1938 jılı jazğa salım Täjikstandağı bükil qazaqqa Qajımwqan paluan kele jatır degen habar taradı. Qazaq ataulı tügel qwlaqtanıp, täjikterge özderiniñ kim ekenin bildiretin mümkindik tuğanına quandı.

Jalpı, Täjikstan keñes ökimeti keş ornağan respublika bolatın. Alıs taulı audandarda keñestik tärtipti moyındamau, bağınbau, basmaşılıq, qaraqşılıq qırqınşı jıldarğa deyin sozıldı. Sondıqtan ba eken, aynalada kimniñ dos, kimniñ jau ekenin ajıratu oñay emes-tin. Biraq täjikterdiñ köbi kimmen bolsa da ortaq til tabısıp, qazaqtarğa jaqsı qaradı. Öz basım äke-şeşemdi qaltqısız qwrmettegen talay täjikti bilemin. Köp keşikpey zarığa kütken cirk te kelip, (bizdiñ üyge jaqın jerdegi) bazar alañına şatır tikti. Şağın vagondar qatarlasa tizilip, üyretil­gen januarlarğa (at, tüye, ayu, eşki, it) aşıq qo­ra­lar jasaldı. Täjikter muzıkağa beyim, önerli, bi dese käri demey, jas demey «janıp» ketedi. Cirk keldi degende, oyın bolatın künge deyin erteli-keş kerneyletip, sırnaylatıp, än şır­qap, bi bilegen täjigi, qazağı, özbegi aralas ha­lıq quanışında şek bolmadı. Cirk aşılatın küni de solay boldı. Bir kezde «oyın bastaladı» degen dauıs estildi. Jwrt tınıştaldı, oyın ötetin alañ mwqiyat tazartıldı. Muzıka oynap, cirk alañına oñ qolın joğarı kötergen Qajımwqan şıqtı. Üstin­de sport kästömi. Arı-beri asıqpay jürip, jwrtqa tağzım etti. Jarşı onıñ kim ekenin, ataq-däre­je­sin jariyalap bolısımen: «Al işteriñizde dü­nie­jüzine bel­gili pal­uan­men küş sınasam dey­tinder bar ma, bar bolsa, ortağa şıq­sın!» – dep habarladı. Sälden soñ wltı belgisiz, biraq, mwsıl­man­şa kiingen bireu, odan keyin naq son­day tağı bireu, tağı, tağı­lar şığıp jattı. Qajı­mwqanğa şaq kelgen eşqay­sısı joq, ärine. Bäri­niñ jauırını jer iiskedi (ol­ar­dıñ aldın ala dayın­dalğan cirk­tiñ öz adamdarı ekenin keyin bildik). Paluandar küresinen keyin alañğa özge ärtis­ter şıqtı: gimnastikaşılar, jonglerler, üy­re­tilgen januarlar degendey. Äsirese, masqara­pazdar­dıñ (kloun) önerine tänti bop, tö­be­leri kökke jetkenderdiñ eki ezu­leri qwla­ğında. Üzilisten keyin alañğa qayta şıqqan Qajı­mwqan birese bilektey temirdi doğaday iip, birese eki pwttıq tastı basınan aynaldıra oñdı-soldı üyirip, bwlşıq etterin oynatıp, talay tama­şağa keneltti. Onan soñ birneşe ärtis – biri Qajımwqan­nıñ arqasına, biri tösine, biri iı­ğına jabıla minip, ayağı ğana köringen batır alañdı aynala jürip ötti. Eñ soñında alañğa qalıñ etip ağaş ügindisi tögildi. Oğan Qajımwqan arqasımen jatıp, twla boyın kömkere taqtaylar men tireuişter qo­yıl­dı. Bwl batırdıñ bügingi soñğı «öneri». Qazir kuzovına adam tolı polutorka maşina paluan­nıñ üstimen jürip ötedi. Jwrt u-şu. Keybireuler köruge bata almay, közderin qolımen jabadı. Kenet kerneydiñ dausı estilisimen, maşina qas qaqqanşa paluannıñ üsti­men öte şıqtı da, alañnıñ qarsı betine barıp toq­tadı. Demderin işinen alğan körermender paluan aman ba, joq pa, bile almay dal. O, ğajap! Tört adam köterip äkelgen taqtay­lar men tireuişterdi jan-jaqqa sart-cwrt laqtı­rıp, astınan Qajımwqan atıp twrdı. Din aman. Kö­re­rmender ışqına ay­qay­lap, közderine jas al­ğandar, teris aynalğandar qan­şama. Ker­ney-sırnaydıñ üni qwlaqtı jarıp baradı. Qattı qorıqqan men baqırıp jılap jiberdim. Janımda otırğan Şınar äjem beti­me mwzday su bürkip, esimdi jiğızdı. Oyınnan keyin bükil qazaq cirk alañına jaqın jer­degi bizdiñ üyge jinalıp, äne-mine de­genşe bir baspaq, bir qoydıñ eti qazanğa salındı. Ülken bölmege mol dastarqan jayıldı. Meni ortalarına alğan äkem, tağı birneşe jası ülken aq­saqal paluandı dämge şaqıruğa bar­dıq. Suğa şayınıp, kiimin auıstır­ğan paluan iığına qazaqı jibek şapanın jauıp, basına taqiyasın, ayağına jılı şwlıq kiip, ağaş skameykada demalıp otır eken. Bizdi körip jılı jımidı da, ülkendermen jeke-jeke qol berip amandastı. Meni jerden ilip alıp joğarı köterdi de, mañda­yım­nan bir sipap, tömen tüsirdi. «Üyleriñniñ ja­qın­dığı jaqsı eken, maşinadan ja­lıqtım», – dep baruğa kelisim berdi. «Barşa ärtisti ertpey­siz be?» – degen äkeme: «Qa­je­ti joq, olar erteñge dayındaladı», – dep jalğız jürdi.

