«Qomsınğanğa Alla bar» arıstıñ biri – Äbdirahman
kerey.kz
Imanqwldıñ Äbdirahmanı – Sarıqopa boyındağı Mayqaraudı 30 jıl basqarğan bolıs, Mekke-Mädinege eki ret barğan qajı, aqın, külli Arqa öñirine abıroylı twlğa. Iyun' jarlığınan keyin Torğay duanına kelip bolıs-bilermen jinalıs aşqan general-gubernatorğa qızmetten ayırılamın, aydalıp ketemin dep bügejektemey, “Qomsınğanğa Alla bar, som temirge balğa bar, qazaqtı basınbañdar” dep qarsı şapqan, qazaqtıñ sözin söylemekke Nikolay II patşanıñ qabıldauına barğan, Torğaydan ekşelip şıqqan jeteudiñ biri de – osı Imanqwldıñ Äbdirahmanı-tın. Imperator tabaldırığınan attatpağannan keyin ol köterilisşiler jağına birjola şığadı. Patşanıñ jazalauşı äskerimen bolğan şayqasta öz wlı Şarafidden men inileri Seyitkerey, Mädi, Säken Narımbaywldarınıñ oqqa wşuı Äbdirahman bolıstı bwrınğıdan beter aşındıradı. Amangeldi batırdıñ qazasınan keyin Torğay revkomınıñ tizgini Äbdirahman bolıstıñ qolına köşedi. Biraq Torğayda keñes ökimeti birjola ornap, küş alğannan keyin “qazağım”, “halqım” degen qajı men bol'şevikterdiñ jolı eki ayırıladı. “Bay” dep, “qajı” dep, soñına şam alıp tüsken qwdaysızdar Äbdirahmannıñ süyegin aqırı Qostanaydıñ türmesinen şığaradı. “Äkeñ qamauğa alındı” degendi estip Mäskeudegi oquınan Torğayğa kelgen wlı Mwhtardı da qızıl jendetter jetken boyda twtqındaydı. Söytip, türmedegi “halıq jauınıñ böltirigin” 550 şaqırımdağı Qostanayğa qıstıñ közi qırauda jayau aydaydı. Kiimi jwqa student jolda Naurızım toğayınıñ işinde üsip öledi. Süyegi qay bwtanıñ tübinde qalğanı da belgisiz. Sonımen, qazaqqa teñdik äperemin dep aq patşamen de, qızıl patşamen de arpalısqan qajınıñ özi de, at jalın tartıp mingeli twrğan aqınjandı, aqjürek wlı da qızıl qasaphananıñ kömeyinde ketti.
Azattıqtıñ aldaspanınday Äbdirahman qajı esimi qaltarısta qalıp bara jatqan. Bireuler küresker qajını tipti Torğay revolyuciyalıq komitetiniñ törağası bolğan qıp-qızıl bol'şevik dep bildi. Alayda qazaqtıñ mwñıñ mwñdap, joğın joqtağan, köterilisşiler sapına balası men bes birdey bauırın öz qolımen qosıp bergen, süyegi keñestiñ türmesinen şıqqan Äbdirahmanday asıldıñ ardaqtı esimi säl keşigip bolsa da ortamızğa oraldı. Oraltqan – qajınıñ Mwhtarınan qalğan twyaq Sapar Äbdirahman. Lazerlik fizika salasındağı alğaşqı qazaq ğalımınıñ biri, Qazaqstan Joğarı mektebiniñ eñbek siñirgen qayratkeri Sapar ağamız – büginde zeynetker. Balalarımen, nemere, şöberelerimen Almatıda twradı. Sapekeñniñ 2011 jılı jarıqqa şıqqan “Imanqwldıñ Äbdirahmanı” attı kitabı Alaştıñ Äbdirahmanday arıs wlın halqımen qayta qauıştırdı. Mwrağat derekteri men Äbdirahman qajını közi körgenderdiñ äñgimeleri negizinde jazılğan bwl tarihi-tanımdıq bayandı jwrtşılıq qolına tigizuge atsalısıp, demeuşilik jasağan – Sapekeñniñ atalas inisi Ermek Ahmetbekov.
Ärine, bwl – Äbdirahman qajınıñ bar qadir-qasieti nemeresi jazğan kitapqa sıyıp twr, osı qwrmet jetip jatır degen söz emes. Patşalıq imperiyanı qızıl imperiya almastırğan almağayıp uaqıtta wlt teñdigi turalı kommunistik uağız Imanqwldıñ Äbdirahmanınday erdiñ erin de baurap aldı. Auzınan Allası tüspeytin qayratker qajı bol'şeviktermen bası pispeytinin, özi qalağan joldıñ bwl emesin keñester äbden ornığıp, küşine mingen soñ barıp tüsindi. Äbdirahman qajınıñ közi jetken şındıqtı Älibi Toğjanwlınday şıñdalğan sayasatkerdiñ körmeui, sezbeui tipti de mümkin emes edi. Biraq şeginerge jol joq, endi bäri keş bolatın.
Osı arada Alaşorda ükimetiniñ sapında Älihan Bökeyhan, Mirjaqıp Dulatwlı, Ahmet Baytwrsınwlı siyaqtı aytulı arıstarmen üzeñgiles jürgen nağaşı atam Qırımgerey töre Seydalin turalı anam aytqan mına bir äñgimeni ayta ketuim orındı tärizdi. Bwl Qazaqstannıñ biligine Goloşekin kelip, tap küresi qızıp, quğın-sürgin bastalğan, Alaşorda qayratkerlerine berilgen keşirim qaytıp alınğan 1928-29-jıldarı bolsa kerek. «Onda men 5-6 jasar, äne-mine, mektepke baramın dep jürgen kişkentay qızbın, – dep bastaytın esteligin Gülsim apamız. – Qızılordada Mirjaqıp ağanıñ üyimen körşimiz. Bir qabattı, eki päterli üyde birge twramız. Gülnär apañ menen 3-4 jas ülken, mektepke baradı. Ekeumiz üyde birge jüremiz, birge oynaymız. Älde jaz, älde küz, äyteuir jer qara. Bir küni tañerteñ Gülnärdiñ üyi azan-qazan boldı da qaldı. Söytsek, Mirjaqıp ağanı miliciya wstap äketipti. Arada 2-3 kün ötti me, ötpedi me, bir küni tünde bizdiñ üyge tura meniñ äkemniñ mwrtınday şiratılğan mwrtı bar, äskeri kiimdi, orta boylı bir kisi keldi. Üyge bireu kelgendegi qaşanğı ädetimmen öz bölmeme zıp bergen menimen anam Asıljamal da ilese kirdi. «Älibi Jangeldin degen ağañ äkeñmen söylesuge keldi, sen qozğalmay osında otır», – dedi mağan nıqtap. Älibi ağay köp bögelgen joq, sälden keyin äkem ekeui dälizge şığıp qoş aytıstı. Äkemmen qol alısıp twrıp: «Qıreke, arqanı keñge salmañız, endigi kezek sizdiki, erteñnen qalmay ketiñiz Qızılordadan», – degenin estip qaldım. Üy oñaşalanğan soñ, şeşem ekeumiz öziniñ jwmıs bölmesine kirgen äkemniñ qasına bardıq. Bala bolsam da ata-anamnıñ äldenege abırjıp, tolqıp twrğanın bayqadım. «Älekeñ azamat qoy, – dedi qasına taqap barğan anama äkem. – Bwlar eşkimdi ayamaydı, endigi kezek sizdiki, erteñnen qalmay bwl aradan ketiñiz dep ketti. Sodan tüni boyı buınıp, tüyinip, tañerteñ vokzalğa barıp, Qostanay poyızına mindik… Ataqtı Älibi Jangeldinniñ öz otbasılarına jasağan jaqsılığın Gülsim apamız asa bir rizaşılıqpen osılay bayandaytın. Jankeşti bol'şevik bolsa, Älibi Jangeldin, Sapar ağamızdıñ kitabında naqtı qwjattarmen körsetilgendey, Äbdirahman qajını abaqtıdan bosatuğa ükim şığartar ma edi? Ökinişke qaray, Joğarğı sottıñ bwl ükimi Qostanayğa qajı baqiğa attanğannan keyin bir-aq keledi.
