Joşı hannıñ ölimi töñireginde alıp qaşpa äñgime köp. Olay boluı Joşı öliminiñ kezdeysoqtığında ma dep oylaymın. Oqiğa bılay bolğan.

Şıñğıshan 1225 jıldıñ küzinde Horezm jorığınan atamekenine qaytıp oralıp, Tulanıñ qara ormanında han ordasın tigedi. Kele sala alda twrğan Tangut (Si Sya) jorığına qamdana bastaydı. Jorıqqa baylanıstı ol öz wldarı jäne qolbasşı, keñesşilerin qara şañıraqta bas qosuğa şaqıradı. Joşı «Densaulığınıñ aqaulığına» baylanıstı bwl jolı da kele almadı. Biraq Horezmnen kelgen Şağatay «Joşı qıpşaqtardı jaqın tartıp alğanı sonşalıq ol ata jwrtınan irgesin alısqa salıp qana qoymay tipten qara şañıraqqa qarsı bağıttalğan äreket jasauı ıqtimal», — degen habar jetkizedi. Onıñ üstine däl osı kezde Mañğıttıq bireudiñ: «Joşı han esen-aman Qıpşaq dalasında böken aulap jür, — delinetin habarı Şıñğıshandı şınımen qaharına miñgizedi. «Joşı bizge jau boldı, ol jındanğan eken», — dep qaharlanğan Şıñğıshan Ögödey, Şağatay qolın Joşığa qarsı attandırıp, özi wldarınıñ soñınan atqa qonbaqşı bolıp jinala bastaydı. Däl osı sätte «Joşı dünieden ötti» degen oqıs habar kelip jetedi. Şıñğıshan basında bwl habarlardıñ qaysısına senerin bilmey dal boldı.

Aqırı Joşı turalı jağımsız habar şındıqqa aynalğanda, Qağan jalğan habar taratqan mañğıttı wstap basın aludı bwyıradı, biraq ol iz tüzsiz joğalıp ketedi. Mwnday suıq habardı Şıñğıshanğa jetkizu de oñayğa tüspese kerek. Türik şejiresinde (Rodosloviya Tyurkov) aytıluı boyınşa qayğılı oqiğanı Qağanğa estirtuge eşkimniñ batılı barmay qağannıñ ämirleri bwl mindetti wlı jırşığa jükteydi. Şıñğıshan jır jırla dep ämir bergen sätin paydalanğan wlı jırşı:

— Tengiz baştın bulğandı, kim tondurur, a hanım?

Terek tubtın jığıldı, kim turguzur, a hanım?,- degende, Şıñğıshan oğan jauap retinde:

— Tengiz baştın bulğansa, tondurur (tundırar) olum Juçi dür,

Terek tubtın jığılsa, turguzur olum Juçi dür. Jırşı joğarıdağı sözin qayta qaytalağanda közi jasqa tolı ekenin añğarğan Şıñğıshan:

— Közung yaşın çökӱrtӱr konglӱng toldı bolğaymı?

Jiring köngul' ökӱrtӱr Juçi öl'di bolğaymı?, — dep, bwdan bılay Joşınıñ ölimi jaylı auız aşqan jannıñ kömekeyine qwm qwyılsın degen bilik aytadı. Sonda wlı jırşı:

— Söylemeske erkim yok sen söyleding, a hanım!

Ӧz yarlığıng özge jab ayu öyleding, a hanım! — dep jauap qayıradı. Sonda qasiretti moyındamasqa şarası qalmağan wlı qağan:

— Kulun alğan kulanday kulunumdin ayrıldım

Ayrılışkan ankauday er olumdin ayrıldım, — delinetin türik jırınan üzindi aytqan sätti paydalanıp, ämirleri tügelimen orındarınan twrıp wlı qağanğa köñil aytqan eken desedi. Mwnda, birinşiden, Joşınıñ ölimin qağan äkesine estirtu oñayğa tüspegenin añğartadı. Ekinşiden, mwnda Şıñğıshan äuletiniñ ürdis, saltınıñ türkilik salt dästürge öte-möte jaqındığın körsetedi. Qazaqtıñ «Aqsaq qwlan» küyin tudırğan añızdıñ sarını da tura osı oqiğanı meñzeydi.

Aqseleu Seydimbek «Küy şejire» attı eñbeginde joğarıdağı jır jäne küydiñ avtorı nayman jırşısı Ketbwğa edi dep jazadı. Iä, qazaq arasında Şıñğıs hannıñ kezinde naymannan şıqqan Ketbwğa degen jırşı bolğan degen añız barı ras. Biraq atalmış jır men küydiñ aqı iesi (avtorı) Ketbwğa edi degendi rastaytın naqtılı tarihi derek joq. Moñğoldıñ qağan ordasında ol kezde belgili jırşı, küyşi, jwldızşı, bitikşiler öte köp bolğan.

Tarihşılar üşin qızıqtısı jırdıñ avtorı kim ekeninde emes, jır Joşınıñ äkesinen bwrın ölgendigi jäne äkesi ol ölimdi qanday küyde qabıldağanı jaylı derek bolıp otır. Şıñğıshan üşin öz bası äzer köndikken ülken qayğını Joşınıñ anası Börtege estirtu tipten oñayğa tüspese kerek. Joşınıñ ölimi jaylı qayğılı habardı onıñ anası Börte ejege tura estirtuge jüregi daualamağan Şıñğıshan keñesşisi Elyuy Çu Cayğa ädeyi jarlıq jazdıradı. Onda «Han wlım Joşı Qıpşaq dalasınıñ bir üstirtinde dünieden ötipti. Ol meken bwrın bizdiñ ata babamız Börte böri, swlu Maral meken etken Maral (Aral?) teñiziniñ jağalauı eken. Joşı atı zatına say allanıñ ämirimen bizdiñ borjığındarğa jibergen qonağı eken, mine ol täñirine qaytıp attanıp ketti…» delingen.

Mine, Joşınıñ ölimi jaylı habar Moñğol qağan ordasına osılayşa kelip jetti. Biraq bwl töñireginde äli de aqiqattan göri añızğa jaqın äñgime köp. Mısalı, ğılımda Joşı hannıñ dünieden qaytqan uaqıt merzimi turalı eki türli pikir bar. Şıñğıs Qağan äuletiniñ tarihın jazğan Raşid ad-din Joşınıñ ölgen jılı turalı kesip eşteñe aytpağan, bir sözben aytqanda, onıñ eñbeginde Joşı hannıñ ölgen jılınıñ ornı bos twr. Moñğoldıñ äygili «Nuuc tovçoo», «Altan tovç» şejiresinde de bwl turalı eşbir mälimet joq. Joşınıñ qaytıs bolğan jılın ayqındau üşin äueli onıñ ölim sebebin ayqınday tüsken jön siyaqtı. Bwl turalı da äzirge üş türli boljam bar.