Üyge keldik. Qora tolğan qazaqtar eki jarılıp, paluan ortada keledi. Esik aldında qo­lın juıp, keñ bölmege kirdik. Qadirli adamdar osın­da, orın jetpegender körşi bölmege otırdı. Bir tañğalğanım, batır tamaqtı az jedi. Bas­tan auız tigen soñ, bir qwlağın mağan kesip berip, jambastıñ eti­nen bir kesip auzına saldı da, ekeuin de qasındağı aqsa­qal­ğa wsındı. Ol da solay jasap, paluannıñ sar­qıtı bükil üydi aralap şıq­tı. Däu tabaq etten de man­dı­tıp däm tat­qan joq. Dabır-dwbır, le­pir­me söz, än, küy bolmay, paluannıñ äñgi­mesi tıñ­dal­dı. (Aldın ala da­yın­dalğan) işimdik bötelke­leri aşılmadı. Qajı­mwqan «ke­regi joq» degen soñ tentek sudan wrt­tauğa basqalar da bata almadı. Äkem üy iesi retinde das­tar­qan basın­dağılardı pal­uanğa kezek-kezek tanıstırıp, körşi bölmedegi­ler de estisin dep, qat­tıraq söylep otırdı. Äkemniñ Qajımw­qan­men bw­rın­nan tanıs ekeni de añğa­rılmay qalğan joq. Qonaq­tardıñ qan­şa otırğa­nın bilmeymin, wyıqtap ketippin. Erteñine bolatın oyınğa meni aparğan joq. Oyın boldı ma, joq pa, onı da bil­mey­min. Cirk­tiñ qanşa kün öner körset­keni de jadımda joq. Biraq cirk jabılar qar­sañdağı köri­nis esim­de. Ädet­tegi oyın bitip, paluannıñ üs­tinen maşina öte­tin kez jetkende bw­rın­ğıday emes, eşteñe bolmaytının bilip jay­ba­raqat otır­ğan jwrt kenet jay tüskendey ulap-şulap, dür­likti de ketti. Paluanğa qalqan bolğan «köpir­diñ» kilt şögip, tömen tüsuine sol da jetkilikti edi. Kuzovtağı adamdar dereu sekirip-sekirip tüsip, olarğa kö­rermender qosı­lıp, alañğa wm­tıl­dı. Bwl eki arada «köpir» astınan öñi bop-boz bop, äzer köte­rilgen Qajı­mwqan maşi­na­nıñ janına tältirek­tep bardı da, şoferdi tik köte­rip alıp, döñ­gelektiñ astına atıp wrdı. Arğı jağın aşu-ızası tasıp-tögil­gen köp­şiliktiñ özi «tındırıp», jür­gi­zuşini jahan­namğa attandıra saldı. Birneşe adam Qa­jı­mwqandı zem­bilge salıp, alañnan alıp bara jattı… Sodan bastap «paluan sahnanıñ sırtında jan täsilim etip­ti», «şo­ferdiñ öli­mi üşin twtqınğa alınıptı», «tün jarımda äldebi­reuler tauğa qa­şı­rıp jibe­ripti» degendey bi­ri­nen-biri öte­tin nebir qorqı­nıştı ösek-ayañ gulep bersin. Al Qajı­mw­qan­nıñ sol joqtan joq bolıp, suğa bat­qan­day iz-tüz­siz ketke­ni anıq-tın. Osı oqiğadan keyin barşa qazaqtıñ eñsesi tüsip, jabır­qap, jasıp jürdi. Äkem de üy­den şıq­pay, ma­şi­nanıñ art­qı döñgelekteri men motorın alıp tastap, küni boyı solardı şwqı­lay­dı da otıradı. Meni eşqayda ji­ber­meydi. Gu­ma­nitar­lıq kömekter sap tiıl­dı. Anda-san­da wsqınsız bireuler äkem­niñ janına kep, tw­rıp-­twrıp qay­tıp ketedi. Üş döñgelekti ve­lo­si­pe­dim bar edi, sonı men de küni­ne bir­neşe ret