Qalay degenmen de, qazaqtıñ Kenesarı han bastağan on jıldıq wlt-azattıq köterilisi de, Äbdiğapar han tu wstap, Älibi, Äbdirahmanday qayratkerler dem bergen, Amangeldi batır qolbasılıq etken 1916 jılğı maydan da qaytara almağan öz ırqı qazir özine tidi. Mwrağat aqtarıp, köz körgendermen tildesip, atasın qayta tiriltken nemeresi, fizik-ğalım Sapar Mwhtarwlı 1916 jılğı wlt-azattıq köterilistiñ osı ğasırlıq mereytoyı qarsañında jäne bir ülken şarağa wyıtqı boldı. Käsipker inisi Ermek Qasqırbaywlımen birge, Almatıda Äbdirahman atası men sol maydanda şäyit ketken bauırlarına, basqa da qwrbandarğa bağıştap as berdi, Qwran oqıttı. Osı räsimniñ ayasında qazaqtıñ 1916 jılğı wlt-azattıq köterilisiniñ tarihı, Äbdirahman Imanqwlwlınıñ soqtıqpalı-soqpaqsız, qarama-qayşılıqqa tolı ömir jolı turalı ğılımi konferenciyağa bergisiz äñgime örbidi. Onda osı asqa Torğay-Qostanay öñirinen arnayı kelgen professor Qıpşaqpaydıñ Narimanı men ğalım-pedagog äri äuesqoy tarihşı Sapar Mwhtarwlınıñ özi bayandama jasadı. Sarıqopadan şıqqan qos ğalım öz sözderinde 1916 jılğı wlt-azattıq köterilisti ğana aytıp qoymay, sonıñ serpinimen Reseyde twtanğan aqpan revolyuciyasınıñ qazaq üşin qanşalıqtı mañızı bolğanın da aşıp körsetti.
Endigi bir tilek – Imanqwldıñ Äbdirahmanınday halqı üşin ottan, sudan tayınbağan arıstıñ esimin ardaqtau tek nemeresiniñ ğana mindeti bolıp qalmasa eken. Bizdiñ payımdauımızşa, Imanqwldıñ Äbdirahmanı memlekettik deñgeyde qwrmetteluge äbden layıq. Osı orayda, biz Äbdirahman qajınıñ atına özi tuıp-ösken, qızmet etken Torğay – Qostanay öñirinen meşit, mektep, köşe, mekeme, mekenjay atauları berilse degen wsınıstı baspasöz betinde bwrın da aytqanbız. Bügingi sözimizdiñ soñında sonı tağı da qaytalap aytamız, eliniñ azattığı üşin basın bäygege tikken bwrınğı- soñğı osınday arıstardı qwrmettemesek, jadımızda saqtamasaq, otanşıl, patriot wrpaq qaydan keledi?..
Sırımbet KÄRİMWLI, jurnalist,
Almatı qalası.
Qandastarı han kötergen…
TWRLIQOJA TURALI NE BİLEMİZ?
Twrlıqoja Janserkewlı äuelde Resey äkimşiligine qızmet etip, bolıs bolğan. Birte-birte orıs ozbırlığın körgen. Iyun' jarlığı, Wzaqtıñ üyindegi bata, Ayttöbedegi ereuil, el basına töngen qayğınıñ qara bwltı, zorlıq-zombılıq, eldiñ bas köterer azamattarınıñ qwrban boluı, mwzday qarulanğan patşa äskerimen aşıq soğıs – bärin basınan keşirgen ol, aqırı patşa ükimetiniñ qas jauına aynalğan.
1916 jılı 10 şildede Wzaq batırdıñ auılında bolğan jiınğa albannıñ 16 bolısınan ökilder qatısadı. Onda otarşıl orıstan körgen qorlıq, maydan jwmısına bala bermeu, qarsılıq körsetu, äsker keletin joldardan künşilik jerlerden habar alu, tipti bolmağan jağdayda Qıtay auıp ketu, jalpı, erteñgi el tağdırı söz boladı. Bwl mämileni körşiles jatqan Vernıy, Qapal uezinen kelgen ökilder, jergilikti taranşılar, qaraqoldıq qırğız-bwğılar da qostap, qoldarın qızıl qanğa matırıp, ant berip, batalasadı. Söytip, 11 şildede el järmeñkege jinaldı. Jalpı sanı – mıñ qaralı adam.
Mälimetterge jüginsek: «…Iyul'diñ on birinşi düysenbi küni alban Qarqarağa jinaldı. Keñes – bala beru, bermeu. Köp bermeuge qaulı qılıp kelip, Serikbay, Aytbay, Twrlıqoja üşeui arqılı jauabın berdi. Üşeui kelip pristavqa ayttı. Pristav bir auıq aşulandı, bir auıq aqılın aytıp, maydaladı: «Qattı jazağa wşıraysıñdar!» dedi. Jwrt ilikpey twrıp alıstı. Ayağında pristav elge: «Tarqa, ne jauap bolsa, bolıstarıñnan estisiñder», – dedi. (Ğılımi kitaphananıñ Sirek qoljazbalar qorı. 1022-buma. Jinağan – İliyas Jansügirov. Äñgimeleuşi – Aldabergen Qoyşıbekwlı).
Qazaqtan: «Üş kisi jauap beremiz» dedi. Pristav: «Maqwl» dedi. Jauap beruge bastapqı şaqırılğan Twrlıqoja, Aytbay, Serikbay üşeui keldi. El artınan entelep, jayau sığılıp, basıp ketti. Policiya wrıp-soğıp, qılıştarın jarqıldatıp, äzer toqtatıp twr. Men däl sol aldıñğı toptıñ işinde bwğıp twrmın. …Börki qolında, Serikbay sözdi maydalap, izektep twr: «Köp biledi, jwrttıñ isi, jwrtqa auır tiip twr, jwrt öz auzımen aytsın, bala beresiñder me?» degende, köp: «Joq, joq!» dep şu ete tüsti.
Üstinde kögala şıt şapanı bar Twrlıqoja: «Toqta, olay emes, – dep sözdi alıp ketti. – «Han ädilinen taysa, qaraşası bwzıladı» degen. Biz orısqa qarağanğa elu jıl tolğan joq, elu jılğa deyin soldat almaqşı emes edi, odan tandı. 1 som 20 tiınnan artıq tütinnen ramat almaq emes edi, biıl 21-45-tiñ arasına kelgennen alım aldı, artıq aldı. Jerdi aldı, qonıstı aldı, sudı aldı, aş orıstı alıp keldi, öz jerimizdi özimizge sattı!» dep, tağı bir osındaylardı «bir» dep, «eki» dep, dauıstap özi sanap twrdı. Bitip, aytıp kelip: «Biz bala bere almaymız! Ras pa?» dep edi, twrğan köp: «Ras, Ras!» dep ayqaydı aspanğa şığardı. Köptiñ qozğalısı qozıp ketti. Köptiñ ortasınan bir şal ögizin jetelep kelip qalğan eken: «Kim bolsa da, «bala berem» degendi men jarıp öltirem» dep pışağın suırıp aldı. «Patşa bala almasın, mal alsın. Bala alsa, qolına jabdıq bersin. Wrısta or qazıp, şepke wstalıp, qoyşa qırılğanşa, jastığın ala jatatın bolsın! Astına at, qolına qaru berilsin, jwrt osını tileydi!» dedi Twrlıqoja. Aytbay da kibirtiktep, birdemeni ayttı. Biraq du onıñ sözin estirtpedi. Namazdıgerde el taradı («Qarqaradağı köterilis». 46-59-better)
«Sonımen, şildeniñ 11-i küni ereuildiñ otı lap etip janğan kün boldı». (S.Tänekeev. 1916 jıl. Qarqara-Alban köterilisi) Iä, 11 şildede köterilistiñ tuı tigildi. Sol tudı wstağandardıñ biri – Twrlıqoja Janserkewlı.
