Qazaqtıñ qasietin tanu — Abaydı tanudan bastalmaq. Halqımızdıñ söz önerin zerdeleu — Abay tağılımın bağamdaudan bayqalmaq. Abay — qazaq tarihındağı qaytalanbas som twlğa. Abay biigi — halqımızdıñ körkemdik oy-tanımında eşkim jetpegen zañğar. Universitet qabırğasında därisin tıñdap jürgen kezimizde wlı jazuşı Mwhtar Äuezovtiñ öziniñ: «Meniñ tilimde Abay tiliniñ mädenieti bar», — dep balaşa maqtanğanı kökeyde qalıptı. Ol kezde «Abaytanu» deytin arnayı kurs bar edi, «Abaytanu» atalatın öristi ğılım bar edi. Mwhañ dünieden köşkeli otız jılğa oyıstı. Mädeniettiñ, önerdiñ, ğılımnıñ barlıq salasında birdey öskenimizge kümän joq. Biraq wlı şäkirt — wlı wstaz negizdegen ğılımınıñ «tanuı» ketip, Abayı ğana qalıptı. Aramızdan «sonıñ özi qalay…» deytinder de tabılatın siyaqtı. Bwl, sıpayılap aytsaq, bayağı «itke temir ne kerektiñ» keri. «Teñizden tauday tolqın soqsa-dağı — Jağadağı jartastı jığa almaydı», — dep edi hakim Abay. Uaqıt dauılı, zamana tolqını, silkinis pen dürligis, töñkeris pen apat — ğalamdağı eşbir hikmet twğırınan qozğay almaytın alıptar boladı desek, qazaq mädenietiniñ tarihındağı mızğımas twlğalar — Abay men Ahmet. Ahañnıñ özgeşe qızmetin, bizdiñ halıqtıñ ötken tağdır-talayındağı ğana emes, bügingi jetken bolmıs-bitisindegi biik twrğısın äli bağamdap bolğamız joq, bwl — alpıs jılğı temir qapastan soñ tüsinikti de jağday. Al Abay… Abaydı da tanıp-biluimiz kemis jatır. Köldeneñ sebepterden, ıqılas-niettiñ azdığınan emes, öremiz jetpegennen. Bwl — eñ aldımen eldiñ ziyalıları sanatındağı, tipti qalam wstau käsibindegi ağayındarğa — bärimizge qatıstı söz. Abay tolıq tanılğan joq. Ädebietşi qauım üşin sın emes, min. Sonıñ bir körinisi — Abay prozası töñiregindegi wğım-talğamımız. Abaydıñ wlı reformator aqın ğana emes, qazaq prozasın negiz-deuşilerdiñ biri ekendigi, tipti ädebiet oqulıqtarınıñ özinde eskerile bermeydi. Osı orayda, qazaq prozasınıñ tuıp, qalıptasu tarihındağı köp küñgirttiñ betin aşatın, äri wlı klassigimizdiñ qımbat mwrasın molıqtıra tüsetin sonı derekke nazar audarğan edik: Şäkerim alğaş aqtalğan kezde jazılğan bir maqalamızda («Jwldız», N 8, 1988), odan soñ Şäkerimniñ «Jolsız jaza» attı jinağına («Jalın» baspası, 1988) berilgen alğı sözde Abaydıñ öziniñ közi tirisinde baspasözde jariyalanğan, osı uaqıtqa deyin eleusiz qalıp kelgen bir äñgimesin atap körsettik. Köp wzamay, atalmış äñgimeniñ teksti de jarıqqa şıqtı («Jwldız», N1, 1989). Halqımız üşin quanış bolar, bälkim, ädebietşi qauımnıñ är türli pikirin tuğızar dep oylağan edik. Tısır etken dıbıs joq. Tım-tırıs. Jañğırıq… jañğırıq şıqtı. Äñgime sol bwrınğı qalpında, yağni, kimdiki ekeni belgisiz küyinde «Dala uälayatınıñ gazeti» attı ülken toptama qwramında qayıra basılıptı. Mwnday kitaptıñ dayındaluı — öte kürdeli is, al halıq aldına jetui — igilikti oqiğa. Jinaqtıñ mäni, qwnı jönindegi äñgime bir basqa. Biz bwl arada Abaydıñ atalmış äñgimesiniñ sol iesiz qalpında beriluine ğana tañırqap otırmız. Bizdiñ Ğılım akademiyasındağı ağayındardıñ söz ıñğayına (dälirek aytsaq, mülde ünsiz otıruına) qarağanda, bwl äñgime wlı aqınnıñ kezekti kitabı basılğanda da qaperge ilinbey qalatın tärizdi. Sondıqtan, «Dala uälayatınıñ gazetinde» bwdan jüz jıl bwrın (1892, N29, 31-32, 34-40) jariyalanğan «Qazaqtardıñ esterinen ketpey jürgen bir söz» attı hikayanıñ avtorı kim degen mäselege arnayı toqtaluğa tura kelip otır.