bwzıp, bir­ne­şe ret jön­deymin. Odan jalıq­sam, ül­ken böl­mege kirip, törge ji­nal­ğan tösekti bw­zıp oynaymın. Bwrın körpe, körpe­şeler san­dıq­tıñ üstinde twratın edi. Nege ekenin qay­dam, qazir san­dıqtıñ ornında sırtı kiiz­ben oralğan – şökken tüye­dey – buma twra­dı. Özi tım ülken, biik. Körpe, kör­peşe­ler sonıñ üstinde. Kör­pe­lerdi edenge qw­latqan soñ, buma­nıñ üstine äreñ şığıp, tömen­ge qar­ğimın. Mümkin­diginşe alıs­qa seki­ruge tırısamın. Keyde älgi buma meni öz-özi­nen laqtı­rıp jiber­gen­dey boladı. Bwğa­nam sına jazdaydı. Bir jolı tün jarımda oyanıp kettim. Wyqım qaşıp, älde­nege elegzi­min. Janımda äkem de, şeşem de joq. Büyir­degi bölmeden bolar-bolmas ja­rıq bayqala­dı. Jaqın barıp qa­ra­sam, esik pen tördey jerde sport kästömin kigen tauday adam sozılıp jatır da, äkem onıñ ayağın uqalap, şeşem ülken kesege qwyğan şaydı teñ­selte şayqap otır. Meni bayqağan joq. Tauday adam birinşi bayqap, türe­gep otırdı da: «Bügin arqam­dı uqa­laudıñ keregi joq, onı mana kün­diz mına bala tındırdı», – dep küldi äke­me qarap. Tauday adam Qajımwqan edi. Qor­qıp ketip, anamnıñ artına tığıl­dım. Tau­day adam qasına şaqırıp, tizesine otır­ğızdı, basımnan sipadı. Eşkim ündemeydi, men wyalğannan tömen qaraymın. Anam şamdı söndirip, tez jattıq. Erteñine wyqıdan oyanısımmen äkem eşkimge eşteñe aytpauımdı eskertti. Özi keşke qaray maşinanı apıl-qwpıl jöndedi de (maşina bwğan deyin de babında bolsa kerek), qarañğı tüsisi­men Qajımw­qan­dı kuzov­tıñ tübi­ne jat­qızdı. Üstine azıq-tülik salğan qap, qor­jın, basqa da bir­de­ñeler tiep, kabinada japa­dan-jal­ğız älde­qay­da tünde­letip jürip ketti. Bir­neşe künnen ke­yin üyge oraldı. Äkem­­niñ aman-esen kel­genine, Qajı­mwqan­nıñ qa­uip-qa­ter­den qwtıl­ğanı­na şü­kirlik et­tik. Osıdan keyin, ne­ge ekenin qaydam, qa­la­dağı üydi tastap, qazaqtar twratın «Ord­jo­nikidze» kolhozına köşip bardıq. Nemis kolonis­teri­nen qalğan – edeni ce­ment – añırağan suıq üyge ornalas­tıq. Äkem Orzob GES-ine mehanik bop kirdi. Ol jerde suıq tiip sırqattanğan soñ, kolhoz bastığına jwmısqa jaramsız eki jük maşinasınan bir maşina qwrastırayın dep ötiniş ayttı. Bastıq qarsı bolğan joq. Bwğan kemi bir-bir jarım ay uaqıt kerek eken. Sondıqtan äkem anam men meni poyızğa otırğızıp, Taşkenttiñ mañındağı tuğan jeri – Jañajol audanına jiberdi. Onda tuğan-tuıstardı armansız aralap, bir aydan keyin Stalinabadqa attanu üşin Kaufmanskaya stansasına bardıq. Janımızda – bizdi şığarıp saluğa kelgen anamnıñ şeşesi Busara men tuğan inisi Quanışbek nağaşım. Mayda-şüydeni aytpağan­da, işi sälem-sauqatqa lıq tolı eki buma jügimiz bar. Ekeui de zildey auır. Bwl