Endi Twrlıqojanıñ tergeu isine bergen jauabına toqtalayıq. «1916 jıldıñ 10 şildesinde Qaban qarağaydağı Wzaq Saurıqovtıñ auılındağı keñeste basqa da adamdarmen kelise otırıp, Joğarı märtebeliniñ 25 iyun' jarlığına oray soğısıp jatqan äsker mañına qatınas, qorğanıs salu jwmıstarına adam bermeuge jäne osı jıldıñ 11 şildesinde osı uezdiñ Qarqaradağı Narınqol-Şarın bölimşesiniñ pristavı Podvarkovqa revol'ver, nagandarmen qarulanğan mıñ qaralı jiınına qatısıp, «adam bermeymiz, kim beruge kelisetin bolsa, onı öltiremiz» dep ayttım. …Qarqarağa keñeske kelgen Ivanov, Kegen, Bayanköl, Aljan, Qwrman bolıstarınıñ tilmaştarı Gudzalevskiy, Dostovalov, Komarov, Gribanovskiylerden äskerge şaqırılğandardıñ tizimin tartıp alıp, qwrtıp jiberdim» (Q.M.O.A. 109-qor. 1-tizbe, 35-is).
Sonımen, tergeu qorıtındısında 67 adam qılmıstı dep tanıladı da, 15 adam asa qauipti qılmısker retinde atu jazasına bwyırıladı. Olar:
1. Twrlıqoja Janserkin – Ayt bolısı
2. Wzaq Saurıqov – Qwrman bolısı
3. Qazıbek Şormanov – Bayınqol bolısı
4. Jämeñke Mämbetov – Ivanov bolısı
5. Serikbay Qanaev – Şilik bolısı
6. Aytbay Därkembaev – Qojbambet bolısı… dep arı qaray kete beredi. 11 şildedegi oqiğanı tergeu kezinde tıñşı-tilmaş bitkenniñ barlığı Twrlıqojanı «erekşe belsendilik tanıttı» dep körsetedi de, atıluğa bwyırılğan 15 adamnıñ işinde ol «№1 asa qauipti qılmısker» dep tanıladı.
M.Äuezovtiñ «Qilı zamanında» jäne S.Tänekeevtiñ «Qarqara-Alban köterilisi» şığarmalarında Twrlıqojanı Qaraqol türmesinde «joğaltıp» aladı. «Serikbaymen birge jolda atıldı» dey saladı. Şın mäninde, ol türmege qamalğan. Qaraqol türmesindegi qırğınnan tört adam aman şığadı. Olar – Äubäkir Swltanbekov, Twrlıqoja Janserkin, Biläl Razaqov, Jayşıbek Bektenov. Endi Äubäkirdiñ esteligine nazar audaralıq: «…Tün ortasında abaqtınıñ esigi aşılıp, üstimizge birtalay adam kirgizdi. Olar – albannan: Jäyşibek, Twrlıqoja, Bekdayır, Qazıbek, Saza, Käriboz, Sıbanqwl, Qwdiyarbek, Nöke, Jämpeyis, Qwrman, Jañabay, Biläl – barlığı on üş kisi, bwlardı da Qarqarağa şaqırıp alıptı da, Qaraqolğa aydap kelipti».
Twrlıqojanıñ Qaraqol qırğınınan keyingi tağdırı turalı ärtürli derekter jariyalanıp jür. Birde elmen birge qaza bolğandığı aytılsa, endi birde aman qalğanı, ile-şala qayta wstalıp, atılıp ketkendigi söz boladı. Derekterdiñ osılayşa türlenip ketuine Qaraqol türmesiniñ bastığı Hramıhtıñ 1916 jılı 31 tamızda bergen raportı sebepker bolğan. Onda ol twtqındardıñ bärin «atıldığa» jatqızıp qoyğan.
Sonımen, Twrlıqoja elge oraladı. Abaqtı azabı, Qaraqol qırğını, üzeñgiles serikteriniñ tügelge juıq opat boluı onı moyıta almaydı, qayta şirata tüsedi. Tauı şağılmağan ol, patşa ükimetine qarsı küresin toqtatpağan. Serikterimen birge Qıtayğa jwrttı ötkizbey twrğan şekara beketine şabuıl jasap, onı joyıp jibergen.
1917 jıldıñ kökteminde Twrlıqoja janına ayt işindegi süyindikten Ämire mergen men qalıbekten Baybosın dilmardı ertedi de, Sümbeniñ sağasımen Şartastıñ etegi, Qısañnıñ auzı arqılı tağı da Qıtay asadı. Osı sapar turalı Ködek aqın «Ürkin» dastanında bılay deydi:
«Twrlıqoja jiıp ap:
«El bolmaysıñ Qıtayğa,
Qaşudı, alban, qoy! – dedi.
Qalmaqtan düre jegenşe,
Öz jeriñde öl!» – dedi.
…Twrlıqoja jol şekti,
«Elimdi jiıp alam» dep.
«Ürikken jwrttı qaytarıp,
Qonısına salam», – dep.
Süydin degen qalada,
«Erligimdi kör» dedi.
Sabap Törge qalmaqtı,
Aytqanına köndirdi.
Audarıp alıp börte attı,
Janına qauip töndirdi.
Üseyinbay qaşqarlıq,
Iñğayında ol jürdi.
Mıñ ambı, sibe qalıs bop,
Sözine sonda sendirdi.
Seksen tüye, segiz at,
El şığının öndirdi.
Qas, Künes, Tekes, Jırğalañ
Erdiñ isin el bildi.
Bärin tügel aralap,
Aqılğa eldi köndirdi.
Qaljat, Qorğas, Narınqol,
Şegaradan ötkizip,
Jerine eldi qondırdı.
…Opası joq swm ajal,
Esil erdiñ qapıda,
Oñ saparın sol qıldı.
Barmaq tistep, san wrıp,
Qalıñ alban şulaptı.
«Ajal neden boldı» dep,
Şañdatıptı tulaqtı.
Qauip qaydan demeñiz,
Qalmaq degen qu halıq.
Qapısın tauıp ketipti,
Üzeñgige u jağıp.
…Üş kün salıp arağa,
Sümbeniñ ötip suınan,
Sol udan er swlaptı.
Jetkeninde jwma kün,
Janserkeniñ janına,
At jalın qwşıp qwlaptı.
Rayımbek, audanında twrıp, seksennen asıp o dünielik bolğan Aytbay qariyanıñ äñgimesine kezek berelik: «1952 jılı meni basşılar hat berip, Mañğwlkürege jwmsadı. Bwl Qıtaydağı «aşılıp sayrau» nauqanınıñ kezi bolatın. Qwrmanjannıñ qwlıbı janında iin tiresken el. Ataqtı qalmaq Molınğa ayıp tağılıp jatır eken. Jinalıs soñında söz ayıptaluşığa berildi: «Al, halayıq, – dedi ol, – bağanadan beri taqqan kinälarıñnıñ bäri ötirik. Mende bir-aq ayıp bar. Onı taba almadıñdar. Bala kezimde ülkenderdiñ jwmsauımen «hasaqtıñ hanı» Twrlıqojanıñ üzeñgisine u jaqtım. Keyin «öldi» degen habar keldi. Meniñ ayıbım – osı».
Qalmaqtar Twrlıqojanı «hasaqtıñ hanı» dep beker atamağan. Alban işinde aljandar Diqanbay Janpeyisovti, ayttar Twrlıqojanı han saylağan. Bwl – patşa biligin moyındamay, öz aldına el bolu maqsatındağı talpınıs. Qalmaqtar qazaqtıñ eki adamı ölgende toy jasap, at şaptırğan. Biri – Twrlıqoja, ekinşisi – Qwsıq Mergenbay batır.
Twrlıqoja qalmaqtardıñ qastığınan 1917 jıldıñ mamır ayında 54 jasında dünieden ötken.
Nwrlan Äbdibekov, Jurnalister odağı sıylığınıñ laureatı.
Bes närseni biliñiz
1916 jılğı Wlt-azattıq köterilis qandı qırğınğa, qasiretti bosqındıqqa wlastı…Sondıqtan da bügingi Täuelsizdigimiz üşin qwrban bolğandardı aldımen el bolıp aza twtu, sonsoñ barıp wlıqtau jön dep bilemiz.
