ALISTAP KETKEN AĞALAR
kerey.kz
Äzilhan ağadan az söz
Aq tütek boranda ülken taudı, onıñ ormanın ıqtasın etken jannıñ jılılıq qwşağında bolatını siyaqtı asqaralı ağalarmen birge jüru, olardıñ keñesin tıñdaudıñ ülken baqıt ekenin köp adam keş añğaradı. Äz ağamen birge ötken künderdi oylasam, olda sonday bir tätti şaqtar eken.
2007 jıldıñ säuirinde Erjänibek Berdäuletwlınıñ esimin wlıqtauğa baylanıstı Şığıs Qazaqstanğa arnayı saparmen Twrsınbek Käkişev, Äzilhan Nwrşayıqov jäne men (Jädi Şäkenwlı) bir apta is saparda boldıq.
Birge jürip etiñ üyrengesin keyde qaydağı qaljıñdarğa baramız.
Almatığa oralğasın «bir kündik joldasqa mıñ kündik sälem» retinde ağalarımdı auılğa – şeşem otırğan ülken şañıraqqa dämge şaqırdım.
Auılda şağın da bolsa märe-säre toy ötti. Toydıñ qızığı – tağı da Äzilhan Nwrşayıqov! Auıldı jatırqağanı bılay twrsın, qızıq äñgimemen barşanı özine bauradı. Emin-jarqın ağıtılıp şeşemniñ qolınan da wstap ülgerdi. Otırğandar qıran-topan külkige şomıladı. Äz ağam äzildiñ soñında:
– Meniñ eñ ülken qwrmetteytinim analar, odan keyin däriger. Anadan ülken Täñirim joq, därigerden ülken periştem joq, – dep öz oyın tüyindeytin.
Keyin, yağnıy 2009 jıldıñ qırküyeginde ŞQO-nıñ Jarma audanında Erjänibek babamızdıñ basına ülken eskertkiş qoyuımızğa baylanıstı Äz ağamen ekinşi märte Şığısta boldım.
Äz ağama as üstinde basqa bata swradım. Kiiz üyde maldas qwrıp otırğan ağamız batadan soñ eki märte eñkeyip basqa qol jetkize almadı. Men:
– Äz, ağa, bastı aluğa qolıñızdıñ jetpey jatqanına qarağanda şal bolayın degesiz be? – dep äzildedim. Äz ağam süyine şiqıldap, eki iığı solqıldap wzaq küldi.
– Toqsanğa kelgen adamğa aytqanın qaraşı, – dep qolına alğan bastıñ qwlağın mağan wsındı. Twrsınbek Käkişev, Uaqap Qıdırhan, Jwmadil Maman, Talaş sekildi dastarqandas kisiler de jamıray külisti.
Alatau men Altaydıñ arasın añızğa toltırğan Äz ağamnıñ hikayası osılay jalğasatın.
Qızıqtıñ qırmanınına qızıl dän üygen, qara sözdiñ qaymağın qalqıp, mayın şeldegen qazaqtıñ äygili jazuşısınıñ artındağı köp añızdıñ köleñkesinde osındayda künder ötken edi.
Twmanbaydıñ bwlağı
Ädebiet attı wzaq köşte talmay şauıp, öziniñ janın töl önerine adaldıqpen arnağanı siyaqtı, arın da tap-taza saqtap jarqırağan küyi sönip ketu baqıtı qazaqtıñ Twmaşına – Twmanbay Moldağalievqa bwyırdı…
Almatı sındı iri qalada jürsekte Twmanbay ağamızben talay bas qosuda birge boldıq. Sonıñ işinde arğı betten kelgen aqın azamat Auıt Mwqibekwlın «tondıbala» etip aluı Twmaş ağamen alıstan kelgen ağayınnıñ arasın tipti de jaqındatsa kerek. Atajwrtına jasqana qadam attap, ağalardıñ qabağınan jılılıq kütetin är bir pende öz joğın tapqan adamın sonday ıstıq köredi ğoy. Twmanbayday iri aqınnıñ alıstan kelgen bauırların basınan sipap, olarğa jüreginen orın berui, tipti jeñgemizben birge toy-tomalağına deyin bas swğıp aq tilegin aqtaruı ülken azamattıq edi. Büginde keudesin kerip men-men degen qalamgerdiñ qolınan kelmes bir erlikti Twmaş ağa solay jasağan bolatın…
Qazaqtıñ Twmanbayı äri iri, äri kişi, qarapayım ğana jan edi. Biz ol kisiniñ «boldım-toldım, şarşadım-şaldıqtım» degenin de eş uaqıtta estigen de körgen de emespiz. Bärinende ädebietke, özinen keyingi bota-taylaqtarğa jauapkerşilikpen qaraytın ar tazalığı men ağalıq sipatı aynaday jarqırap twratın.