Aldımen eskerte keteyik, atalmış hikaya ädebiet tarihında mülde belgisiz dünie emes. Bwl şığarmanıñ avtorı turalı da söz aytılğan. Biraq Abay esimi atalmadı. Şäkerim tuındısı dep şamalanadı. Bastı dälel — hikayanıñ baqıtsız ğaşıqtar Eñlik — Kebek pen Qalqaman— Mamır tağdırına arnaluı. Şäkerimniñ atı jalada jürgen kezdiñ özinde onıñ däl osı taqırıpqa jazılğan, halıq arasına keñinen tarağan poemaları barın eşkim teriske şığara almaytın edi… Bwğan qosımşa dälel — äñgime avtorınıñ laqap atı. Bayıptap qarağanda, bwl eki jağday da şığarmanı kim jazğanın naqtılauğa negiz bola almaytınına köz jetedi. Añızdıq nemese derekti bir syujettiñ äldeneşe qalamger nazarına ilinui — ädebiet tarihında jii kezdesetin qwbılıs. Onıñ üstine, Abaydıñ öz şäkirtterine keybir taqırıptar töñireginde arnayı tapsırma berip otırğanı, al Eñlik — Kebek oqiğasın jazudı Şäkerimge mindettegeni belgili. Ekinşiden, «Dala uälayatınıñ gazetindegi» äñgimege qol qoyğan — «Wmtılğan», yağni -«talaptanuşı», «izdenuşi» bolsa, Şäkerim de öz ömiriniñ soñğı kezeñindegi biraz şığarmasına «Wmı-tılğan», yağni «esten şıqqan», «eskerusiz qalğan» (dälirek aytsaq, «Mwtılğan») dep qol qoyadı. Arab jazuınıñ kiltipanı köp, äñgime avtorı — «Wmıtılğan» bolğan künniñ özinde, bwl — 1892 jılı otız tört jasqa jaña şıqqan Şäkerimnen göri, söz öneriniñ asqar biigine jetken, alayda «qalıñ eli — qazağına» äli tanıla almay, tar qapasta küñirenip otırğan Abayğa köbirek üylesedi. Äytkenmen, äzirşe ekeuin teñ wstayıq. Mümkin, äñgime avtorı Şäkerim de, Abay da emes, mülde basqa bireu şığar? Joq. Üstirt qarağannıñ özinde hikaya avtorı — Şıñğıstau qazağı ekenine kümän qalmaydı.

Negizinen bayandau ülgisimen jazılğan kölemdi hikayanı şarttı türde üş bölimge jikteuge boladı: birinşi — Şıñğıstau öñiriniñ tarihi-etnografiyalıq sıpattaması, ekinşi — Eñlik — Kebek oqiğası, üşinşi — Qalqaman — Mamır oqiğası; hikaya avtordıñ öz zamanına közqarasınan eles beretin jäne bolaşaqta jazbaq, osığan jalğas enbeginiñ mazmwnına nwsqağan sözdermen qorıtın-dılanadı.

Äñgimeniñ älhamında «qazaqtıñ käri şaldarınıñ» ötken jäne osı zamanğa közqarası bayıptaladı. «Solardıñ aytularınşa, qazaqtıñ jürip-twru şaruası bwrınğı zamanda osı küngiden artıq eken. Mäzikür bişara şaldar özderiniñ balalarına, wrpaqtarına qasirettenip aytıp otıradı: «Osı künde bilimdi, ğılımdı halıqtarmen aralasqan soñ, qazaq halqı bwzıldı jäne kün de bir türli boldı — qıs qattı bolatın boldı, bwrınğı zamanda mwnday emes edi», — dep». Bwdan arı jazuşı osı negizdegi tüyindi mäselelerdi naqtı talday otırıp, zaman jäne ekologiya, geografiya men tarih töñireginde keñes qozğaydı. Bwl rette biz avtordıñ ülken oyşıl ğana emes, jay ğana ğwlama emes, europalıq bilimdi erkin igergen oqımıstı ekenin köremiz.

«Adamnıñ bir ğadeti — bwrınğı ötken uaqıttı onşa maqtağanday bolmasa da maqtau», — deydi avtor. Söyte twra qariyalardıñ sözin tügelimen teriske şığarmaydı. Endeşe aua rayı nege bwzıldı? «Bwrınğı zamanda taularda orman köp bolıp, ormanda qar köp bolıp, qardıñ sebebinen su köp bolıp, ala jazday tau-taudan özen-sular tartılmaydı eken»… Al orman-toğaydıñ qırqıluı, ot pen sudıñ azayuı, jerdiñ tozuı — adamnıñ tabiğatqa keri äseriniñ nätijesi. Jäne bwl — toqtağan, twyıqtalğan process emes. Äli jürip jatır. YAğni hikaya avtorı biz endi ğana söz etip, qolğa alıp otırğan ekologiya mäselesi turalı ötken ğasırdıñ özinde-aq dabıl köteripti. Bwl, ärine, közben körip, köñilge tüyu negizinde ğana jasalğan qorıtındı emes, batıs ğılımımen jaqsı tanıstıq nätijesi.

Ekologiyağa jalğas ekinşi mäsele — geografiyalıq ortağa qatıstı. Bwrınğı zamanda qazaqtardıñ atameken qonısı sulı, nulı, şwraylı bolğan, şaruaşılıqqa qolaylı eken. Endi jer azğan, «qırda bwrınğıday ormandı, jaqsı jerler joq». «Bwrınğı özen-bwlaqtar tartılğan soñ, birdeme qılıp qwdıq qazğan bolısadı, köbinese suları aşı boladı». Al qazaqtar üzdiksiz soğıstarda dwşpannan aruağı asıp, qorğap qalğan keñ baytaq dala sol eski künderde qaynağan ömir ordası bolğan. Oğan dälel — «bwrınnan qalğan sımtastar, qorğandar»…
Bwdan soñ avtor, söz ıñğayına qarağanda, el auzınan estigen, sonımen qatar, batıs pen şığıs tarihınan oqıp bilgen derekterine jüginedi. Ol — Şıñğıs hannıñ qazaq jerine kelu jayı, han köterilui. Şıñğıstau öñiriniñ tarihı, mwndağı köptegen toponimder ataqtı hanğa, onıñ qolbası batırlarınıñ esimderine tikeley qatıstı ekeni ayğaqtaladı.