Men bwl maqalamda tömendegidey şındıqtarğa män bergim keldi. Birinşiden, Resey patşasınıñ jappay qırıp-joyu äreketi – qazaq wltına jiırmasınşı ğasırda jasalğan barlıq genocidtiñ bası. Nege?
Wlı Mwhtar Äuezovtiñ «Qilı zamanınıñ» francuz tilindegi nwsqasın oqığan (audarğan – Ğalımjan Mwqanov) Al'bert Fişler: «Patşa ökimetiniñ öz halqın malşa qırğan mınaday swmdıq oqiğanı Europa bilmeydi! Swmdıq qoy! Qanday qasiret!» dep aza boyı qaza boladı. Al endi poveste nağız qırğındar emes, onıñ şet jağı ğana aytılğan ğoy. Şın mäninde, Mwhañ meñzep otırğan patşa tarapınan bolğan qazaq wltına jasalğan qırğındı keybir ğalımdar moyındağısı kelmeydi eken. Jaqında, mamırdıñ 20-21-de Bişkekte ötken halıqaralıq konferenciyağa älemniñ iri-iri birneşe memleketiniñ – AQŞ, Europa, Aziya, Qiır Şığıs elderiniñ ğalımdarı qatısqan bolatın. Sol ğılımi jiınğa qatısuşılar bwl köteriliste genocid bolğan joq degendi aytqısı kelgen. Şındığında, är auıldan jan sanına qaray ondıq, elulik, jüzdik top qwrıp atqa qonğan qazaqtardan şoşınğan patşalıq Resey Qarqaradağı köterilisşilerdi basıp-janşu jäne qıru-tonau üşin 8750 adamnan qwralğan 35 rota, 3900 jendetten qwralğan 24 jüzdik, 16 zeñbirek, 47 pulemet jibergen. (Ömirbek Ozğanbaevtıñ deregi. «Türkistan» 16 mausım, 2016) Osınşa äsker anaday qaruımen qorğansız eldiñ mañdayınan iiskeyin degen joq. Jappay qırdı. Atu, asu, şabu, örteu, zorlau, qorlau ädisterimen ädeyi qıru – jay ğana jazalau emes, bwl – twtas bir wlttı jer betinen josparlı türde joq qılu äreketiniñ ayğağı. Genocid ekendiginiñ sebebin sol kezdegi qırılğandar men aman qalğandar sanın salıstıru arqılı anıqtau op-oñay. Mwhamedjan Tınışbaywlı 1917 jılı «Qazaq» gazetiniñ №254 jeltoqsannıñ 6-sında şıqqan maqalasında Jetisu boyınşa 44 bolısta 47 mıñ 759 tütin bolğanın, (är tütinde 3-4 adam bar dep eseptegende, barlığı orta eseppen 200 mıñğa juıqtaydı – S.M.) sonan qırılğanı 95 200 adam ekenin, söytip, köteriliske qatısqandardıñ teñ jartısına juığı qırılğanın körsetken. Qarqara alabındağı 100- ge juıq eldi meken qiyanatqa wşırap, 373 üy örtengen, kül bolğan. Jazalauşı Fon Bergtiñ bir ğana otryadı üş künniñ işinde Qaraqoldan Tekeske deyingi aralıqta 1110 adamdı atqan, asqan, şapqan. Ivanovtıñ otryadı mwnan da köp adamdı öltirgen. (Bwl jöninde özderi bergen raporttarında aytıladı) Ilaylıda bolğan qandı oqiğa, Qırğıntekşedegi qırğın, Aqşoqıdağı qırğın – mwnıñ bäri – sol jappay qırıp-joyudıñ josparlı türde jüzege asırılğandığınıñ däleli. Endeşe, Qarqara köterilisine qatısuşılardı jazalaudıñ soñı genocidke wlastı dep tüsingen äldeqayda ädiletti bolmaq. Sonda ğana biz Azattıqtıñ, Täuelsizdiktiñ, Bostandıqtıñ, Erkindiktiñ qwnın tereñ sezinemiz.
Ekinşiden: Jappay qırıp-joyu bastalğanda qazaqtar wrpağın aman alıp qalu maqsatında amaldıñ joğınan tuğan jerin tastap bosqın boldı.Kindik qanı tamğan jerdi, atamekenin tastau – «tuğan jerge tuıñ tik» deytin qazaq üşin eñ auır azap. Moral'dıq-psihologiyalıq auır soqqı. Ölşemi joq jaza. Qaşudıñ soñı bosqındıqqa wlastı. Bwl ürku nemese üdere köşu emes, bwl jappay bosqındıqqa wşırau. 237 mıñnan astam adam şeksiz zäbir körip Qıtay asqan. Jarkent ueziniñ halqı köteriliske deyin 17 mıñ 712 tütin qwrağan bolsa 1916 jıldıñ küzinde 12 mıñ 612 adam bosqındıqqa wşırap, Qıtay asqan. Olar şekarada tağı da qırğınğa wşırağan. Arı ötkennen keyin Qıtay qalmaqtarınıñ qıru, tonau, qorlau, zorlauına tap bolğan. Odan 1917 jılı qayta beri ötkende de bosqındıqtıñ zardabın odan äri tartqan. Qaşıp bara jatqan Annenkovtıñ aşulı äskerine tap bolıp, tağı qırılğan. Osınday sayasi quğın-sürgin eldi jappay bosqındıqqa wşıratqan. Mamırdıñ 20-21-inde Bişkekte ötken konferenciyada 1916 jılğı qazaqtardıñ qıtayğa amalsız bosuınnıñ sebebi – patşanıñ äskerge adam alu turalı jarlığın orındaudan, yağni «patşa äskerine bala beruden jaltaru amalımen qaşqan» degen twjırım aytıladı. Men mwnday pikirge tüp tamırımen qarsımın. Qazaqtardıñ Qıtayğa bosuı soldatqa bala bermeu sebebinen emes, patşağa ädilin aytamın degen qarapayım halıqtı jappay qırıp-joyuğa wşıratqannan keyin qara basınan göri Wrpağın aman alıp qalu maqsatında amalsız bosqan. Patşağa «bala bermeymin» degende olar orıs balası qatarlı qolına mıltıq alıp maydanğa şığu emes, tıldağı qara jwmısqa salınatın bolğandıqtan, mwnıñ özi özge halıqtıñ er-azamattarınan tömen sanağandıq retinde namısına tigendikten, mwnan da zorğısı patşa ükimeti otarlau sayasatın tım birjaqtı jürgizip jäne aşıqtan-aşıq jergilikti wlttı atamekeninen ığıstırğandıqtan, onıñ özi öz jerinde özi salıq töleytin, öz jerine özi ie bola almay qorlanğandıqtan köterildi. Köterilgen eldi qırğınğa wşırattı. Sol sebepten de el amalsız bostı. Sondıqtan da amalsız tuğan jerinen basqa jaqqa ketuge mäjbür bolğandardı «qaşqandar», «ürikkender», «aua köşkender», «auğandar» demey, resmi türde «bosqındar» degen atpen ataudıñ osınday ğılımi negizi bar dep bilemin.
Üşinşiden: Zar öleñderi – tarihi şındıqtıñ bwltartpas ayğağı. Osı bosqındıq kezinde äu basta aqındıq qanında bar qazaqtıñ ekeuiniñ biri zar aytqan. İşki şerin sol zarlı öleñmen şığarğan, köñilin zarlı öleñmen jwbatqan. Osı qırğınnan, bosqınnan tuğan sol zarlı öleñdi ekiniñ biri aytatın bolğan. Solardıñ köbi el auızında keşegi künge deyin saqtalıp keldi. Onı Ködek te, Rıskeldi de, Äkimbek te, Äbdihalıqtıñ äyeli de, Nwraqın jırşı da, Şarğın da, Äjek te şığarğan. Olardı bılayğı jwrt biriniñ auzınan biri jattap aytatın bolğan. Aytu arqılı işki zar-zapıranın sırtqa şığarıp, özin-özi jwbatqan. Şerin tarqatqan. Söytip, öleñ arqılı özin-özi ruhtandırğan. Tarihi şındıqtı ayta otırıp, jigerin janığan. Jeñilmeske, berilmeske bekingen. Bosqındıqta tuğan bwl zarlaular keyin baylardı jappay tärkileu kezinde qayta aytıla bastağan Tuğan jerinen keñes ükimetiniñ qısımınan amalsız bosıp bara jatqan. Keñes ükimetiniñ solaqay sayasatınan wrpağın aman alıp qalu maqsatında tuğan jerin qimay köşken el tağı da näubetke wrınıp, toz-toz bolıp bosqan. Osı näubetter kezinde tuğan zar öleñderdi Qazaq auız ädebietindegi tarihi oqiğa tudırğan zarlau janrı dep ğılımi aynalımğa engizudi qolğa alğan dwrıs jäne ol büginginiñ mindeti dep bilemin..
