Bügin, yağni 19 aqpan Ospan batır Silämwlınıñ qolğa tüsken küni
kerey.kz
Jädi ŞÄKENWLI
jazuşı
OSPAN BATIRDIÑ QOLDI BOLUI
Ospan batır Silämwlınıñ soñğı ömiri söz bolğanda Barköl jerinde otırğan onıñ ordasına qıtay qızıl armiyasınıñ elşi jiberui tilge tiek etiledi.
Şın mäninde qızıldar men Ospannıñ birigu qaupi Keñes Odağın quattaytın toptar men bwrınğı «Şığıs Türkistan respublikasınıñ» ornın ielep otırğan «üş aymaqşıldardı» qattı alañdattı. Keñes Odağınıñ jol-jorıq körsetuine jäne onıñ ideyasındağı sayasi-äskeri toptarğa ölerdey qarsı bolğan Ospan batırdıñ qızıldardıñ senimine bölenui «jalğan töñkerisşilderdiñ» bet-perdesin ayparaday aşıp qana qoymay, olardıñ jau sanağan adamın tarih sahnasına qayta köterip şığatınday edi. Sırtta AQŞ jäne Keñes Odağı öz wpayların tügendeytin küşterge qoldau körsetuge jantalassa, iştegi ımırağa kelmes alauız toptar da bas paydasın oylap, baqay qulıqpen arpalısqa tüsti. Söytip endigi jerde bağınıştı bolğan Şınjañdağı jergilikti toptar işinde qızıldarğa kim bwrın jaqsı körinip qalar eken degen qızğanış pen baqtalastıq qatarınan ömir sürgen taytalasqan jağday qalıptastı. Olardıñ işinde jaqsı körinu nietindegi jağatsığandarmen jaulıq piğıl tanıtıp ürke qarauşılar da bar edi.
Erlikpen bastalıp, örlikpen jalğasqan wlt-azattıq qozğalısın «bülikke» balağan «Üş aymaq» Ospanğa bwdan bwrın da şoşına qaraytın edi. Bwl turalı «Şıñjañnıñ üş aymaq töñkerisi tarihı» («Wlttar» baspası, 2000 jıl.) attı kitaptıñ 340-betinde: «Ospan, Qalibek, Jaujap (moñğol) büligi art-artınan tuılğandıqtan, üş aymaqtıñ jağdayı künnen-künge uşığıp, müşkil halge kiriptar boldı. Wlttıq armiya äskeri küşiniñ jetkiliksizdigi twtas üş aymaq ükimetine auır qater töndirdi», – dep jazadı.
1949 jılı 26 tamızda halıq azattıq armiyası Lanjudı basıp aldı.
Qıtay törağası Mau Zıduñmen Qıtay armiyasınıñ bas qolbasşısı Ju Dınıñ ornalastıruına say, Qıtay qızıl armiyasınıñ 2, 6 korpustarı 1-şi äskeri polktıñ qolbasşısı Uañ Jınnıñ qolbasşılığında 1949 jılı qazannıñ 10 küni Şınjañdı azat etudiñ jorığın bastadı. Şarlauşılar qosınınıñ soğıs avtomobil' polki polkovnik Hu Jiyañnıñ basşılığında 10 qazan küni Jiyuşuannan attanıp, 13 qazan küni Qwmılğa jetip, 20 qazan küni sağat 15-te Ürimji qalasına kirdi. İle-şala Uañınmau, Golıñ basşılığındağı 2 korpustıñ bölimderi jäne Lu YUanfa, Jañ Şiyanyu basşılığındağı 6 korpustıñ bölimderi Şınjañnıñ jer-jerine kelip ornalastı.
«Osınday jağdayda Ospandı şalğan bir wşıq boldı. Şıbarayğır Qapas batır öz aldına ketip bara jatıp, Ürimjiden Qwmılğa ketip bara jatqan Goñşandañnıñ (Qıtay kompartiyası) bir soğıs generalın atıp tastadı. Ekinşi wşıq Ospan Amerika konsulı Mäkkirnandı köpke deyin qaşırıp jibermey, qolında saqtap otırğan bolatın» («Azattıqtıñ öşpes ruhı» Almatı, «Sardar» 2008 j,163-bet).