Osı ölkeniñ, osı mekenderdiñ Şıñğıs han däuirinen soñğı, biraq öz zamanınan köp bwrınğı ahualı, minez-qwlıq, dästür-saltı turalı äñgimege auısa kele, avtor hikayanıñ negizgi böligine köşedi. Ol — el esinen ketpey jürgen Eñlik — Kebek äñgimesi. Avtor baqıtsız ğaşıqtar turalı halıq jadında saqtalğan köne hikayanı eşbir oqiğasın özgertpey, qaz qalpında bayandağan siyaqtı. Biraq bwl — qaradürsin jazba emes, asa körkem jasalğan, ozıq mädenietti proza ülgisi. Äñgimedegi tragediyalıq situaciya, şielenisken drama, tereñ psihologizm — täjiribeli de şeber, äri şığıstıñ dästürli prozası men batıstıñ jaña ädebietin erkin igergen bilimdarğa ğana tän qalam tañbasın tanıtadı. Osığan oray, senimdi qolmen sızılğan reñ-boyau, bederli suretter men özgeşe iirimder — tolıqqandı realizm nätijesi. Äñgimeniñ öz zamanınan ozıq, tipti, qazirgige de ülgi bolar bir sıpatı osında.

Biz şarttı türde hikayanıñ üşinşi bölimi dep otırğan Qalqaman — Mamır oqiğası öte qısqa, şağın aqpar türinde beriledi. Avtor bwl äñgimeni ötken zamannıñ räsim-saltın, minez-qwlqın naqtı tanıtatın derekti, illyustraciyalıq material retinde paydalanğan.

Endi osı böliktiñ fabulalıq erekşelikterin qarastıralıq.

Qalqaman — Mamır oqiğası köpke belgili poemadan mülde özgeşe sıpatta. Birinşiden, bwl oqiğa Keñgirbay zamanında, äri Eñlik — Kebek tragediyasınan köp keyin boladı. Qalqaman — Keñgirbaydıñ öziniñ ağayını; Mamırdıñ atı atalmaydı, Qalqaman äyteuir bir qızdı alıp qaşadı. Bar şataq jesir dauınan tuındaytın siyaqtı. Keñgirbay eki el arasındağı barımtanı toqtatu üşin «Qalqamandı atqa mingizip qoyıp, dwşpandarınan bir mergen» şığarıp atuğa bwyıradı. Oq timey, aman qalğan Qalqaman ağayındarına ökpelep, Bwharağa ketip qaladı. Qız tağdırı turalı eşqanday derek joq. Avtor Qalqaman jönindegi el äñgimesin şala bildi, nemese sanalı türde bwrmaladı dep aytuğa qiın. Añızdıñ keybir nwsqalarında Qalqaman — Mamır oqiğası Eñlik — Kebek oqiğasınan säl ğana bwrın, biraq Sır boyında emes, Bayan-Aula töñireginde boladı. YAğni biz söz etip otırğan äñgimede Qalqaman oqiğası tolıq bolmasa da (qız ben jigittiñ ağayındastığı turalı derekti avtordıñ bügip qaluı zandı) äuelgi, şındıq qalpına jaqın ülgide mazmwndalatın siyaqtı. Sonımen qatar, bwl — kezdeysoq, bögde epizod emes. Derbes jük arqalamağanımen, aldıñğı tragediyanı bederley tüsu, oğan üsteme reñ beru üşin engizilgen körinis.

Eñlik — Kebek oqiğası da negizgi twrğılarında el äñgimesiniñ naqpa-naq tañbalanğan körinisi dep biluge tiispiz. Ömirlik, ädebi-fol'klorlıq diñi ortaq, bolğan sebepti, fabulalıq özegi keyingi poemamen naqpa-naq kelip jatuı zañdı. Biraq bwl — eki tuındı bir adamnıñ qolınan şıqtı degen qorıtındığa negiz bermese kerek. (Mwhtar Äuezovtiñ äygili tragediyası da qalıptasqan soraptan auıtqımaydı ğoy). Sonday-aq, biz taldap otırğan hikayadağı Qalqaman, Eñlik — Kebek oqiğalarınıñ äygili poemalar jelisinen ayırım belgileri de bwlardıñ avtorı bölek dep aytuğa dälel bola almaydı. Öytkeni ömirlik material är qilı ekşeuden ötedi, tipti naqtı bir avtordıñ naqtı bir şığarmasınıñ özinde äuelgi jäne soñğı nwsqalardıñ arasında tübegeyli ayırmaşılıqtar wşırasuı mümkin. Sondıqtan biz bwl mäseleni avtordıñ daralıq twlğası, dünietanımı, qalamgerlik twrpatı, bilim-tanım därejesi, jazu maşığı twrğısınan qarastıruımız kerek.

Hikaya avtorınıñ öz zamanınan ozğan bilimdarlığı turalı ayttıq. 1892 jıl qarsañında tek Şıñğıstau öñiri ğana emes, bükil kazaq dalasında mwnday örege jetken jalğız Abay bolatın. Şäkerimniñ äli jas, talantı tolıssa da, bilimi tolıqpağan, batıstı tanuğa endi ğana bet koyğan, negizinen şığıs ädebietine üñilip jürgen kezi. Tarih, sociologiya, ekologiya, etnografiya — adam qoğamınıñ damu zandılığı turalı tolğamdar bwl kezeñde Abay boyına ğana şaqtasar sıpat.

Halıq keşken jol, köne ğasırlar kelbeti turalı aytsaq, hikaya avtorı ötken kündi däriptemegenimen, onı el tarihındağı bwla däuir, özgeşe kezeñ dep biledi, qatal zandarın ayıptay twra, bağzı zaman boyınan, halıq twrmısı, onıñ salt-dästürlerinen köptegen qasiet tabadı. «…Şaldardıñ sözderiniñ jarımına nanğan mezgilde de, bwrınğı uaqıtta… halıq ğadiletti, qulıq-swmdıq joq eken. Halıqtıñ räsim-ğadetteri bwzılmay ornına kelip twradı eken, halıqtıñ minezi aqpeyil, meylinşe tabiğattı eken…» Bwl — qarttardıñ äñgimesin qayıra bayıptau ğana emes, belgili mölşerde jazuşınıñ töl pikiri.