El basına tuğan alasapıran, azalı künderdi öz közimen körgen Ködek aqın Bayşığanwlı Maralbay qayğısı men mwñı bir, körgen zobalañdarı wqsas Alban men Bwğı ruınıñ zarın aytadı:
Bwğımen qatar jatqan Albanım-ay,
Qwlaştap tatırañğa salğanıñ-ay!..
Bwl künde qırğın menen quğın körip,
Twrğanıñ zaman tetir aynalıp-ay!
Töskeyde malı birge, tösekte bas,
Küyzeldi, küñirendi mal-janıñ-ay!
Barğanda örge bosıp qaytıp keldik,
Qorlanıp jayau-jalpı arlanıp-ay!
Biligi zamanıñnıñ öziñde emes,
Qayteyin amal bar ma, armanım-ay!.
El tozğan, er azğan zobalañdı künderde ne isterin bilmey, amalı qwrığan jürekten aşı mwñ zar bolıp şıqqan:
…Albanım!
Albanım-ay, Albanım-ay,
Ayırılıp Albanımnan qalğanım-ay…
Ayt, toyda altı qırdan än şırqauşı em
Zarına sor zamannıñ salğanım-ay!
Sapıra sar qımızdı şayqap işkem,
Zar bolıp qara suğa qalğanım-ay…
Dep edim Aq patşadan qwtıldım ba,
Qıtaydıñ twtılğanım qalmağına-ay…
Qu qalmaq ilip alıp qarmağına-ay
Janıñdı jegidey jep, jalmauın-ay…
deydi jırşı Nwraqın Qasımbekwlı. Osınday zarlı jırlardı zerttey kele mınaday qorıtındığa kelemiz:
Hantäñiri baurayında bolğan tarihi qanqwylı uaqiğa tuğızğan şerli, mwñlı, qayğılı, öksikti, ökinişti, qasiretti köñilden şıqqan zarlı öleñderdi biz eki sözben «zar öleñ» nemese bir sözben «zar» dep atasaq. Olay atauımızğa bastı sebep mınalar:
– Zar bir ğana adamnıñ emes, twtas bir eldiñ basında bar mwñ-şerdi arqau etedi;
– Zar bir ğana sättik emes, bir kün nemese bir ay tipti, birneşe jıldar boyı twtas bir eldiñ basında twrıp alğan auır da azaptı qiınşılıqtarda ömirge keledi de sol jıldar boyı el işine keñ jayıladı.
– Zar tiptik sipat alğandıqtan da özine ğana tän mazmwndıq-pişindik qalıpqa tüsken, ol qalpı twraqtalğan; (köbinese 11 buındı qara öleñ ülgisinde. Tarmaqtıñ soñğı sözi «-ay!» degen ökiniş pen aşı zardı ayqındaytın jwrnaq qosılıp aytıladı).
– Zar bir aqın şığarğanımen jwrttıñ bärine ortaq taqırıptı qozğaytın bolğandıqtan, özgeler de tez jattap alıp, şerin tarqatu üşin ayta beretin jır bolıp qalıptasqan, sondıqtan da ol jalpılıq yağni halıqtıq sipat alğan;
– Zar bir ğana kezeñdik janr retinde ömir süredi, yağni halıq basınan ötken qırğın men bosqındıq, arıp-aşqan, elden, jerden ayırılğan qiın-qıstau kezeñde ğana erekşe körinip, keyin zaman özgergende künde aytıla bermeytin, tarihtı eske tüsirgende ğana boy köteretin dästürli öleñ-jırdıñ biri sanatında ömir süredi.
Törtinşiden: Ereuiltöbe – tarihi tağılımı bar eskertkiş. Onıñ ornı kömeskilenbeui kerek.
«Jwldız» jurnalı 1976 jılğı bir sanında osı köteriliste şeyit bolğan batır atalarımızğa jäne naqaqtan qırılğan balalar men analarğa arnap 1926 jılı Oraz Jandosov, Idırıs Köşkinov, Äubäkir Jünisovter bastap, Qazaq drama teatrınıñ irgetasın qalağan Serke Qojamqwlov, Qalibek Quanışbaev, Qanabek Bayseyitov, Elubay Ömirzaqov, Qapan Badırov, Küläş Bayseyitova, Ämire Qaşaubaev, Isa Bayzaqovtar qoştap, järmeñkege jinalğan bükil eldi wyımdastırıp, qazaqtardıñ şeşim şığarar, ant qabıldar töri, keşegi köterilistiñ ordası bolğan Ayttöbege şığıs jağındağı Jelqarqara arnasınan tas tasıp üyip, onı namıstı köterilistiñ qwrmetine, basqaşa aytqanda, azattıq üşin ayqastıñ qadiri men qasietine arnap «Ereuiltöbe» dep atağanın jazıptı. Osı Ereuiltöbe twrğızuğa qatısqandarı turalı Isa Bayzaqov ta, Elubay Ömirzaqov ta, Qalibek Quanışbaev ta öz estelikterinde aytqan.
Keyin gazet-jurnaldarda birşama aytıldı. Osı maqalanıñ avtorı, Bekswltan Nwrjekeev, Twrsın Jwrtbaev, t.b. jazdı. Mäsele köterdi. Osınday qoğamdıq pikirdiñ qalıptasuınan keyin ğana Kegen audanınıñ kommunister bastağan basşıları iske kiristi. 1916 jılğı wlt-azattıq köteriliske 1987 jılı Qazan töñkerisiniñ 70 jıldığına oraylas eskertkiş qoyıldı. Ol eskertkiş nağız Ereuiltöbeniñ üstine emes, basqa töbege ornatıldı. «Ereuiltöbe – osı» degenge jwrt nana qoymadı. Öytkeni, bwl töbeniñ basında, ne aynalasında, bauırında, tım bolmasa eteginde keşegi 1926 jılı «bükil halıq eki qabat üydiñ biiktigindey» (Serke Qojamqwlovtıñ sözi) etip üygen tastardıñ birde-biri joq edi. Şığısındağı Jelqarqara da, batısındağı Basqarqara da alıs. Jayau-jalpı da, arbamen de, qorjınğa salıp bökterip te tas tasuğa tım şalğay edi.Ülken Qarqara özeni men bwl töbelerdiñ arasında tas kötergen emes, jay jayau adamnıñ öziniñ ötui qiın sazdauıt bar-tın. Osınday kümändi töbege qoyılğan eskertkiştiñ märmär taqtasına «Tasüyik» degen düdämal atau jazıldı. Kommunister «qazaqtar orıstardı qırğan, reakciyalıq harakteri bar köteriliske eskertkiş qoydı» dey me dep jasqansa kerek. Biraq BAQ aralasıp, joğarı jaqtan Özbekäli Jänibekov nwsqau berip, köp wzamay osı ornatılğan eskertkiştiñ atı özgertildi. «Ereuiltöbe» delindi.
Qırğındarda ölgen adamdardıñ süyegin kim arulap jerge tapsırdı deysiz?! Qaraqoldan Tekeske deyingi aralıqtağı say-sala, qırat-qırqa, jazıq dalada qalğan joq pa kömusiz… endeşe, bükil Qarqara alabı twtasımen wlt -azattıq köterilistiñ ordası jäne sol jolda şeyit bolğandardıñ süyegi jatqan kieli jer retinde är nüktesi täu etuge twrarlıq.