1. Raşid ad-din, YUan' Şi avtorları jäne A. Amar, Ş. Nacagdorj, B. Sayşaal qatarlı ğalımdar Joşı Ürgenşi şayqasınan bastap (1223) sırqattanıp, sol nauqasınıñ saldarınan qaytıs boldı dep jazadı.

2. Orıs tarihşıları N. Aristov, L. Gumilev, Iakinf (Biçurin), tarihi romanşı V. YAn, Abu-Omar al-Djuzdjani jäne basqalar Joşı Şıñğıs orda jansızdarınıñ qolınan qaza taptı degen pikirde.

3. Ötemis Qajınıñ «Şıñğısnamasında» Joşı Wlıtaudıñ boyında añ aulap jürip, qoralı kiiktiñ soñına tüsip jebe tartqan sätte attan qwlap jaraqattanıp, alğan jaraqatı saldarınan qaytıs boldı dep körsetedi.

Birinşi boljam dwrıs-aq delik. Sonda qoyan-qoltıq jatqan Şıñğıshan ordasına Joşınıñ sırqatı turalı naqtı habar estilmey, tekserilmey jatuı mümkin be edi?. Joq, mümkin emes. Şıñğıs imperiyasınıñ «wzın qwlağı» qol sozımda jatqan Qıpşaq dalasın bılay qoyıp, Şığıs Evropa, Qıtaydağı jağdaydı arağa apta salıp estitin mümkindigi bolğan. Joşı han eger şınımen nauqas bolsa, Şıñğıshan basqaday şaralar qoldanğan bolar edi, köñilin swratar edi, öytpedi. Osığan qarağanda, wlı Şıñğıshannıñ özi «Jay tüsip öldi» delinetini siyaqtı Joşıhan da kenet jağdayda qaza boldı dep qarauğa jeteleytin qisın bar. Öytkeni Orıs, Parsı, Moñğol jazbalarında onı «qaytıs boldı» demey «öldi» (pogib) dep jazadı.

Bwl oy bizdi joğarıda aytılğan ekinşi boljamğa qaray jeteleydi. Ol – «Joşıhan äkesiniñ ädeyi jibergen jansızdarınıñ qolınan qaza taptı» delinetin boljam. Joşıhan eger «jansızdardıñ qolınan qaza boldı» dep qaraytın bolsaq, onda Joşıhan jäne äkesi arasındağı qayşılıqtan (wlı qağannıñ köziniñ tirisinde äke men balaları arasında aşıq qayşılıq bayqalmaydı) emes, han äuletiniñ müdde qayşılığı nemese Joşı men inisi Şağatay aralıq qayşılıqtan tuındauı mümkin. Abu-Omar Minhadj-ad-din Osman ibn Siradj-ad-din al-Djuzdjanilerdiñ qabarlauınşa: «Joşı tım aybındı, qaharman, jaujürek, onıñ küş quatınan äkesiniñ özi jüreksinetin», — dep jazğanı siyaqtı Lev Gumilev bastağan orıs zertteuşileri Joşınıñ ölimin tura äkesi Şıñğıshannan köredi. «Şıñğıshan qaytıs bolar qarsañında tuğan negizgi problema jeñilgenderge közqaras mäselesi edi, – dep jazadı Lev Gumilev,- bwl arada birinşi pikir olardı tek küşpen bağınıştılıqqa wstauğa, ekinşi bir pikir eppen qayrımdılıqpen wstaudı közdedi. Joşı ekinşi bağıttı jürgizuge tırısıp, ol üşin tirşiliginen ayrıldı». Ol arı qaray: «Joşı äkesimen tatu twrmadı, jeñilgenderge qayrımdılıq körsetuge ärekettendi, sondıqtan 1227 jıldıñ bas kezinde astırtın jiberilgen kisi öltiruşiniñ qolınan qaza taptı», – dep jazadı. Bwl tek boljam ğana.

Al Şıñğıshan memleketiniñ işki qauipsizdigin basqarğan inisi Otçigindi jiberip öltirtipti delinetin jazuşı V. YAnnıñ boljamı şındıqqa eş janaspaydı. Şıñğıshan Otçigindi Joşını öltirtu üşin emes, Joşı ölgesin eldiñ işki jağdayın ornıqtıruğa Batığa kömektesu üşin jibergeni mälim. Joşı men Şağatay arasında bala jastan beri kele jatqan tüpkilikti qayşılıq bolğanı ras. Ekeui de es jiıp, at jalın tartıp minip, enşileri äygilenip, keleşek sayasi tağdırı şeşiler twsta bwl qayşılıq tipten asqına tüsti. Şıñğıshan Horezm jorığına attanar aldında bolğan ot-basılıq keñes kezinde Şağatay jäne Joşı arasında bolğan teke-tires osınıñ kuäsi. Mwnday ara qayşılıqtıñ tuuına är qaşan Şağatay türtki bolıp otırğanın köremiz.

Şıñğıshannıñ öler aldındağı amanatında: «Meniñ ornımdı Ögödey bassın degen şeşimdi eş özgertuşi bolmañdar! Bwl şeşimdi iske asıruına Şağataydıñ böget bolu äreketinen saqtanıñdar», – dep eskertkenine qarağanda, Şağatay qatıgez de qızğanşaq adam bolsa kerek. Şağataydıñ mwnday minezi ağası men ekeuaralıq qatınastardı ärdayım qwytırqılandırıp otırdı. Horezm jorığınıñ jeñisi nätijesinde ağayındı ekeuine tiesili el, jerler körşi, qanattas kelui ara qayşılıqtı odan arı asqındıra tüsti. Şığıs Qıpşaq dalası Joşınıñ köñilinen şıqqanı bayqaladı. Biraq qırında üyir-üyirimen qwlanı jortıp, dalasında bökeni jırtılıp ayrılğan köz jetkisiz keñ ölkeniñ Joşığa berilui, Joşı bwl dalanı qwlay süyui jäne mwnda «Derbes memleket qwruğa wmtıluı» inileri Şağatay men Ögödeyge sonşalıqtı wnamasa kerek. Öytkeni Qıpşaq dalasındağı Joşınıñ jasağan ärbir qadamdarı, is-äreketi turalı jağımsız habarlar qağan ordasına tım jii kele bergen.