jerge poyız keyde bes minut toqtaydı, keyde toq­tamay, bayau jüris­pen öte şığadı eken. Ülgerseñ mindiñ, ülgermeseñ qaldıñ. Bilet qolda bolsa da, köñil alañ. Zalda bizden basqa adam joq. Kenet esik jaqtan ayağına saptama etik, bwtına galife şalbar, üstine sırma köylek kiip, belin jalpaq beldikpen buğan zor deneli adam alaq-jwlaq etip kirip kele jattı. Zaldı közimen şolıp, bizdi körisimen, enteley jügirdi.  Jürisi şiraq, jeñil. Qajımwqan eken. Ayaq astınan märe-säre boldıq ta qaldıq. Quanışbek nağaşım perronğa şığıp ketti. Qajı­mwqan anamnıñ janına otırıp, birdeñe­lerdi aytıp jattı. Men onıñ tizesine şıqtım da, jırıq-jırıq qwlaq­tarınıñ birine azar ilinip twrğan oymaqtay qızıl etti jaylap wstap kördim. Basın qozğağan sayın oymaqtay et diril qağıp qozğa­ladı. Dürdigen ülken mwrnı da türtip qalsañ, tüsip qalatınday körinedi. Kenet esikten köringen Quanışbek nağa­şım: «Poyız kele jatır, toqta­maydı eken!» – dep dauıstadı. Asığıp-aptığıp sırtqa wmtıldıq. Eki bumanı eki qolına wstağan Qajımwqan perronğa şıqqan soñ birin äjeme, birin nağaşıma wstata sap, poyızdı küttik. Poyız tayay bergende aldımen vagon işine meni doptay atıp jiberdi. İzinşe anamnıñ minuine kömek­testi. Onan soñ orğıp barıp, poyız jüri­sine ilese almay, keyin qala bergen nağa­şım men äjemniñ qolındağı eki buma jük pen jeñildeu zattardı äkep aldımızğa tastadı da: «Qoş bol! Äbdirahmanğa sälem ayt!» – dep ay­qayladı. Dausı tarğıl­danıp, qwmığıp şıq­tı. Közinen jas ırşıp ketkendey körindi mağan. Bizdi şığarıp salğan adamnıñ kim ekenin bilgen poyızdıñ jolserikteri men bılayğı jolauşılar anam ekeumizge elden-erek iltipat bildirip, Stalinabadqa jetkenşe qas-qabağı­mızğa qarap bardı. Poyızğa otırğan soñ anam meni köpke deyin söyletpey, ananı-mınanı aytıp qaqpaylay berdi. Tek Sırdariyadan ötkende ğana şeşilip, Qajımwqannıñ qwlaqtarı nege jırım-jırım degenime, ol japon paluanınıñ isi dedi. Onan soñ kilemge üsti-basına sabın jağıp şıqqan sudan­dıq zäñginiñ auzına şeñgelin salıp, bas terisin sıpırıp alğanı jaylı ayttı. Bärin biluge qwmartqan men: – Stalinabadta onı ne üşin öltirmek boldı? – dedim anama. Barlığın da bwrınnan jaqsı biletin anam: – Ol jergilikti NKVD adamdarınıñ isi. Qajımwqandı japon tıñşısı dep közin joyıp, bireulerge jağınğıları kelgen bolsa kerek. Birdeñe dese, maşina astına tüsip ölgen özi dey salu tük emes. Alayda aram oyları iske aspay, özderi it boldı. Sol qarğıs atqan küni batırdı janşıp öltirgisi kelgen şoferge aldımen kuzovtan sekirip-sekirip tüsken – köbi qazaq – adamdar jol bermey, paluandı aman saqtap qaldı. Jauızdardıñ ızalanğan adamdar qastandıq jasauşı, äri birden-bir kuäger şoferdi