Bäri jön. Biraq halıq jadın aldau mümkin emes. Bastı mäsele – ata-babalar amanatına adaldıqta. Mine, 90 jıl ötti. Şın Ereuiltöbe öziniñ tarihi ornında joqşısın äli kütip jatır…
Ereuiltöbe – osınday qasietti de kieli isterge qoyılğan, tarihi tağılımı bar eskertkiş. Ereuiltöbede – eli üşin basın bäygege tikken Oraz Jandosov, Idırıs Köşkinov, Äubäkir Jünisov, Qapez Bayğabılov bastağan qayratkerler men Ser-ağañ Qojamqwlov bastağan öner tarlandarınıñ alaqandarınıñ tabı, tabanınıñ izi qalğan, mañday terlerimen birge azamattıq-patriottıq sezimi siñgen ruhtı töbe, tarihi mağınası zor qwndı mwra. Bwl Ereuiltöbe – azattıq üşin ayqas, täuelsizdik üşen küres simvolı. Qazaq degen halıqtıñ aldıñğı buınınıñ keyingi buınına qaldırğan tarihi amanatı.
Bwl töbeni äu basta kimder üygen? Ğwndar ma? Saqtar ma? Üysinder me? Türikter me? Kimderden bizderge tikeley mwra bolıp qaldı eken? Ärine, mwnıñ bärine Ahan Oñğar bastağan arheolog, tarihşılardıñ küni erteñ jauap beretini sözsiz. Bizge aytqanı – bwl töbede bizdiñ zamanımızdan bwrınğı 6-7-ğasırğa tän belgiler de jäne bizdiñ zamanımızdıñ 2-5-ğasırlarına tän nışandar da bar körinedi.
Men 1926 jılı qazaqtardıñ eskertkiş qaldıru ädisin eske ala twrıp, sonau köne zamandardan jalğasqan wlı sabaqtastıqtı bayqadım. Bayırğı saq, Üysin babalarımız el jadında qaldırar twlğa jerlengen molanıñ, beyittiñ üstine dästür boyınşa sanalı türde belgili bir zañdılıqtı saqtay otırıp tas üygen eken. Tas üyu sol zamannıñ ädet-ädebi, ğwrpı, dästüriniñ bölinbes bölşegine aynalğan.
Eñ qızığı – sonau eki mıñ jıldıq uaqıt ötken soñ keşegi HH ğasır basındağı Oraz Jandosov bastağan sayasi qayratkerler, Serke Qojamqwlov bastağan öner tarlandarı jäne solarğa ergen bükil atalarımız da töbeniñ üstine tas üygen. Bwl netken sabaqtastıq? Tas üyu ğwrpı Oraz Jandosov bastağan halıqtıñ sanasında qaydan jür? Sonşama äure bolmay-aq, qarağaydıñ şanjasın maylap, qazıq jasap, oğan bir taqtay şegelep onıñ betine «Ereuiltöbe» dep jazıp, şanşi saluına da bolar edi ğoy. Joq, öytpeydi! Järmeñkege kelgen qazaqtıñ käri- jası qalmay, bäri jabıla jaqın jerdegi özen añğarınan jayaulap ta, atpen de, arbamen de, dorbamen de tas tasıp äkelip üyedi! Nege?!
Söytsek, qadirli de kieli äri tarihi mañızı men mäni bar orınğa tas üyu dästüri halıqtıñ tarihi jadında ejelden, yağni sonau ğwndar men saqtardan, üysinderden beri saqtalğan eken! Onday dästür sanadan-sanağa, yağni wrpaqtan-wrpaqqa auısıp otırğan eken! Demek, Qarqara alabınıñ qazirgi twrğındarın ejelgi twrğındardıñ wrığı üzilmegen wrpağı dep aytuğa äbden boladı!..
Sonımen, «Ereuiltöbeniñ» tarihı ejelgi däuirlerge jeteledi. YAğni onıñ mäni men mañızı bwrınğıdan da arta tüsti. Endeşe, osı eskertkiştiñ halıqaralıq märtebesin asqaqtatıp, wrpaqtar qasterlep ötetin tarihi mäni joğarı, ruhani qwnı ölşeusiz jädigerge aynaluına küş saluımız kerek. Ol üşin aldımen jaqsılap qorşap, taqtağa tayğa tañba basqanday etip anıqtamasın jazıp, bir tasın da şaşau şığarmay, tarihi mañızı bar eskertkiş retinde memlekettik tirkeuge alıp, memlekettik deñgeyde qorğau kerek!
Besinşiden: Bwl köterilistiñ halıqaralıq mäni bar.
Öytkeni köteriliske sebepşi bolğan birinşiden, patşalıq Reseydiñ; ekinşiden, patşa jarlığın jeleu etip, otarlau sayasatına qarsı şıqqan Qazaq eliniñ; üşinşiden, otarlau sayasatına jäne Qaraqolda orıs avtonomiyasın qwruğa qarsı köterilgen Qırğız eliniñ; törtinşiden, bosqan eldi tosıp alğan jäne keri qaytarğan Qıtay ükimetiniñ; besinşiden, «türik bauırlarımız nege qırğınğa, odan bosqınğa wşıradı» degen alañ köñil bildirgen Türkiya memleketiniñ qatısı bolğandıqtan, bwl köteriliske bir ğana Alban degen taypanıñ bas köterui emes, birneşe memlekettiñ qatısı bar äri elaralıq mäni ülken iri tarihi oqiğa dep qarağan dwrıs. Wlt-azattıq köterilis mañızınıñ salmaqtılığı sonda.
Qarqara köterilisi :
– üş jüz jılğa wlasqan patşalıq imperiyanıñ otarlau bwğauın tas-talqan etken;
– jazıqsız jandardı, beybit twrğındardı qorlau, azaptau, quğındau, qırıp-joyu arqılı jerdi bosatu, bosağan jerlerge öz azamattarın ornalastıru arqılı ien dalağa ie bolu şaraların üzdiksiz jürgizgen patşalıq Resey äreketiniñ sayasi astarın aşıp bergen;
– qazaq halqına patşalıq Resey tarapınan jürgizilgen genocidti ayğaqtağan wlı oqiğa. Ol osınday mänimen de bağalı. Sonımen birge Qarqara köterilisi – qazaq halqınıñ öz wrpağınıñ keleşegi üşin bir jağadan bas, bir jeñnen qol şığarğan ıntımağın paş etken sanalı äreketter nätijesi;
– Täuelsizdikke wmtılğan ata- babalarımızdıñ wlı erliginiñ kuäsi.
Sağatbek MEDEUBEKWLI,
Äl-Farabi atındağı Qazaq wlttıq universiteti jurnalistika fakul'tetiniñ dekanı.
Qızılsay qırğını
…Şu özeniniñ teriskeyin boylay, qatar jatqan Örikti, Sarıbwlaq, Joldısay, Jansay sağalarında mal ösirip, egin salıp, özimen özi jatqan qazaq auıldarın «Patşa soğıstıñ qara jwmısına qazaqtan adam alatın bolıptı» degen jaysız habar dür silkindiredi. Köp wzamay «Ömirbaydıñ Kökağaşı» degen jerde Sırımbet eliniñ Irğaytı, Qalğwtı, Şömiş bolıstıqtarına qarastı eldiñ birlesken jiını ötedi. Attarın oyqastatqan starşın, auılnay ataulılar: «Aq patşağa qarsı bolmañdar, 19 ben 43 jas arasındağı jigitterdi maydan jwmısına jiıp beriñder» dep, bolıstarğa sözin ötkize digerleydi. Qarapayım jwrttıñ eñsesi basılıp, özegi qarayadı. «Türli alım-salıqpen jüdetkeni azday, endi jelkildegen jastarımızğa auız salmaq pa?» dep kökirekteri qars ayırıladı. «Halıq sözin söyleytin bir jannıñ bolmağanı ma?» Joq, bar eken onday azamat! Şömiş bolısınıñ kedey jatağı, er twlğalı Asan Tasbolatov Üşbay bolıstıñ şadır közin şaqşita bılay deydi:
– Bayqañdar, bolıstar! Biz senderge toptap aydaytın mal emespiz. Namısımızdı taptatpaymız, soldatqa adam bermeymiz. Biz tiri twrğanda jas qwraqtarımızdı otatpaymız!