Osınday habardıñ köpşiligi qonıs jayı körşiles inisi Şağatay arqılı jetetin bolğanın köre alamız. Joşı jaylı eñ soñğı jağımsız habar belgisiz bir «Mañğıt arqılı» osılayşa jetken edi . Atalğan derekterge qarap, Joşınıñ ölimine Şağataydı kinälauğa bolar edi. Biraq osılay da osılay dep kesip aytuğa twrarlıq tıyanaqtı derek kezdespeydi. Eger Joşınıñ köz jwmu oqiğası äke öliminen soñ bolğan bolsa, bwlayşa küdiktenuge bolar edi. Oqiğa äkeniñ közi tirisinde bolğan. Al äulettiñ bas töreşisi wlı qağannıñ köziniñ tirisinde mwnday äygili qadam qağannıñ rwhsatınsız jasaluı mümkin emes. Şıñğıshanğa keleşek Batıs jorığı mindetin moynına jüktegen twñğış wlı Joşınıñ esen saulığı qajet bolatın. Wlı qağannıñ közi tirisinde Şıñğıshannıñ tikeley öz otbasında opasızdıq bolğan emes, wlı otbasınıñ bereke birligi arqasında jartı älemniñ biligine qol jetkize aldı.

Mwnday işki birlik Wlı Qağan ölgennen keyin de köp uaqıt boyı saqtaldı. Biz osı jaylardı saraptay kelip, Ötemis Qajınıñ boljamı töñiregine erekşe toqtalğımız keledi. Ol «Şıñğıs Nameniñ» Şıñğıshan turalı dastanınıñ alğı sözinde bılay dep jazadı. «Joşı han Deşti-qıpşaq eline attanıp, Wlı tauğa jetedi. Sonda añ aulap jürgeninde birde onıñ aldınan qoralı maral-kiik şığa keledi. Kiik maraldıñ soñına tüsip qua jürip at üsti sadaq tartqan kezinde arğımağınan qwlap, moynınıñ buını şığıp, sodan öldi». Osığan wqsas habardı biz basqaday avtorlardıñ eñbekterinen de kezdestire alamız.

Äyteuir, Joşı Qıpşaq dalasında esen-sau böken aulap jürgeni turalı qaueset jäne onıñ ölimi turalı qayğılı habar wlı hağan ordasına birkezde kelip jetkenine qarağanda, Joşı han kenetten, oqıs jağdayda qaytıs boldı ma degen qortındığa kelesiñ. Tipten Joşı qandı ädeyi öltirdi degenniñ özinde ölim añ aulau nauqanı üstinde jasalğan boluı mümkin. Bwl turalı Qwrbanğali Halid «Tauarih hamsa» (Bes tarih) attı eñbeginde bılay dep jazadı: «Joşı añğa şığıp, bir jabayı qwlandı atıp ayağınan aqsatıp, onı wstaymın dep quıp dostarınan ozıp ğayıp bolğan (qabarsız ketken — Q.Z.). Aqsaq qwlan-Joşı han, joqtau ayttım osığan degen taqpaq qazaqta mäşhür (äygili)». Avtor bwl oyın qazaqtıñ äygili «Aqsaq qwlan» küyi añızınan tüyse kerek.

Al moñğol jazılımdarı Joşı hannıñ «qwpiya jağdayda» qaytıs bolğandığın moyındamağanımen, «Añ aulau nauqanı kezinde alğan jaraqatı saldarınan dünieden ötti» degendi joqqa şığarmaydı. Joşı han sırqattığın alğa tartıp 1224 jılı Qwlan basında, 1225 jılı köktemde Ertistiñ Bwqa şoşığanındağı wlı jiınğa qatısa almauı, sol jıldıñ küzinde Tulanıñ qara ormanındağı jiınğa qatısa almaytındığın aldın ala qabarlauına qarağanda, «jaraqat» jaylı derekter Joşınıñ äkesi jäne inilerine degen ökpe nazınan bolıp ädeyi oylap tapqan sıltauı boluı ıqtimal. Äyteuir, Joşı kenetten ölsin nemese alğan jaradan ölsin, bäribir bwl ölim qwlan, maral, kiik aulau nauqanımen tikeley baylanıstı ekenine kümän keltiruge bolmaytınday.

Qalay degenmen Joşı han äkesinen bwrın dünieden ötkeni şındıq. Biraq qay jılı, neşe jasında ölgeni turalı boljamdar ärqilı pikir, talas tudırıp otırğan mäselelerdiñ biri. Bwl mäsele töñiregindegi köp pikirdi negizinen eki topqa bölip qarasa bolğanday. Birinşisi, Joşı keybir habarlar boyınşa 20, al säl soñıraq äygili bolğan derekter boyınşa 30, 40 jas şamasında öldi delinetin Raşid ad-din, D. Osson, Biçurin (Iakinf) jäne basqalardıñ pikiri. Biraq atalmış ğalımdar Joşınıñ ölgen jıl, ayı jaylı kesip pikir aytpağan. Joşıhannıñ ölgen ay, jılı jaylı kesimdi habar qaldırğan adam ol Parsı tarihşısı Kazvini. Ol öziniñ «Tarih-i-Guzide» (Tañdamalı tarih) attı eñbeginde: «Tuşi (Joşı) äkesinen altı ay bwrın öldi», – dep habarlaydı. Eger Şıñğıshan şığıstıq jıl qayıruı boyınşa qızğılt doñız jılı küzdiñ jetinşi ayınıñ 16-şı jañası, al jañaşa jıl sanau boyınşa 1227 jılı 16 tamızda 66 jasqa qarağan şağında dünieden ötti dep körsek, onda Joşı «1227 jılı aqpannıñ ortasında öldi» degen qorıtındı jasauğa tura keledi. Biraq atalğan derekterdiñ qay-qaysısı şındıqqa say emes.