Al, jañağı atılğan general turalı «Şınjañda beleñ bergen şınayı ister» (3-tom. Ürimji, 2009j) attı kitaptıñ 176 betinde onıñ bandılardı joyuğa attanğan qızıl 16 deviziya komandiriniñ orınbasarı Lo Şauiüy ekenin aytadı.
Şın mäninde bwl da asa ülken sebep emes edi. Ospannıñ da, komunisterdiñ de öz esepteri men işki tañdauları bar bolatın.
Zäkişiñderdiñ Uañ Jın Ospandı Ürimjige ekinşi ret şaqırtıp jatır dep kelip, «Ospan kelsin. Meniñ küş-quatımdı körsin. Köp bolsa janıñda mıñ üy bar şığar. Bir üyge bir aeroplannan jiberemin», – dep küş körsetti deui otqa may qwyğanday boldı. «Osı sözge qarata Ospannıñ: «Meniñ wlttıq täuelsizdik qwqığımdı tanısañ baramın. Eger “Şınjañnıñ wlttıq täuelsizdigin tanımaymın. Basa bileymin. Jwtamın” deseñ, kelip jwtıp baq», – dep jauap berui», («Azattıqtıñ öşpes ruhı» Almatı, «Sardar» 2008 j, 163-164 bet.) – jaulıqtıñ aşıqqa şığuı edi.
Mine bwl Ospan men qızıldardıñ at kekilin kesisken alğaşqı säti boldı. Endigi jerde olardı tatulastıruğa talpınuşılardan göri ajıratuğa, ara jigin aşuğa wmtılğandar köp boldı. «Üş aymaqşılardıñ» bar nieti Ospannıñ közin qwrtu edi.
Qıtay komunisteri men «üş aymaqşılardıñ» işki oyın jaqsı tüsinip jetken Ospan endigi jerde özine jasalğan ärtürli qısım men qoqan-loqqığa qarsı qayta bas köteru qamına kiristi. «…Qaytadan bir wyım qwrdı. Bükil armiyanıñ bastığı Ospan, onıñ orınbasarı Jolbarıs bolıp belgilendi.Eki polktiñ bastığı retinde men (Nwrğojay – J.Ş) jäne Qapas ekeuimiz belgilendik. Dälelhan Jänimhanwlı äskeri at, azıq, kölik dayındauğa saylandı. Altınbek, Käben, Qatay Barköl eliniñ äskeri bastıqtarı bolıp saylandı» («Azattıqtıñ öşpes ruhı» Almatı «Sardar» 2008 j, 165-bet.) Mine bwl Ospannıñ qızıldarğa qaratqan teketiresiniñ bastaluı edi.
Osıdan keyingi jerde Ospan auılı şegine soğıs jasap, Gansuge qaray bet aldı.
Bir qızığı olardı qızıldardan köri «Şarqi» atalğan «üş aymaqşılardıñ» ökşeley quuı köbirek bolğan körinedi. Bwl jayında Nwrğojay batır atalğan eñbeginiñ 165-166 betterinde birinşi ret: «Biz Sarqamısta otırğanbız. Üş aymaq atın jamılıp, orıs armiyası kelip bastı. Olarmen ayausız soğısıp, köp adamın qırıp tastadıq. Qalğan äskerleri jeñilip, Noriğa şeginip ketti» dese, endi birde «Ospan, Jänimhandar Taqırbastau, Sarbastauğa barıp ornalastı. Bir jwmadan keyin orıstardıñ jalğan Şarqi Türkistan atındağı äskerleri kelip bastı», – degendi aytadı. Demek Ospandardıñ äli de bolsa qızıldarmen til biriktiruiniñ mümkindiginen alañdağan Keñes Odağı öz armiyasın kirgizip, «üş aymaqşılarmen» säykese otırıp, qızıldardan bwrın qarmanudı oylağan siyaqtı. Tipti ol kömekti «üş aymaqşılardıñ» ädeyi swrap aluı da nemese qızıldırdıñ türtip salıp, bilse de bilmeske salıp tasada twruı da äbden mümkin edi.