Sol kezde Asanğa ilese Beysenbay Qojambetwlınıñ da ızğarlı üni estiledi:
– Meniñ aytarım da osı, barmaymız soldatqa! Tuğan jerden wzamaymız, ölsek te alısıp ölemiz!
Jiın ayağın kütpesten attarınıñ basın keri bwrğan olarğa tağı birneşe jigit ilese ketedi. Sonıñ ertesine-aq: «Üş bolıs Sırımbettiñ jiınında Asan men Beysenbay patşa jarlığına qarsı söz aytıptı, bolıstı şappaqqa qol jinap jatır eken» degen söz bükil Qorday eline taraydı.
Bwl sıbıstıñ janı bar bolatın. Ozbırlıqtan ığır bolğan halıq boyların kek kernep, tws-twstan Asandı izdep kelip jattı. Ärqilı oyların ortağa saldı. «Teriskeyde Bekbolat sarbaz jinap jatır deydi, soğan barıp qosılayıq», «Küngeyde qırğız jigitteri de patşağa qarsı köterilip, Ivanovkanı basıp alıptı. Toqpaqta, Keminde de jwrt köterilip jatqan körinedi, solarmen birigeyik» desti.
Asan mwnı estisimen kün-tün demey, el arasınan jaramdı mıltıq, nayza, qılış jinap, adam sanın köbeytedi. Köterilisşilerge barıp qosılu turalı wyğarımğa kelip, dereu iske kirisedi. Jansızdarı arqılı onıñ är qadamın añdıp otırğan bolıstar «bülikşil» auıldardıñ bas kötererlerin jazalaudı swrap, töñirektegi orıs alpauıttarına şabadı. Stolıpinniñ swrqiya sayasatımen qazaq jeriniñ eñ şwraylı öñirlerine auız salğan qara şekpendiler bwl aymaqta da az emes bolatın. Qwnarlı Qorday qoynauına dendey engen orıs mwjıqtarı Georgievka, Uspenovka, Maloarhangel'sk, Novoaleksandrovka, Mihaylovka, Blagoveşenka, Gornonikol'sk tärizdi selolar salıp, jergilikti qazaqtardı jayılımnan qısa bastağan. Qarasudı bilegen şirigen bay Fedor dereu jasaq jiıp, eldi patşa jarlığın orındauğa küştep köndirmek boladı. Swlutördegi kulak Kaşirin de sol aymaqtağı qazaqtardı tırp etkizbey wstau qamına kirisedi.
Al, auıldan jıraqta, tau işinde qwrılıp jatqan Asannıñ qolı künnen-künge tolığıp, kädimgidey iri topqa aynaladı. Aqırı ol jüz qaralı jigitpen atqa qonadı. Köbiniñ qaruı – coyıl, toqpaq, şoqpar, birauız, qosauız bilteli mıltıq. Jigitter aldımen Şudıñ arğı betine ötip, Birqwlaqtağı (Ivanovka) qırğız köterisşilerine bet tüzeydi. Bwlar kelgende olar jeñilis tauıp, Alatauğa şegingen eken. Toqpaq pen Kemin taraptağı köterilisşiler de patşanıñ qarulı otryadtarına tötep bere almay, basılıptı. Asan jigiterimen amalsız keri qaytadı. Alayda, küş biriktirmeyinşe, azdağan toppen qırğızdarşa jeñilis tabarına közi jetedi. Endi qalayda Suıqtöbe, Üşqoñır jaqta qwrılıp jatqan Bekbolattıñ qalıñ qolına barıp qosıludı kökseydi. Aynalağa habar salıp jasağın, qaru-jarağın köbeytuge den qoyadı. Qasabay mergen, Arğınbay añşı, Beysenbay, Espembet sındı öjet jigitterdi qasına toptaydı.
Qordaydağı ereuil jaylı habar Pişpektiñ uezdik bastıqtarına jetip, olar jedel türde jazalauşı otryad şığaradı. Asandı ne tiridey, ne ölidey alıp kelu, jasağın tügel qıru tapsırıladı.
«Şaş al dese, bas alatın» äumeser kazak-orıstar jol-jönekey jergilikti twrğındarğa oylarına kelgenin isteydi. Säl qarsılıq körsetkenin atıp nemese qılıştap şauıp kete baradı. Jendetterden qaymıqqan bir paqır aqırı basqalardıñ amandığı üşin Asandardıñ jinalğan jerin körsetip beredi. «Soldat kelip qaldı!» degende Asan sanın bir-aq soğadı. Qapıda qalğan jigitterdiñ qaşa jürip atqanınan birer soldat oqqa wşıp, jaralanğanı bolmasa, bälendey tegeurindi qarsılıq körsete almaydı. Jendetter jüzden asa adamnıñ qanın suday tögedi. Bwl qırğında Kenjebala Bekbolatqızı degen jasöspirim qız ğana ölikterdiñ astında aman qalıptı. 1992 jılı 93 jasında qaytıs bolğan Kenjebalanıñ jüregi qan jılap otırıp aytqan estelikterin jergilikti mwğalim Qamatay Twrğanov hatqa tüsirgen.
Bwl oqiğa turalı az jazılğan joq. Qordaylıq jurnalist, marqwm Qırğızbay Däuitovtiñ erterektegi bir maqalasında Qızılsaydağı qırğında opat bolğandardıñ sanı 120 adam delinedi. Janwyasımen ürkinşilikke wşırap, qırğızğa, qıtayğa auıp ketkender de az bolmağan.
1926 jılı qırküyek ayında Jansaydağı oqiğanıñ 10 jıldığına oray jiın ötedi. Barşa jwrt say tabanınan töbe basına bir-bir tastı atqa öñgerip alıp şığıp, qızıl tu baylanğan sırıqtıñ qasına üyedi. Ol jer «Üygentas» ataladı, al Jansay auılına Qızılsay atauı beriledi. Biraq qazir ol tastar joq. Tarihqa degen nemqwraydılıqtıñ saldarınan jwrt üy irgelerin qalauğa tasıp äketken. Tek auıl klubı janınan keyinnen ornatılğan kişigirim obeliskidegi «Tasbolatov Asannıñ bastauımen 1916 jılı patşa jarlığına qarsı köteriliske qatısıp, qaza tapqan jerlesterimizge eskertkiş» degen jazu ğana bwl oqiğadan ünsiz sır şertip twratın. Endi mine, jüz jıl bwrınğı sol qandı qasaptı eske salatın jaña belgiler payda boldı.
Jaqında Jambıl oblısınıñ Qızılsay auılında osı öñirde 1916 jıldıñ şilde-tamız aylarında bolğan qandı oqiğalardıñ 100 jıldığına baylanıstı eske alu jiını ötti. «Iyun' jarlığına» qarsı tolqularda qırılğan jazıqsız jandardıñ opat bolğan jerinde jäne auıl ortasında jaña eskertkişter aşıldı. Audan äkiminiñ orınbasarı Beyqwt Jamangözov, audannıñ Qwrmetti azamatı Baqıt Baytöle, Qızılsay auılınıñ qariyası Rahımbay Moldaşev jäne Auqattı auıldıq okruginiñ äkimi Daniyar Qarımsaqov bir ğasır bwrın qazaq dalasın şarpığan wlt-azattıq qozğalıstarmen özektes Qızılsay qırğını turalı tebirene söz söyledi. Soñınan aruaqtar ruhına Qwran bağıştaldı.
Qızılsay qırğını – Qorday tarihındağı eñ qasiretti oqiğalardıñ biri. Qızılsaylıqtardıñ bastalmay jatıp ayausız janıştalğan qozğalısınıñ da külli qazaq dalasın şarpığan wlt-azattıq köterilister sapındağı tarihi mañızı zor.
Qwrmanbek Älimjan, Qazaqstan
Jurnalister odağınıñ müşesi.
Jambıl oblısı.