Hikaya avtorınıñ öz közqarasın tikeley aytatın, etkendi bügingimen şendestire otıra, halıq qasietin aşuğa wmtılatın twstarı da bar. «Bwrınğı uaqıtta halıqta batırlardıñ qwrmetti ekeni belgili. Sebebi, bwrın batırlar ärdayım halıqtı qayrat qıladı eken häm jay uaqıtta halıq arasında ğadiletti, hükimşi de eken. Batırlar halıqtıñ paydasın tastap, öz paydası üşin qimıldamaydı eken.» «Nısan… qobızımen oynağanda… tındağandardıñ közderine jas kelip otıradı eken. Bwl künde olarday qobızşı joq. Bwrınğı qobızşılar qayda, esitken kisilerdi eritip jiberuşi edi. Qazaqtardıñ baqsıları bwrınğıdan qalğan bir mwrası, sonda da bwrınğıday emes».

Batırğa, baqsığa, zaman adamına közqaras osınday bolğanda, sol kezdegi el wstağan biler basqaşa sıpatta beynelenedi. Mäselen Keñgirbay — «halıq oğan auıp ketedi» dep, yağni tüptiñ-tübinde bilikti almasa da, hükimine tejeu salar degen kauippen Kebekten qwtıluğa tırısadı. (Keyingi interpretaciyada Keñgirbaydıñ para aluı — zamana keypi, obraz tabiğatımen üylespeytin jalğan şeşim.) Qolğa tüsken Kebek pen Eñlikti özi tergeydi, ölimge öz qolınan beredi, olardıñ besiktegi jas balasın dalağa tastap ketedi. Hikaya avtorı Keñgirbay Qalqamanğa da şarasızdıqtan emes, sanalı türde qatal bilik qıldı dep biledi. Sonımen qatar, Keñgirbay jalğız bolmağanı, basqa bilerdiñ de onı qoldağanı bayqaladı. Biler tek wnamsız keyipte ğana körinip qoymaydı, avtorlıq közqaras twrğısınan twpa-tura ayıptaladı: «Osınday üş kisini bir jerde öltirse de biler tüzele qoymaptı, biraq özderin halıq süymeytinin bilipti. Olardı neğıp süysin, adamğa erkimenen eş närse istetpegen soñ, ayağın olay-bwlay bastırmağan soñ.»

Ata qazaq: «Elge bay qwt emes, bi qwt», — dep edi. Eski zamanda ata-tegine emes, asıl jetesine qaray, mal baylığı üşin emes, parasat baylığı üşin halıqtıñ özi saylap otırğan biler — ru wytqısı, memleket tiregi qızmetin atqaradı. Tarihta oğan qanşama mısal bar: Sütemgen, Änet, Töle, Taykeltir, Qazıbek, Äyteke… Qazaq derbestikten ayrılğannan soñğı däuirdegi, patşa ökimetiniñ nwsqauımen bekitilgen bilerdiñ jöni bölek (qızmeti twrğısınan alğanda bwlar hükimşi bi emes, dau-damay tarqatar qazı, bizdiñ bügingi tilimizben aytqanda sot qana). Älde sol jalpoş, jebir bilerdiñ äseri me, älde ötken zamandağı belgili bir adam — Keñgirbayğa baylanıstı jwrt arasındağı äñgime salqını ma, — köne däuirden birtalay ülgili sıpat tapqan hikaya avtorınıñ aytuınşa sol kezdegi keleñsiz jayıttardıñ barlığı da bilerdiñ kinäsinen bolıp şığadı.
Al poemalar avtorı Şäkerim qazaqtıñ eski küni turalı tım biikten söyleytin, ejelgi salt-dästürlerdiñ köbin «nadandıqqa», «tağılıqqa» telitin. Biraq aqınnıñ bilerge közqarası basqaşa. Keñgirbay tek el müddesin oylaydı, «qara qazan, sarı balanın qamı» üşin, «malğa toyın, jaylı qonıs» üşin küresedi, qanşa qayıssa da, tragediyağa tosqauıl bola almaydı. Arıdağı Änet Babañ, Keñgirbay-Qabekeñnen bastap, beridegi Qwnanbayğa deyingi şonjarlar jöninde tegis wnamdı pikir aytıp ötken Şäkerim ataqtı bi, aruaqtı ağayın turasında katañ sözge baruı mümkin emes.

Hikayanıñ körkemdeu jüyesine kelsek, bwl rette de Şäkerimge jat sıpattar molınan kezdesedi. Joğarıda eskertkenimizdey, obraz tabiğatı, keyipkerlerdiñ is-äreketine baylanıstı qayşılıqtardı söz etpey-aq qoyayıq. Kez kelgen qalamgerdiñ öziniñ äuelgi şığarmasın qayta qarauı, özgertui, jetildirui mümkin dedik. Äytkenmen, keybir detal'darğa nazar audarmay bolmas. Sonıñ biri — portret bolsa, biri — jandı peyzaj.

