänibek pen Kerey Aq Ordanıñ äygili hanı Irıs hanıñ nemeresi (Baraq hannıñ balası)edi.Osı Jänibek pen Kerey qwrğan qazaq handığı twsında qazaq halqınıñ öz aldına jeke halıq bolıp qalıptasu barısı tolıq ayaqtaladı.(Kerey –Baraq hanıñ balası Bolat swltannıñ balası,al Jänibek –Baraq hannıñ bel balası.Ekeui nemere).(Joşı-Orda-Ejen,Batu,Toqay,-Temir,Töbel,Şaybani-5 wl tuğan.Toqay-Temir-Öztemir tuadı. Temirden-Qoja-Badaq ülan,-Orıs han,-Qwyırşıq han-Baraq han tuğan.Baraq han twsında Sığanaq astana bolğan. Eki jüz jıl ömir sürgen Aq Orda däuirin qazaq halqınıñ tarihi damuındağı mañızdı belesteriniñ biri ekeni käzir jazılıp jatır.Orda hanı Irıs hannıñ nemereleri Kerey han men Jänibek han Äbilqayırğa qarsı şıqqan qazaqtardı bastap Jeti suğa qonıs audardı.Monğolstan hanı Esenbwğa qazaqtardı qarsı alıp,öziniñ işki jäne sırt jağdayın nığaytuğa padalanbaq boldı.Esenbwğa olarğa Şu özeni men Talas boyınan qonıs berdi.Kerey han men Jänibek han osı batıs Jeti sudı ortalıq ete otırıp,qazaq handığın qwrdı demey me?»(N.Mıñjan.»Qazaqtıñ qısqaşa tarihı 227 bet).Jänibek pen Kerey Äbilqayırdan at qwyrığın kesiskenen soñ Şudıñ soltüstik qaptalındağı Qozıbası degen jerge otau tigui,eñ aldımen köşpeli qazaqtardıñ el bolıp,eñse kötersek degen nietin,ıntasın oyattı.
Atanğan babam Ğali-Aşamaylı,
Ösirgen mıñdap taylaq,qwnan-taydı.
Sibirge wrpaqtarı qonıstanıp,
El bolıp erte kezden qant jaydı.
Şalqar köl,nu ormandı Sibir jeri,
Sibirdi meken etken Kerey eli.
Egin sap,Kün körudiñ qamın oylap,
Bas qosıp keñes qwrğan bi men begi.
Qojabergen jırau (1663-1762j.)
Bwl kezde Monğolstannıñ Esenbwğa hanı (1432-1464j.) Jetisudı meken etken.Şeti Deşti Qıpşaq dalasınan,ekinşi şeti Özbek handığınan (köşpeli qazaqtar)Esenbwğanıñ älsizdiginen küder üzip,Jänibek pen Kereydiñ töñiregine toptasadı.Oğan HÜ ğasırdıñ 50-70 jıldar arasında Äbilqayır hannıñ qol astınan 200 mıñday adamnıñ qotarılıp köşip,Jänibek pen Kerey hanmen birigui,söytip Qazaq Handığınıñ küş-quatın eselep arttırıp,oğan basqa da ru taypalardıñ qosıluı,tüptep kelgende Qazaq handığınıñ şañırağınıñ nığayuına jağday jasadı.
Kazaqiya jerinde Joşı jatır,
Ornatqan dwşpanına zaman aqır.
Şekaranı belgilep oba salıp,
Süyegine ie bop öñşeñ paqır.
Joşı,Şıñğıs,Batıy, men Aqsaq Temir,
Solarmen qanı qandas bizdiñ öñir.
Qaqıñ joq qwl bolatın köringenge,
Jer tolğan metall,mwnay jäne kömir.
…Şwbartau,Şwbarayğır,Meyzek,Jorğa,
Şetinen boy bermegen qalıñ qolğa.
Lek-lek jan-jaqtan äsker tögip,
Jas Joşı jan ayamay bastı zorğa…
1892j.Uäyis Ş.(160 bet.Ö.Ahmetov)
Bwl jerde mwnğwldardıñ qazaq halqına tigizgen kömegin tarihşılarmız qattı bağalağan.(Mwrtaza Jüniswlı Bwlwtaydıñ «Ata-baba dini» attı kitabınan tabamız.