Eger olay bolğanda, V. Bartol'd aytqandayın, Şıñğıshan wlınıñ ölimi jaylı habardı Si Sya jorığında jürgende estigen bolıp şığadı. Biraq Raşid ad-dinniñ habarlauı boyınşa Şıñğıshannıñ Si Sya eline qarsı jorığı 1225 jıldıñ küzinde, Qıtay jäne Moñğol jazılımdarı boyınşa 1226 jıldıñ köktem aylarında bastalğanı belgili. Sondıqtan bwl mäselege onıñ basqaday bir qırınan qarağan jön siyaqtı. Osıdan barıp ekinşi pikir tuındaydı. Djamal al-Kariy öziniñ «al – Mulhakat bi-s-surah» attı eñbeginde «Şıñğıs han Harasannan oralğasın qıjıranıñ 624 jılı 10 ramadan küni evropalıq jıl qayıru boyınşa 1227 jılı 24 tamız küni dünieden ötti. Onıñ wlı Joşı (Tuşi) äkesinen bwrın 622/1225 jılı öldi dep jazdı. Qıtay tarihşısı B. Sayşaal da osınday pikirde. Ol qıtay jäne moñğoldıñ köne jazılımdarına süyene otırıp, Joşı han 1225 jılı 47 jasında aurudan qaytıs boldı dep jazdı.

Moñğol tarihi derekteri osı boljamdı rastay tüsedi. Joşınıñ ölimi turalı habar moñğoldıñ ata jwrtındağılarğa qağan ordası Tulanıñ qara ormanında küzep otırğanda, Tangutqa qarsı jorıqqa dayındıq mäselesin talqılağan wlı jiın kezinde jetkeni belgili. Şıñğıs ordası Ertisti jaylap, sol jılı küzde osı mekenge şañıraq kötergen bolatın. Bwl 1225 jıldıñ küzi edi. Şıñğıshan Batığa kömektesu üşin Otçigindi osı jerden attandırdı. Al Şıñğıs Qağan Tangut jorığınıñ alğaşqı tobın osı jılı attandırıp, özi 1226 jılı küzde Gurvan sayhan tauın asıp, Ejen özenin boylay Tangutqa qarsı şabuılın bastağanı belgili. Al Joşı ölimi atalmış jorıq bastaludan bwrın bolıp ötti. Mine, osı derekterdiñ barlığın eskere otırıp, biz Joşı han 1225 jıldıñ küzinde dünieden ötti degen pikirmen kelisemiz. Söytip äygili Joşı han 1179 jılı qaraşa ayında tuılıp, 1225 jılı küzdiñ soñğı ayında Evropa jıl sanaluı boyınşa 46 jasında ömirden ötkenine köz jetkize alamız. Joşı ömirbayanınıñ jäne bir küñgirt te jwmbaq twsı onıñ jerlengen ornı töñiregindegi mäseleler.

Moñğol tarihşıları Joşınıñ ordası Ertiste bolğan, al özi Kaspiy men Aral aralığında öldi dep jazadı. Bwl onıñ ölimi turalı. Al Joşı qayda, qalay jerlengeni jaylı eş mälimet kezdespeydi. Tek japondıq tarihi romanşı Ino YUuvey Esesi öziniñ «Börte Çinö» romanında «Han wlı Joşı üş jıl boyı nauqastanıp üstimizdegi jılı (qay jıl ekeni belgisiz — Q.Z.) tamız ayında auruı asqınıp, Qıpşaq dalasında Kaspiy teñiziniñ batısındağı eldi mekende dünieden ötti. Amanat boyınşa kelesi jılı aqpanda barlıq noyandarı men sarbazdarı onıñ tabıtın ata jwrtına jetkizu üşin jolğa şıqpaq», – dep habarlaydı. Biraq Joşı tabıtınıñ Moñğol jerine jetkizgeni jaylı moñğol jazılımdarında qanday da bir derek kezdespeydi. Wlı qağan Şıñğıshan özi jerlendi delinetin Ih-Ötögte (Wlı qorıq) tek Ögödey, Tuluy jäne onıñ nemereleri Möñke qağan, Qubılay qağan, Arıqbwqa, şöbereleri Batmönh Dayan cecen han jerlengen.

Al Qazaq tarihında Joşı ortalıq Qazaqstannıñ Sarısu boyında Teris Kendirli özeniniñ batısındağı Saraylı bwlaq mañında jerlengen dep jazıp keldi. Qazaq halqı «Joşı mazarı» dep qasterlep kelgen mazar käzir osında twr. Joşı şığıs mwsılman jazılımdarı boyınşa (Ötemis Qajı) Wlı tauda, al moñğol jäne basqaday köptegen jazılımdar boyınşa Kaspiy men Aral mañında öldi delinedi. Mwnday jağdayda Joşınıñ mäyitin Arqa dalası, Sarısuğa äkelip jerleu mümkin be? Jäne ne üşin äkeldi? — degen saual tuadı. Ekinşiden, Şıñğıshannıñ wrpaqtarı wlı ämirşiniñ öziniñ közi tirisinde äke jarlığın bwzıp, onıñ twñğış wlına bögde jwrtta mazar twrğızu mümkin be edi?. Tarihşı bizderdi, mine, osı saualdar mazalaydı. Ol kezde moñğoldar pwtqa tabınatındıqtan moñğoldar bwl kezde marqwmğa mazar twrğızbaytın. Şıñğıshan bwl mäselege zañ boyınşa tiım salğan.

Şıñğıshan äuletiniñ jerleu räsim saltı jaylı Djuzdjani, Qıtay tarihşısı To Ji, 1236 jılı Moñğolğa kelip qaytqan Sun äuletiniñ elşisi Pen Da YAa, Raşid ad-din, A. Juveyni, Marko Polo, D. Osson qatarlı köptegen ğalımdar jazdı. Barlığınıñ da qaldırğan derekteri, jasağan tüyini birdey. Ol atalğan kezeñde moñğoldar ölgenderiniñ äsirese qağan äuletiniñ belgili adamdarınıñ basına mola, mazar twrğızuğa tiım salınğandığı. Mısalı, Djuzdjani Batı handı jerlegen räsimi jaylı (1256) bılay dep jazadı. «Onı Moñğol räsim saltı boyınşa jerlepti. Olarda eger bireui qaytıs bola qalsa, jer astınan üy-jay ornatıp onı kilem jäne basqaday qwndı zattarmen orap, marqwmnıñ közi tirisinde qoldanğan barlıq zattarın sonda qoyatın bolğan. Onıñ köp zayıbınıñ işindegi eñ süyiktisin birge jerlegen. Sosın jerdi topıraqpen jauıp eşbir belgi qaldırmaytınday etip at twyağımen taptatqan».