Bayağıda Erkin İbitanov ağamız M.Maqataev turalı bir oqiğalı öleñ jazğan-dı. Sonıñ işinde Mwqağalidıñ «Twmaş, Twmaş» dep şaqırğanına «Ätteñ, Twmaş, besinşi bop ermedi» deytin joldar boluşı edi. Onda bizge «aqedil aqınğa ilespey qoyğan Twmaş ağamız qanday adam?» degen köleñkeli oylar keletwğın. Endi oylasaq, önerden özgege, öleñnen özgege selt etkisi kelmeytin sabırlı aqın qaşanda özininiñ saliqalı oyların salmaqtap, saf altınnan saray salıp ömirden tap-taza ketkisi kelgeni eken-au. «It qwyrığın bwlğasa erip ketem» dep jırlağan Mwqaña Twmaştıñ ermey qaluınıñ da ersiligi bolmaptı.
Özi süyip ötken Alataudıñ asqaralı tösinen qaynap şıqqan möp-möldir qaynarday – Twmanbaydıñ twması da qazaq dalasına, öziniñ jazirasına qaray twnıqtığınan jazbağan küyi şapqılay ağıp baradı. Endi ol Twmanbaydıñ bwlağı. Zamzamnıñ suınday tazalığımen tamsantatın twp-twnıq ağıs tuğan ölkesinde tulay jöñkiledi.
Sol bwlaqtan qanıp işken qwstar tağı da sızıltıp än saladı.
«Qwstar, qwstar sızıltıp än saladı»…
Qadırdıñ bir küni
2005 jıldıñ 29 jeltoqsanı. «Qazaq ədebieti» bas redaktorınıñ orınbasarı, aqın Ğalım Jaylıbay ağamız qoñırau şaldı: «Qadır ağañ qalamaqısın jumaqşı, bizge jaqsı maşina, senimdi serik, qalamger ini kerek. Bərin seniñ basıñnan tauıp twrmın».
Qaşsañ qwtılmaytın osı uəjben Ğalımnıñ «qaqpanın» quana basıp, Qadırğa qolım jetti. Almatıda jii mäjilistes bolıp jürsekte aman-sälemnen asa almaytın edik.
Bizge Jərken Bödeş ağamız qosılıp, törteu boldıq. Dastarqan, monşa, qızu keñes – bir kündik joldasqa mıñ kündik ruh sıyladı. Añız keyipkeriniñ adamdı jatırqamas aq köñildiligi, əzili, şarşamas, şaldıqpas sergektigi kisini qızıqtıradı. Köz aldımnan Alatauday Qadırdı emes, şəkene ğana boyı bar, ezuinen külki ketpeytin qatpa qara jigit ağasın tauıp, məz bolıp men jürmin. Talay-talay tətti əñgimelerdi
aytısıp, qarımjısı mol qaljıñmen erkin kösildik. Tipti onıñ əygili Mırzaliev ekenin müldemge wmıtıp, söz talastıruğa deyin bardım. Aynalasınan jattandı söz ben qolpaştaulardı köp estip, qwlağı jauır bolğan aqın «auılbayşalap» aytılğan,
Altaydıñ ar jağınan kelgen əzilge ayızı qana rahattandı. Qalanıñ emes, dalanıñ tiri hikayasın sağınğanı şığar.
Sondağı əñgimelerden batıp bara jatqan künge telmirip, örmek toqıp otırğan bir kempirdiñ añızın aytıp bergeni esimde.
– Künbatıstan köringen bireudi «örmegimmen birge toqıp jiberdim» dep sol kempir aytqanday, men de seni örmegimmen birge toqıp aldım, – deydi balaşa jelpinip.
Keşkisin Qadır aqındı «Tausamalı» auılındağı üyine jetkizdip qoydım. El auzındağı: «Qadır üyge jür dep aypaydı» degen de ras siyaqtı, ağam quana qol bwlğap qala berpdi.
Osıdan keyingi kezdesulerde ağamızdıñ ıstıq qwşağı mağan ayqara aşılıp jürdi. Biraq ekinşi mərte dəl sondağıday emen-jarqın şüyirkelesudiñ səti tüspedi.
Sol bir kündi eske alğan sayın, tağı bir keñesudi kütip, qasında jürip-aq sağınışqa mataytın aqınnan endi, mine, 2011 jıldıñ qañtarında məñgi-məñgige ayırılıp otırmız.
Köz aldıma batar künge telmirip, örmek toqıp otırğan kempir keledi. Örmek qıp-qızıl keş şapağımen boyalğan. Örmektiñ betinde – künniñ soñğı alauı men qwlağan köleñke swlbası.