Osılayşa onsız da örisi otqa oranğan Ospannıñ jauları köbeydi. Üş aymaqşılardıñ aradağı qaqtığıstı qasaqana ürleuimen, onı özimizge qarsı oq attı dep tolıq sengen qıtay qızılı ökşeley quıp, qwrtuğa bel bayladı. Lo YUanfa attı qıtay generaldıñ «Qwyırşıqtardı ökşeley quıp joyu» attı maqalasında bwl jay turalı bılayşa bayandaladı: «Şınjañ äskeri bölimi bwyrıq boyınşa bülikti tınıştandıratın boldı. Bwğan Uañ Jın joldas özi bas qolbasşı boldı da, al men Soltüstik Şınjañda qwyırşıqtardı joyu alğı şebiniñ qolbasşısı boldım. Men 6-korpustıñ äskeri bölimderi men wlttıq armiyanıñ 40 polkiniñ tank polkiniñ tığız säykesuinde, şığıs jäne batıs eki betalıstan şabuıldap, qanıpezer qwyırşıqtardı qwrtu bwyrığın tüsirdim» («Şınjañda beleñ bergen şınayı ister» 3-tom. Ürimji, 2009j.174-bet).
Al Nwrğojay batır Kökserke, Sarbwlaqta otırğanda üş mıñ tankti armiya kelip basqanın aytadı.
Qızıldarmen bolğan bir retki soğısta Jänimhan qajı qolğa tüsedi. Qalğan el Gansuğa qaray şegine soğıs jasap, Qanambar tauınıñ küngeyindegi Maqay degen jerge deyin baradı.
Ospannıñ Şınjañnan şığıp, Gansu ölkesiniñ Maqay degen jerine barğan kezi onıñ aldağı kündegi ölim men ömirdi, bas iyumen küresti tañdaytın şeşuşi kezeñi boldı.
Täñirdiñ ornalastıruınday oğan «şetelge ketu jöninde» aqıl aytqan körnekti twlğalar az bolğan joq. Dälelhan Jänimhanwlı Maqayda Ospan batırğa amandasıp, birge ketudi wsınadı. Ospan batır: «Küş-quat qalmadı. Az kün bolsa da, demalayıq. Janäbil batırdıñ 30-day adamı, işinde özi de bar, jortuılğa ketti. Solardı tosıp alsaq, jaqsı bolar ma eken? Olardıñ işinde Swltanşäriptiñ azamattarı da bar. Halıqtıñ olardı tastap ketkisi kelmeydi», – dep ermey qalıp qoyadı. (Janaltay D. «Qilı zaman, qiın künder». Almatı, 2000, 99-bet). Qalibek Hakimde wlı Hasandı 1950 jılı qazan ayında qolına bir hat, qasına birneşe jigit berip, Qanambal tauınıñ eteginde Maqay degen jerde otırğan Ospan batırğa jiberip, şetelge köşip ketu jönindegi wsınısın jetkizedi. Biraq Ospan batır Qalibektiñ wsınısın qabıldamay, oğan bir hat beredi. Äri «tüsimde aq boz at minip, bir jasıl töbege şığıp jür ekenmin», – dep äli de bolsa jaularımen soğısu oyınıñ barın, jeñiske jetu jolındağı ümit-seniminde bildiredi. (Hasan Oraltay. «Elim-aylap ötken ömir». Almatı. 2005j)
Nwrğojay batır da keterinde Ospanğa barıp: «Endi twrudıñ qajeti joq. Ketelik. Jau basatın bolsa, jaudı jarıp şığa almaysıñ. Bizge baruıñ üşin aldıñda kesip ötetin üş ötkel bar: Maqay ötkeli, Täjinor ötkeli, Qajıra ötkeli. Osınıñ bäriniñ sırtında bir taudı qarauılğa alıp otırmız, – deydi. «On neşe künnen keyin köşemiz», – dep Ospan qalıp qoyadı» («Azattıqtıñ öşpes ruhı» Almatı, «Sardar» 2008 j, 170-bet)
Büginderi közi tiri, äygili Zuqa batırdıñ kenje wlı Sauat qajı da osı joldardıñ avtorına bergen swhbatında bwl äñgimelerdi rastap, Soltanşäriptiñ de sonday bir wsınıs jasağanın, Ospannıñ qosılmağanın tilge tiek etedi. Söytip däl osı arada şetke ketetinder Gas, Temirlik öñirinde otırğan eldi betke alıp, Täyjinwr tarapqa, Ospandar Altayğa betaludı maqsat etip Hayzığa qaray köşedi. Hayzıdan arı Qwmıl, Barköl, Bäytik, Qaptıq arqılı Altaydıñ wlı taularınıñ keñ qoynauına ilinip ketip, küresti jalğastırudı armandaydı. Mümkin bolsa kommunizimge jau bolıp otırğan AQŞ, Japoniya, Germaniya elderinen kömek alsam degendi de oylaydı.