Biz mwnda Moñğol däuirinde Djuzdjani aytqandayın han ölse hatundarın birge jerleytin köne dästür qoldanıludan qalğandığın eskergenimiz jön. Al 1236 jılı Sun äuleti atınan Ögödey qağan ordasına elşilikke kelip, moñğol saltın közimen körgen Peñ Da YAa «Qara tatarlar jaylı qısqaşa mälimetter» attı eñbeginde moñğoldardıñ jerleu räsimi jaylı keltirgen derekteri şındıqqa jaqınıraq. Onda ol bılay deydi: «Eki ağaştıñ ortasın üñgip kisi boyı quıs şığaradı da, onıñ üñgigen betin qiıstırıp abdıra jasaydı. Tabıttı abdırağa salıp sırtın boyap, abdıranı taza altınnan jasalğan beldeumen üş märte oraydı. Sosın basın qwbılağa qaratıp tabıttı kömedi. Memleket zañı boyınşa basına mola, mazar twrğızılmaydı. Jerleu räsimi ayaqtalğasın, üstinen mıñ jılqı aydap, jerin taptatadı. Sosın bir jas botanı enesiniñ közinşe qwrbandıqqa şaladı. Ölik jerlengen jerge mıñ salt attıdan qarauıl qoyıp, topırağına ösimdikter ösip, jer qalpına kelgenşe küzettiredi. Beyit jerden aynımastay bolğasın küzet tüsiriledi. Ol jerdi adam pende tabuı mümkin emes, tek botası ölgen iñgenniñ bozdauımen ğana payımdauğa bolatın edi». Moñğoldardıñ jerleu räsimine baylanıstı qwndı habar qaldırğandardıñ biri — Plano Karpini. Onıñ bergen habarınıñ qwndılığı sonşalıq, ol – Joşı ölgesin 20 jıldan soñ (1245) şığıs Qıpşaq dalasın basıp ötken adam. «Eger belgili adam ölse, — deydi ol, – ol adamdı dalağa jasırın türde jerleydi. Aldına tostağan tolı qımızımen dastarhan jayadı. Ölgen adamnıñ o düniedegi tirligi üşin qwlındı bie jäne er twrmanımen birge jerleydi… Altın, kümisin de birge qoyğan. … Üş wrpaqqa deyin ölgen adamnıñ atın atamaydı».

Totemdik osınau salt-dästürdiñ qaysı biri moñğoldar arasında bügingi künge deyin saqtalğan. Mısalı moñğoldar käzirge deyin ölgen adamnıñ atın atamaydı, «taliygaaç» (marqwm) deydi. Joşı han Qıpşaq dalasında, Moñğol oşağınan tısqarı bes-altı-aq jıl (1219-1225) ömir sürdi. Bwl Deşti — Qıpşaq dalasına mwsılman dini dendep ene qoymağan tws. Joşıhan qaysıbir dinge tabınğanı turalı mälimet joq. Tipten olay boluğa mwrşası da bolmadı. Jäne ol «Kök däpter» zañın qwranday qasterlep qolına wstap otırğan qağan äkesiniñ köziniñ tirisinde dünieden ötti. Mwnday jağdayda sol kezde Joşı hanğa Qıpşaq dalasında mazar twrğızılu mümkin be edi? Endi osı mäselelerge toqtalıp körelik. Wlıtau mañındağı «Joşıhannıñ mazarı» jaylı alğaşqı habar Bwhar bileuşisi Abdallahtıñ 1582 jılı Wlıtauğa barğan saparına baylanıstı payda boldı. Onda «Osı aydıñ 6 jañası senbi küni han Joşı hannıñ mazarı aldındağı sarayğa toqtadı» delingen. Joşı mazarı jaylı YU. Şmidt, V. Bartol'd, jäne Ş. Uälihanovtar jazdı. Arheologiyalıq qazba jwmısı Ä.H. Marğwlannıñ basşılığında 1946 jılı jürgizildi. Eki beyitke jürgizilgen qazba jwmısınıñ nätijesinde tabılğan süyek swlbaları jäne materialdıq zattarğa süyenip, alğaşqı qorıtındılar jasaldı. Ä.H. Marğwlan birinşi beyitten tabılğan adam qañqa süyeginiñ bir qolı joq bolğanına baylanıstı, onı «Joşı han», al ekinşi beyitten tabılğan äyel adamnıñ süyegin onıñ bäybişesi Kereyt Togoril Uan hannıñ qızı Bektwtmıştıñ tabıtı dep payımdaptı.

Ärine, Joşı hannıñ Wlıtau qoynauı, Arqa dalasında jerlenu mümkindigin joqqa şığaruğa bolmaydı. Öytkeni Joşı han Wlıtauda orda tikpegenimen, Wlıtau, Arqa dalası Joşı han ordasınıñ añ aulaytın (av talbih) qorığı bolğanı belgili. «Joşıhannıñ ölimi osınau Wlıtauda añ aulau kezinde boldı»,– delinetini de sondıqtan. Ş. Uälihanov «Arqanıñ qwlanı keri josıp ketpeu üşin, olar dalada or qazdırğan. Bwl orlardı Temuçin (Moñğol) wlıstarınıñ şekarası dep qarauğa mümkindik bar», — dep jazadı. Ş. Uälihanovtıñ atalğan wsınısına tarihşılardıñ bergen ğılımi anıqtamasında «Ordıñ wzındığı 900 şaqırımğa deyin jetetin… Qazaq dalasındağı Tarbağatay tauınan İlege deyingi jasandı jılğanı halıqtıñ auız äñgimesinde ötkenniñ añşılıq ürdisimen baylanıstıratın» körinedi. Atalğandarğa sendiretin jäne bir qisın – moñğoldar ölgenin dalağa jerleytindigi. V. Bartol'dtıñ moñğoldar äygili adamdarın adam pendeniñ ayağı jetpeytin tau qiyalarına jerleytini jaylı pikiri moñğoldardıñ büginge deyin jalğasıp kele jatqan etnografiyalıq salt dästürine say emes. Odan göri, qanşa degenmen, dalanıñ öz tuması bolğandığınan bolar Ş. Uälihanovtıñ pikiri wtımdıraq. Ol bılay dep jazadı: «Bwl ordalardıñ (Qıpşaq dalasındağı Moñğol ordaları — Q.Z.) handarınıñ ärqaysısı özderin dala boyında jerleuin amanat etken (Mısalı, Mañğıt ordasınıñ irgetasın qalauşı Edigeni Wlıtaudıñ qırqasına jerlegeni siyaqtı). Sondığınan bolar Wlıtau boyındağı keñ dala äygili qorıqqa aynalğanı belgili.