Marko Polonıñ jazbaları boyınşa Hİİİ-ğasırda Ertis boyın,Qarqaralı dalasın,Ayagöz,Baqanas özenderiniñ Balqaşqa qwyar twsın,kereydiñ bir böligi mekendegen.Bwl jer Joşınıñ ülken balası Orda Ejenge Qarağan.

Endi Jondağı Jobalay Kerey eli atanğan Şwbartau öñiriniñ Ğwlama BATIR,BI-i Jobalay jöninde sır şertpekpin.
Er Qosaydıñ balası Bäyseyit batırdan, äri biden tuğan Jobalay da äri batır, äri bi bolğan. Tarihta Er Jänibekke aqılşı bolğandardıñ biri bolsa, Abılay, Qabanbay,Bögenbay ,Er Jänibek termen tize qosıp soğısqan,qol bastağan batırlardıñ biregey batırlardıñ biri boldı.Jänibek özine ünemi aqılşı bolıp jüretin qart batırlardan Jäntay, Baytaylaq,Jobalay üşeuin ertip mäseleni birigip şeşetindigi,derekterde jazılıp jür.
Kezinde JOBALAY bi negizin özi qalap,
Neler batır, bi, ğalımdar, aqındar önegeli,
Qaytpas qaysar qaharman eñbekterimen,
Tarihta artına öşpes iz qaldırğan,
adamdar şıqqan el.
Jastaban balaları Sartoqay, Sarbas, Begimbet balalarına, onıñ wrpaqtarına wran bolğan JOBALAY batır, özi Bi — Sarıarqanıñ bel ortası, Şwbartau jerine, eldiñ ortasında öz ordasın ornıqtırıp, qalıñ arğın, nayman ortasında ORDALI EL bolğan. JOBALAY babamız Qazıbek, Töle biler men terezesi teñ türde elge basşılıq jasap, olardıñ bolaşağın oylap, halqın soñınan erte bilgen salmaqtı da saliqalı el bası bolğan. Sondıqtan boluı kerek, bizdiñ eldi «Jondağı Jobalay Kerey eli» dep ataydı. Körşimi3 Şwbartau bolısı, Janazardıñ tuına, Ömirzaqtıñ qwtına jinalğan Şwbartau töleñgitteri edi.Töleñgitterdiñ basın biriktirude Ömirzaqtıñ jasağan eñbegin büginde eli qwrmet sanaydı.
Kezinde Jobalay Şaqşaq Jänibek pen Keñgirbaylarğa toqtau aytqan. Jobalaydıñ danalığın ataqtı Qazbek bi, Töle biler qattı bağalap, bolğan üles, jiındarğa ünemi şaqırıp otırıptı. Onıñ qatısqan jiındarda Orta Jüzge baylanıstı keybir şeşilmek mäselelerge Jobalay aytqan baylam, pikir ünemi üstem bolğan eken. Jobalay bidi Abayda qattı bağalağan. Bay-bolıstar arasındağı, kedey men bay arasındağı daudı şeşude Jobalay biligi şeşuşi bolıp, qattı qwrmettelgen. Büginde halıq jazuşısı, iri ğalım Mwhtar Mağauin ädildik, turaşıl şeşim Jobalay şeşimindey-aq bolsın dep bağalaydı.

Jobalay bidiñ soğısqa deyingi qoğamdağı ädiletsizdik, zorlıq pen zombılıq, äldiniñ älsizdi ezip, janşıp öz aytqanına jürgizuge tırısqandarğa qarsı küresi onıñ ädil biligi emes pe?.
Atıma tay ber,
Qoyıma qozı ber.
Qoy bolar, qozı bolar,
Keler jılı özi bolar, — degen talabı.
Abay aytqanday: «Küşti zorlığın qoyğan ba? Älsizdi älim jettilikpen jep, ese bermegenen keyin, Jobalay bidiñ oylap tapqan biligi ğoy» dep turasınan jol salıp orındatqan ükimi boldı. Mine, osınıñ özi sol kezdegi ömir üşin küres, baylıq üşin talas, bilik üşin tartıs zamanında, Jobalay bi biliginiñ qajettiligin, onıñ ömir süru kezeñinde tarihi ornın belgilep, ayqındap otır. Bwl qwn töleu tärtibine aynaldı. Bwl sol kezdiñ özinde ärkimniñ qolınan kelgen joq, tek özi batır, özi bi Jobalay babamız tärizdi äkesi Bäyseyit, Bayğotan, Altıbay, Begeş, Toqsanbaylar ğana alıp jüre aldı. El senimine ie boldı, öytkeni, olardıñ kökiregi oyau, oyları swñğıla bolatın.