Kün nege batıp baradı? Batar kündi toqtatar tılsım qwdiretti izdep, bar dauısımmen ayğaylağım keldi.
– Qadır, Qa-dır a-ğa-a-a!
Aqın turalı soñğı añız qazaqtıñ wlı aqını Qadırdıñ beynesin bükil Jer – Ana dala öz örmegine toqıp jatqanımen ayaqtaydı. Taular alıstağan sayın biiktey beredi.
Qazaqtıñ Nwrğisası
1998 jıldıñ mamır ayınıñ soñğı künderiniñ biri bolsa kerek. Aqın Järken Bödeşwlımen birge Almatıdağı Panfilovşıldar parkiniñ qasınan ötip bara jatıp, jolay äygili sazger Nwrğisa Tilendiev ağamızben wşırasıp qaldıq. Qolın alıp amandastıq. Sırıqtay boyı säl eñkiş tartqan, qolında tayağı bar. Jüzi jüdeuleu körinedi. Järken ağa densaulıq küyin swradı. Jadırap jauap berdi. Köp ayaldamadıq. Artıma qayrıla qarap onıñ wzap bara jatqan twlğasın qayta şoldım. Sanamdağı äygili jandardıñ da jäy ğana qarapayım adamdar qatarında bolatınına odan arı köz jetkizdim.
Bwl meniñ Nwrğisanı betpe-bet äri birinşi, äri soñğı ret köruim boldı.
Osı jıldıñ küzinde sol Nürekeñdi – qazaqtıñ Nwrğisasın M.Äuezov atındağı qazaqtıñ memlekettik drama teatrında aqtıq saparğa attandırdıq. Äygili jannıñ qazası, jürek tübinen qoparılğan mwñlı äuen et jürekti pendeniñ bärine auır tidi. (Meniñ qasımda Mwrat Aqantaywlı degen jigit boldı).
Qwstar, qwstar sızıltıp än saladı,
Sol änimen terbetedi dalanı.
Al adamdar külip bastap ömirdi
Keterinde jılay da almay qaladı…
Än mwñmen terbelip, sırlı, kökirekti sızdatar siqırımen, özegiñe ot twtatadı. Qazağa jinalğan qauımnıñ jılamağanı az. Qaralı qauımnıñ töbesinde Nwrğisa esimdi pendeniñ mürdesi de, ruhı da birge qalıqtap baradı… ärine, sızıltıp än salğan qwstarmen birge.
Ötejannıñ jwldızı
2009 jıldıñ jeltoqsan ayınıñ alğaşqı künderiniñ biri. Səlem səti tüsip, aqın Ötejan Nwrğalievtiñ üyine bas swqtım. Atı Alatauday bolğanmen, qwjırası küñgirt aqınnıñ kitaphanası birden qızıqtırdı. Söreler mayısıp twr. Közimdi köp kitapqa satıp, ebin tauıp bağasına qaray otırıp, birneşeuine qol jetkizdim.
– Sen bilesiñ be? Ədebiette wstaz da, şəkirt te joq. Wstazıñ bolsa, öldiñ. Abaydıñ twl bolğanı sol. Şəkərim de oğan wqsağan joq. Kitabım şıqpağalı 20 jılday boldı. Sıylaytın birli-jarım adamdar ölip bitti. Qaratasqa aynalıp Abay twr. Qwlaq joq. Tıñdamaydı. Jaular qalğımaydı. Olar meniñ ölgenimdi kütip otır. Ölgen küni tiride qiya almaytın birer auız sözin sıylap, qaytıp tirilip ketpesin dep taspen bastırıp qoyadı, – bwl Ötejan ağanıñ alğaşqı äñgimedegi meniñ saualıma bergen jauabı edi.
Aradağı äñgime wzaqqa sozılğan. Keyin de «Jas qazaq üni», «Üşqoñır» gazetterinde swhbat türinde de berilgen. Söz arasında ol kisiden:
–Öziñiz aqiqattıñ bərin aytıp otırsız. Al osı məseleler jeke şığarmaşılığıñızda qalay? – degendi swrap qaldım.