Mwnda ärqaysısı özindik bet-beyne, sır-sıypatımen erekşelinetin Qamır han, Alaşa han, Dombauıl äulie, Bwlğın ana, tağı basqa beyit-mazarlar jatır. Osılardıñ barlığın ädeyi zerttep maqala jazğan Ş. Uälihanov «Joşıhan mazarı» jaylı eşteñe aytpağan. Biraq, biz joğarıda aytqanımızday, Joşı hannıñ Wlıtau dalasında jerlenu mümkindigin joqqa şığara almaymız. Biraq: «Birinşi beyitten tabılğan süyek — Joşıniki, ekinşi bey itten tabılğan äyel zatınıñ süyegi –Bektwtmıştıki», — dep kesip pikir aytu mümkin emes. Bizdiñşe, bwl tarihi jäne laboratoriyalıq zertteudiñ qortındısı degennen göri, el auzındağı añız äñgimelerge süyengen qiyali pikir siyaqtı. Nege?

1 Joşı han däl osında jerlendi dep kesip aytarlıqtay derek joq.

2 Tabılğan adamnıñ süyegi orta jastan joğarı (keyde 70-72 jastağı adamnıñ süyegi delinip te jür) adamdiki. Al Joşı bolsa 1179 jılı tuıp, qaysıbir ğalımdardıñ pikirinşe, 1227 jılı, bizdiñ pikirimizşe 1225 jılı 46-48 jasında dünieden ötken adam.

3 Şıñğıshan özi jäne han, qağan wldarın «O düniede köldeneñniñ közine tüsuinen» mwqiyat saqtandırıp, mola, mazar twrğızuğa tıyım salğanı belgili. Sondıqtan qağannıñ közi tirisinde Joşığa mazar twrğızdıruı mümkin emes.

4 Joşı 1225-1227 jıldarı ölse, «Joşı mazarınıñ» jer astı jäne jer beti arhitekturalıq konstrukciyası jäne qoldanılğan qwrılıs materialdarı HÜİ ğasırğa jatadı.

5 Joşı — moñğoldar pwtqa tabınğan däuirdiñ tuındısı. Al «Mazarı» taza mwsılmandıq ülgide. Mwsılman dini Şığıs Qıpşaq dalasına HİÜ ğasırda kele bastağanı belgili. Q. Sätbaev öziniñ «Jezqazğan ölkesindegi köne eskertkişter» attı eñbeginde Joşı han mazarın Altın orda däuirine jatqızuı teginnen tegin emes. Bwl pikir de mazardıñ jwmbaqtı sırın meñzeydi. Moñğoldıñ «Ih Ötöginde» (qorıq) Joşı wrpağınıñ birde biri jerlenbegen. Olardıñ o dünieden saya tapqan jeri Qıpşaq-Qazaq dalası ekeninde dau joq. Biraq qalay degenmen bwl mazar, äsirese mazardağı tabıt tikeley Joşı hannıñ öziniki boluı mümkin emes siyaqtı. Joşıhan mazarı jaylı ädeyi zerttep maqala jazğan J. Eginbaywlı «Alayda, mazar Joşı hanğa arnalıp salınğanımen, jerleu ğwrpın saralay zertteudiñ nätijesinde, biz bwl mazar işinde Joşı han jerlengen dep kesip ayta almaymız», – degen qorıtındığa kelgen.

Bizdiñşe, mazar ne Joşınıñ mwsılman dinin qabıldağan däuirinde ömir sürgen belgili bir wrpağıniki nemese V. Bartol'd aytqandayın, «Joşınıñ mwsılmandanğan han wrpağınıñ biri pwtqa tabınıp beyitsiz qalğan wlı ata babasına (Joşığa — Q.Z.) arnap keyin twrğızılğan» boluı äbden mümkin. Öytkeni mwnday ürdis Ortalıq Aziyalıq mwsılmandar arasında erteden-aq jalğasıp keledi. V. Bartol'd «Seyit-Mwhammed Bahadur han ata babası Nugday bidiñ basına üy twrğızğanı jäne Abbas şeyhtiñ basına meşit, kümbez ornatıp, qwran oqıp twratın moldalar tağayındağanı turalı habarlaydı. Bwl ürdisten Joşınıñ äygili wrpaqtarı da şet qaluı mümkin emes. Joşı mazarında onıñ öziniñ süyegi bolmağanımen, mazardıñ Joşı aruağına arnalıp ornatıluı mümkin dep oylaymız. Biraq mazardı tarihi-geografiyalıq, antropologiyalıq jäne arhitekturalıq twrğısınan äli de jan-jaqtı zerttey tüsu qajet siyaqtı.

Endigi mäsele, Joşı hannıñ tarihi röli jaylı. Joşı han — äueli artına tekti de, öskeleñ wrpaq qaldırğan adam. Ol alğaş 1197 jılı 17-18 jas şamasında Kereyt Jaqambınıñ qızı Niktimiş-fudjinmen (moñğol jazbalarında — Bedeşömiş) bas qosıp, öz şañırağın köteredi. Arağa eki jıl salıp Orda ejenniñ anası, Qoñırat qızı Sartaqtı, jäne eki jıldan soñ nağaşısı Alşı noyannıñ qızı Üki-fudjindi ayttıradı. Tarihşı şejireşiler Batı han osı Üki-fudjinnen tudı dep jazadı. Qadırğali Jalayır Sartaq-hatundı bas bäybişe dep körsetken. Menimşe, soñğı eki derektiñ qay-qaysısı da senimsizdeu. YUan' äuletiniñ alğaşqı qağanı äygili Qubılay qağan ata — babasınıñ ataq dañqın mäñgige qaldıru üşin, Beyjiñdegi (Pekin) qağan ordası janınan segiz Üy-Muzey twrğızıp, onıñ törtinşisin ağası Joşı, onıñ bäybişesi Bedeşömiştiñ eskertkişine arnağan. Eger Üki-fudjin Joşınıñ bas bäybişesi, Batı hannıñ anası ekeni ras bolsa, äueli sol ataluı tiis edi. Öytpedi. Tuluydıñ bäybişesi Sorkuktan-hatun jäne Joşınıñ bas bäybişesi Bedeşömiş-hatun bir tuısadı, Kereyt Jaqambınıñ qızdarı.