Onımen qosa, Jobalaydıñ batırda bolğanı, onıñ Abılay, Jänibek, Qabanbay, Bögenbay, Köşimbay, Şaqantay batırlarmen üzeñgiles bolıp, san jorıqta sarbazdarın ertip, jeñiske jetuiniñ özi añız, aqiqat birneşe tarihi derekter men jazdım jäne jazılıp jür.
Bir küni Qabanbay bar, Jobalay bar,
Attanıp jorıq şektik, dobal aybar.
Tün qatıp, kelip qondıq bir arağa,
Sazdauıt otını joq qoğalı aydar.(1989 j.
Mänik).
Endi Jobalay Bäyseyit wlı jönindegi derekterge jüginsek. Jastaban (Begimbet) teginen tuğan Er Qosay, Rısbetek wlı Bäyseyit balası Jobalay 1730 jıldar şamasında düniege kelip, 1818 jıldarı dünieden ötken. Jobalay bidiñ şın atı Qasqabay eken, öziniñ alğaşqı bir aytqan biligine riza bolğan şaqşaq Jänibek batır, Keñgirbay bi:- «Jas bolsañ da aytqan jobayıñ dwrıs, sondıqtan da seniñ atıñ keleşekte Jobalay bolsın» depti. Osıdan bastap Jobalay atı tanılıp, osı esim el jadında qalğan.
Alatau men Qaratau,
Senderde de bir min bar.
Asu bermeysiñder,
Edil, Ertis – eki su.
Senderde de bir min bar,
Ötkel bermeysiñder.
Jänibek pen Keñgirbay,
Senderde de bir min bar.
Basqağa söz bermeysiñder.
Arqan kerip, bozın al.
Eşki daulap, laq al.

Laq al da, tına qal. Asau qwnan küni erteñ Eşkim wstap minbeytin, At şığarday senip al.
Jügen,qwrıq timegen. Atası hayuan demeseñ,
Sırın eşkim bilmegen. Şın twlparğa telip al.
Asau tay men qwnannan.
Jüzden mıñnan jüyrikter şığadı,
Jorğa menen taydan,
Jaratqanda süyeniş şığadı.
Osı sözime toqtalsañ.
Bwl iniñ basqanı qoyıp,
Osı bilikke twradı, — degende Keñgirbay men şaqşaq Jänibek te Jobalay biligine toqtadı emes pe? Jobayı dwrıs degen şeşim sondıqtan da aytılsa kerek.
Qay kezde bolsın Jobalay biliginsiz, rwqsatınsız eşkim öz betimen eşqayda ketpegen. Birde soğısta jaumen arpalıs kezinde barımtaşılar Nwralınıñ jılqısın aydap äketedi. Nwralı batır jau aydap äketken jılqısın qaytarıp alu üşin, barımtağa baruğa Jobalay biden rwqsat süraydı.Sonda Jobalay bi rwqsat bermey, Nwralı batırğa bılay degen eken:-«Auıl-üy arasında qatın da batır. Batır sırtqı jauğa qajet. Bayğotandı şaqır»- depti. Bayğotan kelgennen soñ:-«Mına Nwralıdan jılqınıñ sanın bil jäne Nwralınıñ balaların ertip alıp, tışqaq tayın qaldırmay äkelip ber», — degen eken. Bayqotan rasında eşbir wrıs-janjalsız jılqısın şaşau şığarmay äkelip beripti. Bwl jerde Bayğotannıñ sözge şeşendegi, batıl is-qimılına bwrınan qanıq Jobalay bidiñ, onı tağıda bir sınağanı eken.
Nwralı, Qasqa balaları batırdıñ is äreketinen, artıq is tındırğanına qızığuşılıqpen qarap, Jobalay biden mwnıñ mänisin swraydı. Sonda Jobalay bi, olarğa bılay depti:-«Bayğotanıñ tiliniñ astında qara meñ bar. Bwnıñ aq degeni alğıs, Qara degeni qarğıs boladı»,-degen eken.Bolaşaq bi osı boladı dep aytıp jetkizipti.