Bwl Ospannıñ eşqanday äri-säri bolmastan, öz tağdırınıñ şeşimin şığarıp, soñğı baylamğa kelgen kezi edi.
Ospannıñ öz adamdarın bağındırğan sıñaymen qızıldardıñ işine kirgizip, añıs añdağanı siyaqtı, qızıldar da özine satılğan qazaq jansızdarı arqılı Ospannıñ qıbır-jıbırın añdıp otırdı. Olar endigi jerde Ospannıñ mülde bağınbaytınına tolıq köz jetkizdi. Ekeuiniñ arasınıñ alıstap, jaulıqqa ötkenine «üş aymaqşıldardıñ da» qıbı qanıp, qılışın silteuden tayınbadı.
Täyjinwrdağı Soltanşärip auılınan köp adam Gansudıñ Dwñhuañ qalasına kelip, köşuge kerekti azıq-tülik alıp qaytpaqşı bolğanda, qızıldar olardı tarpa bas saladı. Attarın tartıp alıp özderin qamap tastaydı. Olardıñ işinen jol sırına qanıq, jüris-twrısqa ebdeyli üş jigitti tañdap alıp, Ospan auılınan tıñ tıñdap qaytuğa jiberedi. Äri olardıñ jol bastauımen 1951 jılı 19 aqpannıñ tañ qarañğısında Hayzıdağı Ospan auılın twtqiıl basıp qaladı.
Ospandı wstauğa erekşe eñbek körsetken qıtay äskeri Küñ Çiñywn «Ospandı wstau» attı maqalasında bılay deydi: «1951 jılı 19 aqpan küni tañ säride attı äskerler brigadası Ospannıñ 30 neşe kiiz üyine 3 bağıttan twtqiıldan şabuıl jasadı. Şırt wyqıda jatqan 100 den asa bandını twtqınğa aldı. Ospannıñ orınbasar qolbasşısı, ataqtaytın batırı Janarqandı (Jänäbil bolsa kerek-J.Ş) twra qaşqanda, qua atısıp, oqqa wşırdı. Ştab bastığı Qapastı jaralı küyde qolğa tüsirdi. Bandı atamanı Ospan aq boz atına minip, bandılardan birneşeuin ertip, qaşıp ketti. Ol kezde attı äsker brigadasınıñ 3 vzvodında mädeniet mwğalimi edim. Atqa mıqtı bolğandıqtan, Ospandı quğandardıñ qatarında men de alda kele jattım. Aldımda qaşıp bara jatqan Ospandı anıqtap körgen twsta jigerlenip, qayratıma minip däldep ata berdim. Bandılardıñ birneşeui attan domalap tüsti. Al, Ospan şauıp bara jatıp, artına qarap oq jaudırumen boldı. Jiırma jastağı tepse-temir üzetin şağım edi. Qwyırşıqtardıñ bizdiñ jauınger serikterimizdi, bwqaranı qırğanın oylağanımda twla boyımdı şeksiz ıza kek kernep, bandını quıp jetip, halıqtıñ kegin qaytaruğa bekindim. Atımdı tebine qamşılap wştırttım. Ospan bandınıñ artına atqan oğınan etpettep, attıñ jalın qwşaqtay şauıp jaltardım. Atım Ospannıñ aqboz atına janasalay jaqındağanda atımnan Ospanğa qaray wmtıla sekirip, qwşaqtay bas salıp, Ospandı attan jerge qwlattım. Jerge tüsken soñ, arpaq-qwrpaq alısıp silkilestik. Ospan menen boyşañdığına, deneligine süyenip, mıltığınıñ nayzasımen basımdı qasqalay jardı. Jaranıñ janıma batqanına qaramay, men de bar pärmenimmen jwdırıqtap, tepkiley berdim. Kenet Ospan janındağı kezdigin suırıp alıp, meni oqtı közimen atıp, jarıp jibermek bolıp, twra wmtıldı. Däl osı kezde bizdiñ brigadanıñ aspazı Lyu Hualin şauıp jetip, jalma-jan mıltığınıñ dümimen Ospandı basqa perip ketti. Qılmısı basınan asqan qwyırşıq atamanı pışağı qolınan wşıp, eseñgirep wzınnan tüsti. Barlığımız jabılıp baylap aldıq». («Şınjañda beleñ bergen şınayı ister», 3-tom. Ürimji, 2009 j, 190-bet)