Batı han Tuluydıñ bäybişesi Sorkuktan-hatundı erekşe sıylap, odan tuğan Möñke qağanmen etene jaqın bolğanına qarağanda, Batı han Üki-fudjinnen emes, Bedeşömişten tuıluı mümkin be dep oylaymız. Öytkeni Şıñğıshan äuletinde qağan, han wl tuğan bäybişelerdiñ ıqpalı küşti bolğan. Al Batı han tuıldı delinetin Üki-fudjinniñ ıqpalın eş jerden köre almaymız. Qalay degenmen Joşınıñ han, bek, noyan wldarı Sartaq jäne Bedeşömiş hatunnan taraydı. Raşid ad-din Joşıda 40 wl bolğanın ayta kelip, olardıñ işinen atı äygili on törtin at-atauı, wrıq wrpağımen saralap taratıp jazğan. Olar: 1) Orda (monğ. Ordana), 2) Batı (monğ. Bat), 3) Bereke (monğ. Berh), 4) Berkeçar (monğ. Berhşar), 5) Şiban (Monğ. Sıban), 6) Tangkut (monğ.Tangad), 7) Buval, 8) Çilaukun (monğ. Çuluun), 9) Şingkur (monğ. Şonhor), 10) Çimpay, 11) Muhammed, 12) Udur, 13) Tuka-Timur (monğ. Togoon-Tömör), 14) Singkum (monğ. Sengum). Joşı wldarınıñ ärqaysısınıñ tarihtan alatın özindik ornı bar. Olardıñ atqarğan isi äkesiniñ tarihi rölin tolıqtıra tüsedi. Joşı hannıñ ömirbayanı men Joşı wlısı tarihında Orda Ejen, Batı han, Berke hannıñ alatın ornı bölek. Batı han, Berke han turalı Orıs tarihşıları köp jazdı.

Batı han — Joşı hannıñ özinen keyingi äygili twlğa. Ol wlı qağannıñ tikeley öz wsınısımen äke ornın basıp, 1237-1256 jıl aralığında 19 jıl handıq qwrdı. Batıs jorığı kezinde (1235-1241) Orıstıñ ortalıq jäne şığıs böligi, Bulgar, Çerkes, Pol'şa, Majar qatarlı şığıs evropa jwrtın bağındırıp, «Batısta moñğol jabısınıñ twyağı jetken barlıq ölkeni alıñdar» degen wlı qağan atasınıñ amanatın orındadı. Ol wlı jorıq kezindegi qataldığına qaramay «Sayn han» nemese «Qayırımdı han» atandı. Batı han äkesi qwrğan wlıstıñ örisin keñeytip, derjavanıñ ortalığı Saray qalasınıñ irge tasın qaladı. Berh (Bereke) han 1257-1266 jıldarı Joşı wlısında toğız jıl handıq qwrdı. Joşı wlısı tarihındağı asa belgili twlğalardıñ biri. 1) Mwsılman elderimen jan jaqtı qarım-qatınas jasau arqılı Qıpşaq dalasına mwsılman dini dendep kiruine mwrındıq boldı. 2) Alğaş ret salıq reformasın jürgizdi. 3) El astanasın Edildi boylay köşiru arqılı Evroaziya mädenietiniñ ara jibin jalğadı, şığıs pen batıstı aralastıruğa mümkindik tudırdı. Bereke hannıñ atqarğan jäne bir eleuli röli ağası Batınıñ tikeley tapsırmasımen 60 mıñ qolmen Qaraqorımğa attanıp, 1251 jılı 1 şildede bastalğan Şıñğıshan äuletiniñ wlı qwrıltayın basqarıp, Tuluy wlı Möñkeni wlı qağan tağına otırğızuı.

Bwl Şıñğıshan äuleti üşin iri oqiğalardıñ qatarına jatadı. Osı kezeñnen bastap Imperiya tizgini Ögödey äuleti biliginen Joşı wrpaqtarımen etene jaqın bolğan Tuluy äuletine ötip, imperiyanıñ soñına deyin jalğastı. Orıs tarihşıları B.D. Grekov jäne A.YU. YAkubovskiy özderiniñ köpke belgili «Altın orda jäne onıñ küyreui» attı eñbeginde «Altın orda qanşama Joşı wlısı dep atanğanımen, Joşı Altın orda memleketiniñ tağdırında şın mäninde eşqanday röl atqarğan joq… Deşt-qıpşaq dalasın tolığımen jaulap alu procesi Batı han bilik qwrğan 1237-1256 jıldarı ayaqtaldı» dep jazadı. Biz bwl pikirmen kelise almaymız. 1) Joşı wlısınıñ qwrılu tarihı bwl eldi orıs jwrtı «Altın orda» dep atağan kezden emes, odan ärirekten, 1224 jılı Ertis, Alaköl aralığında bolğan wlı jiın twsınan bastaladı. 2) «Altın ordanı» «Joşı wlısınan», Batı handı äkesi Joşıdan bölip qarau mümkin emes. Öytkeni Joşı wlısınıñ irgetasın közi tirisinde Joşı hannıñ özi qaladı. Al Batı han wlı qağan atası jäne öz äkesiniñ orındalmağan armanın orındauşı. 3) Batı hannıñ Batıs jorığı strategiyası Şıñğıshan kezinde jasalıp, 1229 jılğı wlı qwrıltayda şeşimin tapqan mäsele.

Joşı han qwrğan memlekettiñ atı «Joşı Wlısı» tipten «Qıpşaq handığı» dese de jarasadı. Resey zertteuşileri memlekettiñ atın 1564 jılı şıqqan «Qazan handığınıñ tarihında» «Altın Orda» dep atap jibergendikten zertteuşilerdi köp adastırdı, memleket alğaş Qıpşaq dalasında boy köterdi. Äskeri oñ, sol eki qanattan qwraldı. Batı han Batısqa köşpende memlekettiñ qara şañırağı – Aq Orda Joşınıñ twñğış wlı Orda Ejenniñ biliginde qaldı. Sondıqtan ol ejelgi türki – moñğol saltı boyınşa Aq Orda (qara şañıraq) nemese «ülken üy» («Ulug UB») dep ataladı. Ordana (Orda ejen) Joşı wlısınıñ äskeri sol qanatı Aq Ordanıñ äskeri qolbasşısı, jeke dara bileuşi «Han-oğlı» (moñğ.Khan huu) edi. Ejelgi Türki jäne Moñğoldıq memlekettik ürdis-saltı boyınşa «han oğlı» nemese «han hüü» jeke dara bilik iesi bolıp tabıladı. «Ejen» (Ezen) moñğol-tungusşa han lauazımımen parapar. Qıtay tarihşısı Su Bi Hay «Aq Ordanıñ birinşi hanı Orda ejen edi» dep jazdı. Qazaq handarı osı Orda ejennen taraydı. Aq Ordanı şınğa şığarıp, Joşı Wlısı derjavasın bilegen Şımtaywlı Orıs han Orda Ejenniñ VIII wrpağı äri «Qazaq handarınıñ atası» sanaladı. Qazaq handığın qwrğan Kerey men Jänibek Orıs hannıñ şöbereleri. Sondıqtan qazaq memleketi üşin Joşı han Orda ejen, onıñ wrpaqtarınıñ alatın orını ala böten.