Hikayadağı Eñlik portretine zer salayıq. Eñlikti Nısan Abızdıñ eles arqılı körip suretteui: «Wzın boylı, aq kiiktey, şaşı qarğanıñ qanatınday qara, mañdayı jazıq, közi qara häm ötkir…» Kebektiñ közben körip tüysinui: «…qalıpsız swlu qız wşırasa ketedi, bwrın körgen räuişli bolıp. Äbden esi ketkennen amandasuğa mwrşası kelmepti. Atınıñ jalına qonıp, bwrınğı baqsınıñ aytqandarı köñiline tegis keldi deydi. Sol qızdıñ barşa sıpattarı aytqanday bolıp körindi deydi». Al poemadağı Eñlik «biik qabaq, swrlau qız» ğana. Kebekti swlulığımen emes, minezimen, qılığımen baurağanday. Bwl arada tek poemaları ğana emes, basqa şığarmalarında da Şäkerimniñ däyekti portretke köñil böle qoymaytının, al Abay alğaşqı öleñderinen bastap-aq jandı portret jasauğa män bergenin eskerte ketken artıq bolmas. Äuelgi däyekti portrettiñ mülde manswq etilip, jalğız-aq ştrihpen almasuı, eki Enliktiñ özara wqsamauı kezdeysoq emes. Jalpı, hikayadağı sätti suret, wtımdı körinisterdiñ poemada mülde nazardan qaqas qaluı — ädepki jağday. Mäselen, Nısan Abız — «tüsi suıq, qart kisi». Poemada abızdıñ naqtı jas mölşeri, tür-tüsi turalı söz joq. Tek bal aşqan säti ğana beynelenedi. Bal aşu epizodı hikayada da bar. Eki körinis te öte äserli, şeber jazılğan. Ortaq sıpat — baqsınıñ bolaşaqtı boljauı, jas batırdı qaterden saqtandıru desek te, bwl eki suret birin-biri qaytalamaydı. Hikayadağı bederli detal', minezdik ayşıqtardıñ eşqaysısı da poemağa enbey qalğan. Kerisinşe, poemada hikayadağı körkemdeu täsilderinen aulaqtauğa tırısuşılıq bayqaladı.
Hikayada Kebektiñ Nısan Abız balınan soñğı köñil tolğanısı batıs prozasına tän ülgide, tabiğat suretimen astas berilgen: «Aytqandarınan eşbir qorıqpay, jay üyine qaytıptı. Sol uaqıtta är türli oy tüsip, köñili bosap, aqırın ilbip otırdı deydi. Sonda Kebektiñ köñilindegi qasiret ketip, kökiregi aşılğanday boldı deydi. Mañayına qarasa, biik jartas, qalıñ orman-ağaş häm sarqırap ağıp jatqan bwlaq deydi. Sonda Kebek batır oyladı deydi: «Meniñ ğümırım da osı düniemen birdey-au, — dep. — Mına jartas bolsa, bir qalıppen twratın dünie; samsıp twrğan orman ötken ğwmırğa wqsas, ağıp jatqan su ötip bara jatqan ömir ğoy», — dep. Jastıqta adam oy oylauşı boladı ğoy». Al qızdıñ özimen kezdesken kezinde abız sözi esine tüsse de, ölim turalı mülde oylamaydı.

Poemada Kebek qatal tağdır turalı boljam şımbayına batqanmen, «jınnıñ sözin» qolma-qol wmıtıp ketedi; Eñlikpen alğaş kezdesken sätinde de oyına eşteñe oralmaydı. Tek erteñine, qızben tağdırı qosaqtalğan soñ,abız aytqan qara jartastı körgende ğana bäri esine tüsedi; qattı tolqığanmen, tez bekinedi. Bwl arada qara jartas — şarttı belgi ğana; qwz keypi nemese özen, toğay reñi — eşqanday jandı boyau joq. Bwl zañdı da. Şäkerim — tabiğat suretine zer salmağan qalamger, «Jolsız jazada» ğana emes, bükil Şäkerim tvorçestvosında peyzajdıñ keybir elementteri ğana wşırasadı. Bwl — bükil klassikalıq şığıs poeziyasına tän sıpat. Al batıs pen şığıstı tel emgen, beyneleu täsilderinde orıs jäne Europa klassikasın ülgi twtqan Abay qazaq ädebietine (bükil şığıs poeziyasına) peyzajdıq lirikanı engizgen birinşi suretker bolıp tabıladı.

Örnekteu, bederleu, däyekteu (detalizaciya) jağı da osı sıpatta. Poemada Kebektiñ añğa şığuı jalpılama aqpar arqılı beriledi, al bürkittiñ tülkige qalay tüskeni mülde aytılmaydı. Al hikayada bwl körinis batıs prozasınıñ dästürinde täptiştep surettelgen.
Älbette, taqırıptas eki tuındınıñ biri — proza, biri — poeziya ülgisinde. Sözbe-söz, naqpa-naq kelui mümkin emes. Biraq öz jazğanınan özi qaşqan, äuelgi ädemi suretterdi birjola manswq etip, jaña örnek izdegen kim bar eken?!

Endi Şäkerim prozasınıñ ülgilerin qarastıralıq. İriktep ilmes üşin kez kelgen şığarmasınıñ basqı söylemderin-aq alayıq.

«Ädil — Märiya»: «Käri Şıñğıstau! Adam jerge ie bolğannan beri qaray seniñ körmegeniñ joq. Şıñğıs, Temir siyaqtı talay-talay sıyıpqırandardı da qolıñnan jönelttiñ. Sende talay adamnıñ qwmarı qanıp, quanğanı da boladı, jüregi janıp, sualğanı da boldı. Talay-talay talpınğan jas jürek mwratına da jetti»…

«Wjdan»: «Qıtay patşalığı — eñ eski patşalıq. Otırıqtı ömirge erte tüsken qauım. Eski zamanda qıtaylar raqattı ömirde bolğan…»

«Üş saual»:

«Bir patşa: «Üş türli närseni küni bwrın bilgen adam baqıttı bolar edi, — dep, sonı tauıp bergen kisige köp sıy beremin», — dep jariyalaptı…»

«Bäyşeşek baqşası» toptamındağı äñgimelerdiñ bastamaları: «Ataqtı Atımtay jomart alğaşqı kezde bir jwmada öñkey bilgiş şeşenderdi qonaq qılıp, keler jwmada jastardı qonaq qılıp, endigi jwmada qarip-qaserlerdi qonaq, qıladı eken…»

«Ötken zamanda Mekke, Mädinege Qwjaj degen adam patşa bolğan. Elge meyirimsiz, qattı jürektiginen «Qwjaj zalım» atanğan…»

«Arabtıñ bir patşasına bir uäziri Läyli men Mäjnünniñ jayın äñgime qılıptı…»

«Bir baydıñ qızına şeşek şığıp, betin tırtıq qılğandıqtan eşkim almay, ayağında eki közine aq tüsken bir soqırğa beripti…»

«Bir adam qayır swrap, köl aqşa jiıp, äbden bayısa da, qayır jiğan ädetin qoymaptı…»
Boylay oqısaq, özindik sıpatı bar öreli qoltañba köremiz, Abay äseri, şığıs äseri bayqaladı. Biraq ötken ülgiden göri bügingi qalıpqa beyim. Bastauış pen bayandauış öz ornında, anıqtauış, tolıqtauış, pısıqtauıştar tiesili jerinde. Qazirgi qalıptasqan proza maşığına jat, birden közge wrar ayırım belgiler bayqalmaydı.