Qaz dauıstı Qazbek, Qu dauıstı Qwttıbay, Äyteke, Aqtaylaq, Altıbay bilerdiñ dañqı üstem kezinde, olardı jeñe bergen soñ, osı kisilerdiñ biri, şeşen, tura aytatın Jobalayğa birde bılay degen eken: -Qarqaralı degen qala twradı,
Qaz moyındı bala tuadı.
Auızı tükti, közi kök,
Sarı orıs auılıñdı janap ötedi,
Aldıñdağı maldı sanap ötedi,
Jobalayım aruağıñ sonda ketedi.
Bwnday köregendikpen aytqan köripkel sözi, ömirde bastan ötti ğoy. Ädiletsiz bilik basımızğa jetti emes pe, jetpis-seksen jıl kimge jalınıştı bodan bolmadıq.
Osal, jaltaq basşı, jeke bastıñ qamımen jwmıs jasağan adamdar qırsığınan tarihı mol,kieli jeri,darhan adamdarı bar, wlılırdıñ mekeni, qasietti audanımız üş ret tarap, halıqtıñ büginde Ayaköz audanı basşılarınıñ qol astında jürgen jağdayı bar. Jobalay bi qayda! Ökiniştisi de osı. Tiri bolsa bwl bätuasızdıqqa bi de ökpeler edi.
Şeşendikti, tapqırlıqtı darıtqan,
Jobalay bi şıqtı Jastaban degen halıqtan.
Ädiletti tiek etip tiline,
Dañqı öşpey orın aldı tarihtan.
Estigende qwlaq qwrışın qandırğan,
Kökiregime ümit otın jandırğan.
Qiın-qıstau kezderde jön tauıp,
Kezderiñ joq orta jolda qaldırğan.
Sen kelesiñ sonau alıs ğasırdan,
Aldıña kep talay şonjar bas wrğan.
Ädildiktiñ jigin tauıp tartısta,
Bedeliñdi bar aymaqqa asırğan.
Asıl mwra, mazarı babamızdıñ,
Qanğa siñgen aq sütimen anamızdıñ.
Tereñ boljap aldı — artımdı bayqasam,
Quanam da, işte şerdi tarqatam.
Sarjan Düysenbaev. Ayğız auılı.
Jobalaydıñ osı elde 1822-25 jılğı orıs patşasınıñ biler biligin joyıp, jañadan jariyalağan Qarqaralı işki okrugtik basqarması jarlığına deyin biligi jürgen.
Osı Begimbet balaları Dağandeli, Baqanas bolıstarın qwrap, Dağandeli boyın mekendeuden bastağan eken.
Bir talay mwnan bwrın ata ötken,
Beknazar, Qosay eken Begimbetten.
Az auıl arğın — nayman ortasında,
El boluğa kelgen bölinip Jänibekten .
Oylandı el boludı basın qwrap,
Öz elin Dağandelige etip twraq,
Eki wlı Begimbettiñ eki auıl bop,
Qatarlas qonıs aldı ketpey jıraq.
Sarıarqanıñ bel ortasına meken teuip, ejelden halqımız üşin jer tağdırı bastı ömir qajettiligi kezinde,osı jerge twraqtap, aymaq zañına moyınswnğanda, Jondağı Jobalay Kerey eli atanğan bwl elge Jobalay babamız basşılığı 1822 jıldan bastap, basqaru reti Sibir qazaqtarınıñ «Aymaq» zañı , boyınşa iske asırıla bastalğanşa jürgen.
Elde bi, bolıstıq basqaru jüyesiniñ enui—
Tek Orta jüz boyınşa 8 sırtqı duanğa bölindi. Bolıstıq basqaru jüyesi eñgizildi.
1-09-1824 jıldan jäne 2-h-1826 jılı halıqtıñ saylauımen qayta bi bolıp Jäñgir Şıñğıswlı tağayındalğan eken.
1827 jılı Jobalay-Kerey bolısında Bayğotan Amanbaywlı / 70 jasta/, Şürşit Mataqwlı istegen.

KEREY KLIM TÖLEMİSWLI.Şejireşi,Şwbartau tarihın zerteuşi.