Joşı han onıñ wldarı men keyingi wrpaqtarı Joşı wlısı derjavasın qwrıp, onıñ wzaq ömir süruine eleuli ıqpal etti. Moñğol Imperiyasınıñ Batıs şebin qalıptastırıp, onda bilik jürgizu, batıs pen şığıstıñ ara jibin jalğau tek Joşı wrpaqtarınıñ tikeley ıqpalımen jürgizildi. Joşı asa darındı äskeri qolbasşı. Ol alğaş 22 jasında bes qaruın asınıp, atqa qonadı. Alğaşqı şığıs jorığında qol bastadı. Orman jwrtın bağındırdı. Eliniñ Batıs şekara şebin basqardı. Batıs Horezm jorığı twsında Sır boyı qalaların bağındırıp, Ürgenişti qolğa tüsirdi. Ol jorıq jolında älemniñ 90 qamalın bwzıp, 200 qalanı qolğa tüsirgen äskeri strateg, iri äskeri qolbasşılardıñ biri. Ärine Joşı wlısı Şıñğıshan jäne onıñ wrpaqtarı Şığıs- Qıpşaq dalasın jaulap aluınıñ jemisi ekeni ras. Sondığınan bolar, Orıs jäne Ortalıq Aziya tarihşılarınıñ arasında Joşınıñ tarihi röline onı tek jaulap aluşı, näsildik qarsılası twrğısınan bir jaqtı bağa beruşilik orın alıp keldi.

Joşınıñ jaulauşı röli Joşı wlısı tarihınıñ bastapqı kezeñine jatadı. Şapqınşılıq talay qiyamet äkeldi, mädeniet oşaqtarı joyılıp, talay jannıñ bası jwtıldı. Biraq Joşı wrpaqtarınıñ Qıpşaq dalasında bilik qwrğan soñğı kezeñin (äsirese Hİİİ ğasır soñınan HVİİİ ğasırğa deyin) alğaşqı jaulap alğan kezeñimen salıstıruğa bolmaydı. Moñğol imperiyasınıñ ortalığı Qaraqorımnan Beyjiñge audarılğan 1264 jıldan bastap Joşı wlısı imperialdıq bilikke bağınbaytın derbes memleketke aynaldı. Joşı wrpaqtarı Qıpşaq dalasına Orta ğasırlıq memlekettik basqaru jüyesin äkeldi. Memlekettiliktiñ bastı nışandarın qalıptastırdı. Alıp dalada ara qaqtığıstan arıp şarşağan düyim jwrttıñ basın biriktirip, ärqaysısı el bolıp qalıptasuına öktemdik ıqpal etti. Joşı wlısı derjavası ıdırağanda, onıñ şekpeninen Wlttıq birneşe jaña memleketter tuıp şıqtı. Mısalı, solardıñ biri Resey. Tarihşı S.M. Solov'ev, M.N. Pokrovskiy, V.G. Vernadskiy, Lev Gumilevter bwl şındıqtı moyındaydı. S.M. Solov'ev «Moñğol biligi twsında Orıstıñ küş-quatı nığaydı», – dep jazsa, M.N.Pokrovskiy Tatarlar orıstıñ äleumettik ömirine «tereñ özgerister äkeldi» dep oy tüyedi.

V. Vernadskiy jäne Lev Gumilevtiñ qisını odan göri tereñirek. «1480 jılğı oqiğa töñireginde söz bolğanda, — dep jazdı Lev Gumilev, — «basqınşılıqtıñ küyreui» turalı emes, kerisinşe Altın ordanıñ jwrtında wlı Moskva knyazdigi, Qırım jäne Qazan handığı, Noğay ordası siyaqtı bir-birine qarama-qarsı memlekettik jaña odaqtardıñ payda bolu jayı söz bolğanı dwrıs». «Şığıs Rus' Altın Orda handarı biliginen bası bosağanda sonau Monğol şabuılı kezeñindegisinen äldeqayda quattı, qabırğası qatayğan memleket bolıp şıqtı» dep jazdı V.G. Vernadskiy. Joşı wlısı jüyesiniñ Orıs jwrtına tigizgen sayasi ıqpalı jaylı ağılşın tarihşısı Çarl'z Gal'perinnıñ «Orıs jäne Altın Orda: Orta ğasırlıq orıs tarihındağı moñğoldardıñ ülesi» attı eñbeginde birşama tolıq taldanğan. Al Astarhan, Qırım, Qasım, Noğay ordası, Özbek jäne Qazaq memleketi osınau Joşı wlısınıñ tuındısı. Özderin äldeqaşan Moñğol dep ataudan qalğan Joşı wrpaqtarı atalğan memleketterdiñ qalıptasuı, el bolıp şıñdaluı, täuelsizdigi, wltınıñ birligi üşin qajımay talmay küresti.

Ärine, tarihta bwl derekter wlı Şıñğıshannıñ sayasi wpayına jazılğanı bolmasa, Evroaziya dalasında 250 jılğa juıq swltanat qwrğan Joşı wlısınıñ şañırağın kötergen Joşı jäne onıñ wrpaqtarı, boldı. Biraq Joşı, onıñ äygili han wldarınıñ ömirbayanı, atqarğan isi äygili äkeniñ (Şıñğıshannıñ) köleñkesinde qalıp keldi. Joşı wrpağınan wlı qağan şıqpadı demesek, ol qwrğan Qıpşaq handığı öz aldına äygili derjava bolatın. Sondıqtan Joşı hannıñ atqarğan isin onıñ äygili äkesiniñ rölinen, Joşı qwrğan Qıpşaq handığınıñ tarihın Moñğol imperiyasınıñ tarihınan bölip qarauğa bolmaydı. Joşı han onıñ wrpaqtarı Qazaq memleketin qwrıp, qazaqtı wlt retinde, Qazaq elin el retinde qalıptastırıp qabırğasın qataytuğa erekşe üles qostı. Qazaqtıñ han wrpaqtarınıñ barlığı da Joşı äuletinen taraydı. Qazaq memleketiniñ bir qaynar közi Joşınıñ twñğış wlı Orda (Orda ejen) jäne onıñ wrpaqtarı basqarğan Aq orda boldı.

Zardıqan Qinayatwlı, tarihşı

e-history.kz