Endi hikayanı qayıra oqılıq. Söylem qwrılım-darınıñ qalıptı joba, üyrenşik ülgiden mülde bötendigi birden tanıladı. Odağay bitim, tosın tirkes, erekşe jüye. Üstirt közge (turasın aytsaq, dümşe bilgişterge) sauatsız bolmağan künniñ özinde, tım anayı, kedir-bwdır, kibirtik körinui de mümkin. Biraq mwnıñ bäri maşıqtı qoltañba, ejelgi dästür jemisi, tek biz wmıtqan, mülde derlik qoldanudan şıqqan özgeşe stilistika. Joğarıda biz oy retine, söz orayına baylanıstı keltirgen (yağni stil'dik twrğıdan iriktelmegen) mısaldarğa zer salıñız. Hikayanıñ kez kelgen twsına ejeley üñiliñiz. Öz tolqını, öz qisını bar, tabiği da bayıptı, äsem qwrılımdar.

Hikayanıñ basınan tüseyik.

«Osı mısal bwrınğı uaqıttan qalğan. Qazaqtıñ käri şaldarı bwrınğı ötken uaqıttarın aytıp otıradı, özderiniñ ata-babalarınan qalğan sözderin…»

Hikaya däl osı qalpında qazirgi baspasözdiñ tegerşigin wstap otırğan redaktor — täjiribeli jurnalistiñ, täp-täuir jazuşınıñ aldınan ötti deyik. «Tüzelip», «öndelgen» soñ mına qalıpqa tüspek: «Bwl — bwrınğı uaqıttan qalğan mısal. Qazaqtıñ käri şaldarı bwrınğı ötken uaqıttarın, özderiniñ ata-babalarınan qalğan sözderin aytıp otıradı…» Bäri dwrıs. Biraq bwla söylemder öziniñ qan-sölinen ayrılıp, jansız kepke tüsti.

Arı qaray süzip oqıñız, attamalap tüsiñiz, är jerine köz salıñız. Özgeşe kürmeu, qızğılıqtı konstrukciya.
«Endi bwrınğını aytıp otırğan qarttar bayqay ma eken, bwrın künniñ jılı bolatını — sol zamandağı orman-ağaştıñ köptiginen ekenin. Osı künde sondağı ağaş taularda az, qırıp bitirisipti».
«Osı künde qırda bwrınğıday ormandı, jaqsı jerler joq, tım bolmasa jolauşı sapar şegip talğanda twra qalıp köñil kötergendey. Sonday jaqsı eş närse qalmasa da bilinip twr, bwrınğı qalğan sımtastarğa, qorğandarğa qarağanda bayağıda bw dalalarda twru jaman bolmağanı. Bwlardı bayqamağan adamdar bile qoya ma häm köñilderine ala ma!»

«Sonda Kebek köñilin köteruge bürkit alıp şıqtı deydi. Dalada aulap jürse de heş tülki jolıqpadı deydi. Söytip otırıp matay taypası meken etetin Han tauına şeyin bardı deydi.»
«Sonda Kebektiñ moynına arqan tağıp, attıñ qwyrığına baylap öltirdi deydi. …Sonan soñ bwl beyşaranı da erindey qılıp öltirip, süyekterin qazulı twrğan bir orğa tastay berip, söylesip qoyğanday tws-twsına jöneldi deydi. Jas balağa eşkim qaramay tastap ketti deydi, besigimen. O da sol jerde jılap ölse kerek».
Qazirgi proza tügili, XX ğasırdıñ bas kezindegi qara söz ülgilerine mülde üylespeytin qwrılım. Birşama maşıqtı prozaşı Şäkerimniñ körkem tuındılarında, tarihi, filosofiyalıq eñbekteriniñ eşqaysısında bwl twrpattas stilistika atımen wşıraspaydı.

Orta ğasırlarda, «Qissas-ül-änbiya» men «Babwr-nama» kezinde qalıptasqan, keyingi wrpaqtarı mülde wmıtqan ejelgi türik prozasın zerdeley oqıp, boyına siñirgen Abay,wlttıq fol'klordağı, halıq tilindegi körkem maşıq, qalıptı ülgilerdi paydalana otırıp, jaña qazaq ädebietine özgeşe jazu mänerin äkelgen edi. Qaytalap aytayıq, Abay stilistikası — köne türik örnegin ülgi twta otıra, halıq ädebietiniñ, dilmar şeşenderdiñ, äñgimeşi, ertegişilerdiñ söyleu maşığınan tabiği när alğan özgeşe qwrılım. Keyin Mwhtar Äuezov damıtqan, qazirgi keybir jazuşılar qoldanıp ta jürgen, oy ağımına, söz äuenine oray tüziletin, kitabi jasandılıqtan ada, osı taqılettes söylem jüyesi Abay «Ğaqıliyalarınıñ» kez kelgen betinen wşırasadı.
«Bwrınğı qazaq jayın jaqsı bilgen adamdar aytıptı: «Bi ekeu bolsa, dau törteu boladı», — dep». («Üşinşi söz»).
«Ötirik, körmegenin kördim deuşi kuäler da äldeqaşan dayındalıp qoyılğan, bağanağı jaqsı adam saylauğa jaraması üşin». (Sonda).