Bir qızığı külli qıtay tarihındağı meyli hwn, meyli türkige qatıstı soğıstıñ bärinde qıtaylar jeñiske jetken bolıp körinedi. Nemese özderiniñ osal twstarı men jeñilisi turalı jwmğan auzın aşpaydı. Ospan äñgimesinde de solay. Dese de, köleñke jaqtı kösile söylep otırıp, öz minin aytıp qaluşılar da köp boladı.
Ospan töñkerisinde äkesimen tize qosa şayqasqan batır wldarı – Şerdiman, Niğımetolla jäne Näbi edi. Şerdiman 1970 jılı Qwljada türmege qamalıp, wrıp-soğumen, aştan öldi. Niğımetolla 1972 jılı nauqastan qaytıs boldı. Näbi talay tarğalañ tarihtı keşip, 2000 jılı öziniñ tuğan auılında, Ör Altaydıñ Köktoğayında qwday ajalınan köz jwmdı. Sol Näbi öziniñ keyinge qaldırıp ketken estelikterinde äkesiniñ qoldı boluın bılayşa äñgimeleydi: «1951 jıldıñ basında Maqay degen jerde otırğan Ospan batır auılı qayta keri köşip, Altayğa bet aladı. Oğan sebep – batır Gimalay asıp şetke ketudi qwptamaydı. Köşuge Keñes bergenderge aytqan jauabı artımda qalğan elim bar, jan sauğalap jalğız ketpeymin dep qayta keri köşip, Qanambal tauınıñ bökterindegi Hayız degen köl jağasına kelip tüsedi. Äri osı jerge qıstap şıqpaq boladı.
1951 jılı aqpannıñ 19 küni tañ endi ağarıp atıp kele jatqanda, jau kelip basıp, ayğay-şu, azan-qazan boldı da ketti. Qıtay äskerleriniñ ayğayınıñ arasınan wqqanım, «Usıman, Usıman!» degen birneşe auız söz boldı.
Äkemniñ aq ordası men meniñ şatırım irgeles bolatın. Jügirip sırtqa şığıp, birden äkemniñ üyiniñ beldeuine qaradım. Kündiz-tüni beldeude qañtarulı twratın aqboz at joq. Iä sät, ketip qalğan eken dep tüydim iştey. Üydiñ aldında su ağar jıraşıq bar bolatın, domalap sol jıraşıqqa tüsip bas kötermesten bükşeñdep qwldap jügirdim. Alla sätin salğanda aldan eki ağam – Şerdiman men Niğımetollanı keziktirip, üşeuimiz tabıstıq. Olar menen birden äkemniñ jağdayın swradı, men «sırtqa şıqqanda beldeude at joq, qwtılğan bolar», – degen joramal ayttım. Olar «wzap ketpey twrıp naqtı köz jetkizip alayıq», – dedi. Alayda, ol kezde Qıtay äskerleri auıldı tügeldey qorşap alğan bolatın. Ağalarım mağan «biz amalın tauıp qoydı auılğa qaray betteteyik, sen qoy işimen eñbektep, til alıp qayt», – degen soñ, sol aylamen qayta auılğa kirip äkemniñ ketip qalğanın bilip şıqtım. Sosın ağalarım: «tañ ağarmay twrıp, tau jaqqa jetip, boy tasalayıq, qorşau bwzğandardıñ bäri sol jaqqa bet alğan bolar, aman bolsaq tabısıp aqıl qosarmız», – dedi. Su ağardı qwlday säl jügirip, endi alañqığa şıqqanımız sol edi, arttan bizdi bayqap, quğan şerikterdiñ dauısı estilip, aspanğa oq attı.