– Özim osınıñ bərin ayğaylap aytqım kelse de, əlsiz ğana janmın. Qazaqtığım qaynap twrsa da, bolmıstı jeñe almaymın. Qoğamğa kereksizbin. Ərkim əñgimeleskisi keledi. Ekinşi ret qaşadı: «Qırt şal» dep qorqadı. Sen de eki kelmeysiñ. Qazirgilerge aşı sın emes, maqtasañ jağasıñ. Men jaqpaymın. Onı öziñde añğarıp otırsıñ. Wğatın qwlaq bolsa, kezindegi «Afinanıñ mektebinde» bərin aytqanmın. Jaularım köp. Qwrtqısı keledi. Qwrtatını – bilmeu. Bayağıda joñğarlardıñ qolına tüsken bir bala attıñ qu basın qwşaqtap: «Seni twlpardıñ bası dep kim aytadı, meni Tolıbay sınşınıñ balası dep kim aytadı» dep zar jılap otırıptı deytin añız bar. Sol balanı joñğarlar tauıp alıp at sınatıp, at baqtıradı. Jalğız-aq künde eñ jüyrik twlpardı minip, jwldızşa ağıp eline keledi. Meniñ «joñğarım da», «qazağım da» joq, – dep mwñın şaqqan ağamız. Söziniñ soñında:
– Brilliant degen jıltıraq tas bar. Bılay qarasañ, jay ğana tas. Qırlasañ, qımbat bağalı asıl. Bizdiñ ədebietimiz ben tarihımızğa da sonday qır kerek. Birimizdi birimiz kötersek, qazaqtı köteremiz. Qazaqtı köterip, halqımızdıñ tört qwbılasın tügendesek aq jwldızımız tuadı, – deydi.
Sonan beri de talay jıl ötti. Ol kisini attanarda auız jappay «maqtağan» qauımı «qara tastıñ astına bastırıp» qoydı. Päni men baqidıñ arası şalğay, üni jetpeydi. Alatau men Arqanıñ aspanında sam jamırağan sayın, zeñgir kökke telmirip, qazaq aqını Ötejan Nwrğalievtiñ jwldızın izdeymin.
Aspanda sansız monşaq jıltıraydı. Ağamız armandap ketken aq jwldız əli tumaptı. Men kök aspanğa telmirgen sayın, şoğırlı jwldızdar tükpirinen: «Ədebiette wstaz da, şəkirt te joq!» degen bir ün jañğırığıp, qwlağımda kümbirleydi. Iesin tappay dal bolamın. Ötejannıñ jwldızı…?
Keñesjannıñ ösieti
1998-2001 jıldar arasında Abay atındağı Almatı memlekettik universitetiniñ filologiya fakultetinen aspiranttıq bilim alsam da ğılım kandidatındıq eñbek qorğay almadım.
Keñsejan Şalqar esimdi jazuşı ağamız bar edi, 1960 jıldardıñ basında arğı betten asıp kelgen. 1931 jıldarı Şäkerim qajı atılğanda qıtay asıp ketken Aydınköl, Şalqar esimdi Şwbartau köterilisşileriniñ wrpağı. Kezinde aqın, küyşi, baluan degendey segiz qırlı, bir sırlı azamat bolğanmen qazirgi twrmıstıñ qısımımen sırlı ayaqtıñ sırı köşip, sını ketkendey jüdeu körinetin. Sonda da özin bayağıday ör wstauğa tırısatın aqpeyil, er köñildi jan. Tipti keyde şayqılau minez de bayqatıp qaladı.
Sol ağamız jii qoñıraulatadı:
– Äy, bala, ne istep jatırsıñ. Sender sälem bergendi bilmeysiñder. Men seniñ sälemiñe zäru bop telefol şalıp twrğanım joq. Sen mına jwrttan qalıp qoymaudıñ qamın jasa. Anau kandidattığıñ ne boldı? Mınalar qolıñda qağazıñ bolmasa seni adam demeydi. Basqanı qoy, tezirek qorğap al. Aytpaqşı, jetekşiñ kim edi? Ana Twrsınbek, Zwfar ağalarıñnan qayır bar ma? Äy, olardı bilmeymin. Sen olar üşin emes, öziñ üşin qorğaysıñ ğoy. Tağı da aytamın, basqalarmen teñesu üşin tek qana eñbegiñdi tezirek qorğap aluıñ kerek. Wqtıñ ba? Tipti, aytatın auız kerek bolıp jatsa bizde qarap jatpaspız. Basqanı qoy, tez-tez qorğa, aldımen kandidattıq, sosın doktorlıq, wqtıñ ba?!
Osılayşa älde neşe qoñıraulatqan ağam da o dünielik twrağına attanıp kete bardı. Al, onıñ ösieti äli orındalğan joq.
Ağamnıñ sol sözinen keyin de tar köpirlerde talay tayaq jedim: «kandidattıq nemese doktorlıq qorğap pa eñ?!» degen saual aldımnan qara mısıqtay kes-kesteydi. Bilimi mağan jetpeytin, biraq arqalağan atağı «tauday» mesqarındardıñ talayın kördim. Quıs keudeler şirengiş kele me qalay, tanauınıñ wşımen qarağısı keledi. Qısqa jip, qısqa ğwmır, ötkinşi-ökinişti sağat, kün…
Jazuşı Jädi Şakenwlı
Pikir qaldıru