«Ärbir bayqağan adam bilse kerek: külki özi bir mastıq ekenin, ärbir mas kisiden ğafil köp ötetwğının da, ärbir mastıñ söylegen kezinde bas auırtatwğının». (Törtinşi söz»).

«Teginde oylaymın: bw da jaqsı, öler kezde ättegen-ay, sonday-sonday qızıqtarım qaldı-au dep qayğılı bolmay, aldıñğı tileu bolmasa, artqa alañ bolmay öluge». («Toğızınşı söz»).

«Pändede bir is bar jalığu degen». («Jiırmasınşı söz»).

«Közdi, mwrındı auızğa jaqın jaratıptı, işip-jegen asımızdıñ tazalığın körip, iisin bilip işip-jesin dep». («Jiırma jetinşi söz»)

«Jwrttıñ bäri biledi öletwğının, jäne ölim ünemi qartaytıp kelmeytwğının, bir alğandı qayta jiber-meytwğının». («Otız törtinşi söz»).

«Adamnıñ adamşılığı isti bastağanınan bilinedi, qalayşa bitirgeninen emes». («Otız jetinşi söz»).

«Endi bwl sözden bilindi, wyat özi imannıñ bir müşesi eken. Olay bolğanda, bilmek kerek, wyat özi qanday närse?» («Otız altınşı söz»).

«Biz janımızdan ğılım şığara almaymız, jaralıp, jasalıp qoyğan närselerdi sezbekpiz, közben körip, aqılmen bilip». («Qırıq besinşi söz»).

«Dala uälayatınıñ gazetinde» jariyalanğan hikaya men Abay prozasınıñ stil'dik birligine ondağan, jüzdegen mısal keltiruge bolar edi. Al oy tuıstığına kelsek, jalğas, ündes tolğam, tüyinder de birşama. Hikayada qazaq halqınıñ ötken künderdegi twrmıs-jayı, minez-qwlqı, zamannıñ jañaruına say özgerister jayında keyde turalap, keyde twspaldap biraz aytılğan. Sonımen qatar, avtor söz wşığın keyinge qaldıradı. Hikayadağı osı mäñzildes tüyinderdiñ birazın Abaydıñ «Ğaqliyalarınan» wşı-ratamız. Ärine, hikayanıñ tikeley jalğası emes, biraq özegi bir, oyı ortaq, är kezde jazılğan qaraylas, qabattas, üsteme baylamdar. Bwl arada qazaqtıñ erkin zamandağı ädet-ğwrpı men keyingi kezeñdegi minez-qwlqı salğastırıla bayıptalğan «Otız toğızınşı sözge», halıqtıñ tirşilik kebi turalı keñes qozğaytın Üşinşi, Segizinşi, On birinşi, Jiırma altınşı, Otızınşı, Qırık ekinşi «Sözderge» silteme jasauğa boladı. (Köne zaman sureti, qazaqtıñ ötkendegi igi minez, abzal qasietteri, ruhınıñ biiktigi, än-küyiniñ äsemdigi, keyingi wrpaq dästürli salt, wlttıq minezderden ayrıla bastağanı turalı tolğamdar Abay poeziyasında da molınan kezdesedi).
Bajaylay teksersek, üylestik, wqsastıq qana emes, naqpa-naq qaytalau faktileri de wşırasadı eken.
«Dala uälayatınıñ gazetinde» basılğan hikayada Şıñğıstau öñiriniñ eski tarihı turalı mınaday derekter keltirilipti:
«Bwrın ötken ataqtı Temuçin han Kör handı qaratıp jolı bolıp kele jatıp, Şıñğıstauğa jaqın bir jerge toqtadı deydi… Qazaqtar sol Temuçin hanğa bağınğan on ekinşi halıq eken, bw jaqta qaramağan eşkim qalmaydı. Sonda Temuçinniñ köñiline: «Bütin dünieni alasın, Şıñğıs han dep atalasıñ», — degen payğambardıñ sözi tüsip, özine jañadan at qoyuğa oylaptı. Sonda hanğa qarağan on eki halıqtan bir-bir jaqsı kisi şığıp, Han tauınıñ basına bir-bir qada ornatıp, soğan aq şatır qwrdı deydi. Sol on eki kisiniñ biri — Mayqı edi. Temuçindi aq kigizge köterip, taudıñ basındağı şatırğa alıp keldi deydi… Osıdan soñ sol han kötergen jer Han tauı atanıp, mañayındağı auıldar Şıñğıs atandı deydi…»

Endi Abaydıñ öz atıñda twrğan, barlıq jinaqtarına enip jürgen «Biraz söz qazaqtıñ qaydan şıqqanı turalı» jazbasına üñileyik:

«Qaşan mañğwldan Şıñğıs han şıqqanda, qazaqtar qwttı bosınğa barıptı. Biraq qay jerde barğanı mağlwm emes, söytse de osı Şıñğıs tauında, äsker Qarauıl özeniniñ boyında jatıp, on eki rudan on eki kisi mañğwldıñ öz zañı boyınşa «Han» degen ülken biiktiñ basında, aq kigizge Şıñğıstı otırğızıp, han kötergen deydi. Tauınıñ Şıñğıs atalıp, biigi Han atalmaq sebebi de sol bolsa kerek. Sol on eki kisiniñ biri — qazaqtan Mayqı bi degen kisi eken… Äuelde Kör handı öltirip wyğır jwrtın alıptı…»
Bwl arada artıq tüsiniktiñ qajeti bolmas.

«Dala uälayatınıñ gazetinde» basılğan hikaya: Biz de şaldardıñ aytqanın qostayıq: qazaq işinde bäri de özgerip ketti — minezderi de, jer-suı da. Jaqsı boldı ma, jaman boldı ma — endigi jazğanımızdan köriner», — degen sözdermen tämamdaladı.