Ağam Şerdiman: «Säl qaşıp barıp bir-birimizge arqa berip twra qalayıq, olar bizdi tiri qolğa tüsirmek, sol üşin közdep oq atpaydı. Kelip aynala qorşaydı, sol kezde üşeuimiz birge aynaldıra şayqayıq, jalğız amal sol!», – dedi. Rasında olar kelip basımızdan asıra oq atıp şır köbelek aynalıp qorşap, bıldırlap ayğaylap jatır. Şerdimannıñ dauısı şığa üşeuimiz qatar şayqap edik, 10 at oynap şığa keldi. Attan üşeuimiz üşeuin minip, qalğanın aydap, ölgen şerikterdiñ qaru-jarağın alıp, tez boy tasalap ülgerdik.
Al, äkem jau kelip basqanda qorşaudı bwzıp şığıp ketedi. Alayda, «Ospan qaşsa, aqboz atpen qaşadı, sol aq atınıñ artınan qalmay, qualau kerek», – degen qatañ tapsırma alğan şerikterdiñ tobı au degende-aq atpen qorşaudı bwzıp şıqqan batırdıñ soñınan ökşeley quadı. Ospan batır qaşa soğısıp, Hayzı köline kelip tüsedi. At tağası tozğandıqtan, köl ortasına barğanda şatqalaqtap barıp, jığılıp twrmay qaladı. Qıtay äskerleri jaqınday beredi. Moyınındağı ağılşın avtomotın alıp, bir aynaldırıp şayqağan soñ, avtomot qaqalıp oq şığarmay qaladı. Jan qwralınıñ oğı tausıladı. Osı sätte qaptağan sarala şerikter kelip basadı. Batır qonışındağı qanjardı suırıp, birqanşasın swlatadı. Alayda, şiebörişe qaptağan qalıñ şerik qoysın ba? Osılay batırdı qapıda qolğa tüsiredi.
Sosın kün şığa batırdı tüyeniñ üstine matap baylap, qol-ayağın kisendep, auıl janınan alıp ötedi. Onı körgen qızı Pänsiya dauıs salıp, tüye üstinde baylaulı otırğan äkesiniñ ayağın qwşıp jılaydı. Sol sätteOşıñ(Ospan) öziniñ batır qızına aqırıp: «Öşir üniñdi, dwşpannıñ aldında köz jasıñdı körsetpe! Meni qıtay mıqtılığınan wstağan joq, Qwdaydıñ bwyrığımen wstadı. Alla bwyırdı, meni baylap aldı. Men ökinbeymin, qayt keyin!», – dep pañ küyinde ayaq-qolı kisendeuli tüye üstinde qayqayıp kete baradı».
Osılayşa qolğa tüsken nar twlğa, jılap-şulağan auıl adamdarına qarap: «Köz jastarıñdı köl qılğanşa, esteriñdi jinap, erteñderiñdi oylañdar!», – dep qatal ämir etedi. Hayzıdan Dwñhuañğa, odan Ürimjige jöneltiledi.
Şın mäninde osınıñ bäri Ospannıñ öz tañdauı bolatın. Ospan öziniñ qoldı bolatının, tipti aldında ajal ğana twrğanın sezdi. Sonda da tis-tırnağınan hal ketkenşe eñ aqırına deyin küresip, ölmes ruhımen şahittikti tañdadı. El men jerge arnalğan aq jüreginiñ ämirin adaldıqpen atqarıp, er türik oğlanına tän aqırğı parızın bas imegen tik qalpında orındadı.
kerey.kz
Pikir qaldıru