sol zamat joq qıladı degen boljamdarı däl keldi. Qastandıq wyımdastıru­şılardıñ Qajımwqan maşina astında jazım bolmağan jağdayda jappay tärtipsizdik beleñ alıp, ızğın-şu üstinde batırdı bayqatpay atıp tastay salamız degen pasıq nietteri orındalmadı. Esesine, aşulı halıq süyikti paluanın izdep, tüni boyı jer-jerdiñ bärin şarladı, cirk vagondarı men bazar­dağı qoyma, dükenderdi qiratıp, tas-tal­qanın şığardı, joydı, büldirdi. Biraq batırdı olar da, qaskünemder de taba almadı. Qastandıq jasalğan keştegi apaq-sapaq ke­zinde Qajımwqandı äldebir senimdi adamdar kör­şi üydiñ qorası arqılı bizdiñ üyge äkelip jasırıp, özderi «paluan qaşıp ketti» degen laqap taratıp jiberedi. Tipti «Amudariya arqılı öz qo­lımızben Auğanstanğa şığarıp saldıq» deuşi (atı bar, zatı joq) adamdar da tabılıp jattı. Qajımwqan dürbeleñ bitkenşe bizdiñ üyde jattı. U-şu sayabırlağan soñ äkem Denau, Swr­handariya (Jidelibaysın), Qaşqadariya arqılı paluandı Samarqan jaqtağı Jizaq ölkesine aparıp, sondağı azuı altı qarıs qıpşaq ağayın­darınıñ qolına tapsıradı. Ol­ardıñ bas köte­rer azamattarı tez­de­tip Taşkent arqılı Mäs­keumen baylanısadı. Ondağılar Qajı­mw­qan­ğa eşkim tiispesin dep Jarlıq bergen soñ ğana paluan erkindikke şığıp, Taşkent maña­yın­dağı el-jwrttı aralaydı, qonaq boladı. Sonda anam ekeu­mizdiñ kelgenimizdi estip, bizdi izdep tabadı. Qajımwqanğa Stalinabadta jasalğan qas­tandıq sırı osınday. Ol turalı äli künge deyin aytılğan-jazılğan eşteñe bil­meymin. Anam marqwm Mwratqan Tänekeev degen kisi Qajımwqan turalı kitap jazarda Almatıdan ädeyi izdep kelip, biraz mağlwmat aldı deuşi edi. Keyin kitabı şıqqanda jöndi eşteñe kezdestire almadıq. Sebebin bilmeymin. Ne anam tolıq aytpadı, ne cenzura jibermedi, birdeñe deu qiın. Jalpı, Qajımwqan jöninde derek-mälimetter jwtañ. Aytılatın sözder bir-birinen alıs emes, egizdiñ sıñarınday wqsas. 51 medaliniñ bärin satıp jiberdi nemese joğalıp ketti degenge kim ilanadı? Jwmbaq. Olardıñ bärin jiktep-saralau meniñ mindetime jatpaydı. Bwl jerde jetpegendi jetkizip, tolmağandı toltıra qoyayın deytin de nietim joq. Közim körip, kuä bolğan, özim biletin närseni ğana ortağa salğandı jön kördim.

Professor Ä.Qoñıratbaevtıñ deregi boyınşa Qajımwqan baluannıñ 75 jasındağı  dene qwrılımınıñ ölşemi:

1. Salmağı – 174 kg

2. Boyı – 195 sm

3. Keudesiniñ aumağı – 146 sm

4. Baltırınıñ aumağı – 49 sm

5. Moynınıñ juandığı – 56 sm

6. Bas aumağı – 65 sm

7. Ortañğı sausağınıñ wzındığı – 14 sm

8. Ortañğı sausağınıñ juandığı – 10 sm

9. Üstiñgi jäne astıñğı erinderi – 12 sm

10. Ayaqkiimi – 54 ölşem

Abay TWRSINOV, tehnika ğılımınıñ doktorı, professor

“Jas qazaq” gazeti