Wlı oyşıl bwl taraptağı tolğamdarın baspasözge jibere qoydı degen pikirden aulaqpız. Abay jäne sol zamandağı baspasöz — bizde äli tekserilmegen mäsele. Kitap şığaru qazaq arasında qalıptasqan iske aynalğan kezde, niet etken ekiniñ biri ölenderin bastırıp, ejelgi añız, jırlar el arasına mıñdağan danamen taralıp jatqan kezde wlı aqınımızdıñ baspa isinen şettep qaluı — män-mağınası mol, tereñ sırlı, äri arnayı söz etuge twrarlıq mäsele. Bwl arada atalmış hikayadan soñğı, qazaq arasındağı özgerister turalı jazbanıñ jariyağa şıqpay, tipti, mejeli mwratına jetpey toqtauı turalı ğana aytpaqpız. Oğan da sebep köp. Eñ bastısı — wlı aqınnıñ jaña zamanğa özgeşe közqarası. Biz bwl mäseleniñ de bir ğana jağın alıp, onda da tım jaydaqtap tüsindirip jürmiz. Abaydıñ ökimet tarapınan qatañ baqılau astında bolğanın, eş jerde kitap şığarmay-aq, ündemes cenzuradan ğwmır boyı japa şekkenin eskermeymiz. Abaydıñ barlıq qoljazba mwrası patşa ohrankasınıñ aqın aulındağı 1903 jılğı oyranı kezinde qattauğa tüskeni kümänsiz. Däl osı oqiğanıñ Abay ömirin qısqartqanı, onıñ kürt şögip, tez qartayıp, ajalınan bwrın öluine sebep bolğanı tağı anıq. Täuba, köptegen köşirmeler qaldı, biraq wlı aqınnıñ öz qolımen tañbalanğan tüpnwsqa diuanda tağı neler bolğanın kim biledi? Ol — twmanğa batqan is, odan soñğı zamanda qanşama apat keldi — saqtaldı ma, saqtalsa kim qaydan izdemek — äyteuir ümitimizdi üzbeyik. Qolda bardıñ özi ölşeusiz qazına. Abay qazirgi qalpınıñ özinde tolıq. Kölemi köbeygennen bağası özgermeydi. Äytkenmen biz osı maqala arqılı wşan dariyanıñ şetke şaşırağan bir tamşısı öz arnasına qaytıp oralsa dedik.
Osı orayda, reti kelgen soñ ayta keteyik, «Dala uälayatınıñ gazetinde» 1895 jılı basılğan, Abayğa qatısı boluı mümkin tağı bir äñgime — «Täkappar äsker bası turasınan» — wlı aqınğa tiesili mwra emes degen pikirge toqtadıq. Ras, bwl äñgimeniñ tüp tamırı Abay «Es-kendirine» barıp tireledi. Biraq sol poemanı estigen ekinşi bir adamnıñ qolınan şıqqan olaq mazmwndau demekpiz. Äñgimede Abayğa tän, kerek deseñiz, ataqtı poemanı sözbe-söz qaytalaytın oralımdar, tirkester wşırasqanımen, jazu mädenieti jetilmegen qalam tañbası ayqın körinip twr. Bwl, tipti, Abay qolınan şıqqan äñgimeniñ büldirilgen redakciyası da emes. Poemamen üstirt tanıstıq nätijesinde tuğan ädepki äpsana. Mwnday jañğırıqtıñ tağı bir körinisi — Eñlik — Kebek tragediyasın ekinşi qaytara, bas keyipkerleriniñ esimderin özgertip, öte olaq bayandağan, sol «Dala uälayatınıñ gazetinde» jarıq körgen «Qazaq turasınan hikaya». Atalmış eki nwsqa da Abay şığar-malarınıñ är türli jolmen el arasına taralıp, halıq sanasına äser etuiniñ özindik kuäları bolıp tabıladı.
Söz soñında 1892 jılı «Dala uälayatınıñ gazetinde» basılğan «Qazaqtardıñ esterinen ketpey jürgen bir söz» attı hikaya eşqanday dausız, Abayğa ğana tiesili şığarma ekenin qaytalap aytqımız keledi. Sonımen qatar, bwl — jabayı aqpar, qaradürsin maqala emes, bas-ayağı bütin, artıq-auıs müşesi joq, maşıqtı, şeber prozaşınıñ qolınan şıqqan, wlı Abay atına layıq tuındı ekenine kuälik beremiz. Hikayanıñ körkemdik erekşelikteri, beyneleu täsilderi, stilistikalıq sıpatı – bükil bolmıs-bitimi turalı twtas bir zertteu jazıp şığuğa bolar edi.

Endigi kezektegi mäsele — hikayanı tekstologiyalıq twrğıdan qayta qarap şığu. Äñgimeniñ «Dala uölayatınıñ gazeti» attı jinaqtağı soñğı basılımı mülde qana-ğattanğısız därejede. Abay prozasınıñ özgeşe qwrı-lımın bayıptamağandıqtan, söylem men söylem aralasıp ketken, söz jüyesi bwzılıp, mazmwnğa nwqsan kelgen. Jañsaq oqılğan, qate basılğan sözder de köp. Bwl rette «Jwldızdağı» basılımğa jüginuge bolar edi. Biraq mwnda da ärip qateleri, tüsip qalğan sözder wşırasadı. Kerek deseñiz, tüpnwsqa esepti, gazettegi basılımda da ädepki emes, tınıs jäne basqa sıpattağı qatelermen qatar, redaktor qalamınıñ wşı tigen, yağni köpe-körneu bülingen twstar bayqaladı. «Köş jüre tüzeledi» degenmen jüz jıl ötipti. Qalğan şaruanı ekinşi jüz jıldıqqa jiberuge bolmas.

Eñ bastısı, — Abay qolınan şıqqan, ädebiet tarihı üşin, ruhani-mädeni qazınamız üşin ayrıqşa mändi tuındınıñ köleñkede qalmauı. Endigi jerde wlı aqınnıñ jinağı jaña äñgimemen tolıqqanı läzim.

1989.

ult.kz