Alaş otryadı. Amangeldiniñ jwmbaq ölimi
Gazetimizdiñ №56 sanında (14.07.2016j.) Torğay men oğan şektes Irğız uezderinde wlt-azattıq köterilisiniñ qalay twtanğanın bayandağanbız. Küzdiñ soñında jazalauşı otryadtarmen auır şayqastardı ötkerip, «qazaq zeñbirekten qaşıp tarap ketken soñ» äsker olardıñ soñınan tüsti. Biraq Reseydegi sayasi büliktiñ saldarı qazaq dalasına jetkende köterilisti jazalau äreketteri sayabırladı, jağday basqaşa sipat aldı. 1916 jıldıñ qırküyek-jeltoqsanı aralığında qanşa qazaqtıñ soğıs dalasında mert bolğanı, qanşa äyel, bala-şağanıñ jazalauşı otryadtıñ qolınan ölgeni belgisiz küyinde qaldı. Bir anığı – Torğaydıñ oqığandarı men el bilegen aqsaqal-bolıstarı arasında özara aytıs-tartıs tuıp jatsa da, şeşuşi sätterde bastarın sauğalap ketpedi. Olar eldiñ tağdırı üşin özderin jauaptı sezindi, eñ qiın sätterde el-jwrtınıñ qasınan tabıldı.
Amangeldi men Äbdiğapar soñınan ergen sarbazdardıñ soñğı şayqası qaraşanıñ soñında Batpaqqarada ötti. Batpaqqaranıñ Qwm keşu degen jerinde 700 şamalı sarbaz Torğaydan kele jatqan äskerdiñ jolın tosadı. Soldattar alıstan zeñbirek atıp, sarbazdardı qaşırıp, izderine tüsedi. Batpaqqaranıñ tabanına ığısıp, bekinip jatqanda, 400 soldat üstinen tüsip, küni boyı bir-birimen atısqan. Sol jerde 6 patşa soldatı ölgen, qazaqtan 50 şaqtı sarbaz oqqa wşadı. Keşke soldattar Batpaqqarağa kelip qonğanda, sol tüni qazaqtar Aqbas Ivan atandırğan Torğay qalasınıñ uezd bastığı polkovnikke şwğıl poşta jibertedi. Barğan paketti özi aşqan polkovnik eşteñe dep aytpay, tañ ata soldattarğa Torğayğa qaytuğa bwyrıq beredi. Torğayğa kelisimen birqatar soldatın qalağa tastap, qalğanın soñına ertip Orınborğa asıqqan. Sol ketkennen polkovnik joğaldı. Tarihi qwjattarda osı jerden bastap Äbdiğapar Janbosınwlınıñ is-äreketteri jöninde söz joq, auızşa derekterde Äbdiğapardı Älibi Jangeldin qastandıqpen öltirdi dep aytıladı.1917 jılı 10 naurızda Torğayğa Nikolay patşanıñ taqtan qwlağan habarı jetti. Naurızdıñ soñında Orınborda şaqırılğan s'ezde Älihan Bökeyhanov Uaqıtşa ükimettiñ Torğay oblıstıq komissarı bolıp tağayındaldı. Säuirdiñ soñında Torğayda uaqıtşa ükimettiñ bölimşesi – zemstvo basqarması qwrıldı. Torğay zemstvo basqarması bastığı –Qorğanbek Birimjanwlı, uezd komissarı – Omar Almaswlı, hatşılıqqa –Älmağambet Qasımwlı saylandı. Küzge qaray orıstardıñ bol'şevik pen men'şevikke bölinui Torğay dalasında da äserin tigizdi. Men'şevikter jağına ügitteuşiler sol kezde Torğaydı bilep twrğan Qorğanbek Birimjanwlı, Omar Almaswlı, Älmağambet Qasımwlı jäne eldiñ bedeldi aqsaqaldarı –Täjmağambet Kötibarwlı, Jayıq Qwljanwlı, Zeynolla Qwljanwlı, Süyin Atabaywlı, Qambar Esbergenwlı, Qosjan Toqtabaywlı, Köbek balaları.
1917 jıldıñ tamızınıñ soñında Aqtöbe jağınan Älibi Jangeldin Torğay eline kelip: «Resey halqınıñ ekige bölinui ras, biraq Birimjan wldarı aytqanday, bälşebek partiyası el talası emes, bälşebek partiyası nağız qara şarua men kedeylerge bostandıq alıp beretin, ädildikti kökseytin partiya» dep qolına tüsken halıqtı aşıq ügittep, Torğayda bol'şevikter partiyasın wyımdastırdı. Qoldauşıları – Amangeldi Imanwlı, Orazğali Asauwlı, Nikolay Tokarev, Äkimbek Tökewlı, Seyitqasım Köşkimbekwlı, Qanapiya Qaydaswlı, Kenjeğwl Bürkitwlı, Seydahmet Bäyseyitwlı, Rüstem Äbdiğaparwlı. Eldiñ bedeldi aqsaqaldarınan bol'şevikterdi qoldauşılar – Äbdirahman Imanqwlwlı, Däurenbek Sändibaywlı, Ospan Şolaqwlı, Närimbay wldarı, Käriboz Qabauwlı. Bwlar – 1916 jılğı köteriliste patşağa qarsı twrğandar.
1918 jıldıñ qaraşasında Älibi Jangeldin 150 soldatpen kelip Torğayda keñes ökimetin ornattı. 15 adamnan qwralğan Torğay uezdik keñesin qwrdı, bastığı – Amangeldi Imanwlı.
Osı kezde bir bölek Alaş jigitteri Alaş ükimetin qwrmaq bolıp Orınbor arqılı Torğayğa kele jattı. Jolda Älibi sovet ornattı degendi estigen olar ne Irğız, ne Torğay uezderine kire almay, Torğay qalasınan 150 şaqırım Töre qopası degen jerge toqtap, elşi jiberdi: «Birge qızmet jasayıq, qaru-jarağımızben kirgizip alsın!». Torğay bol'şevikteri habar alğasın Kärim Toqtabaywlı men Qiyaqbay Ürkimbaywlın jiberdi. Orqaş degen jerde olar Alaş adamdarımen kezdesken soñ Qoñıraulı, Sağa degen jerdegi ötey, mädiyar auıldarına kelip, eki ay birge jürgen. Qoñıraulı, Sağa – Alaş basşıları Mirjaqıp Dulatwlı men Seydazım Kädirbaywlınıñ tuğan jwrtı. Dulatwlı men Kädirbaywlınıñ soñında 400 Alaşorda äskeri bar. Osı jerde jwrt Alaş äskerin kütip alıp, märe-säre boladı. Tampay aqsaqal Alaş jolına dep kök qasqa tu bie şalğan. Basqaları da osılay Alaş otryadına sıy-qwrmet körsetedi. Ötey, mädiyar auıldarı Alaş otryadına öz arasınan 60 erikti jigitti tañdap beredi. Alaş adamdarına Torğay qızıl ükimetinen astırtın habar jiberip twrğandar – Qazgeldi Qarpıqwlı, bwrınğı uezd bastığı Aqbas Ivan, Nar esimdi qız. Torğay qızıl ökimetinen Alaş otryadına elşilikke jiberilgen Kärim Toqtabaywlı bwl kezde Alaş äskeriniñ şaruaşılıq böliminde.
Mirjaqıp Orınbordan birge kele jatqan 60 attı orıs soldatın Adamov audanı arqılı keri qaytarıp jiberedi de, Alaştıqtan bas tartıp, keñeske kiretindikterin aytıp, Qiyaqbay Ürkimbaywlınan hat jazıp jiberdi. Hat qolına tigen Imanwlı Aqtöbe maydanında soğısıp jatqan Älibimen telefonmen söylesedi. Älibi Şalqarda. Alaş jigitteriniñ qasındağı 60 attı orıs soldatın keri qaytarıp, keñes ökimetine kiremiz degenderin jetkizgende, Älibi: «Şın qızmet isteytin bolsa, Torğayğa kirgiz. Biraq olar kirmes bwrın Mäskeude ötetin bol'şevikter s'ezine Alaş adamdarınan –Ahmet Baytwrsınwlı, Seydazım Kädirbaywlı, Bayqadam Qaraldıwlı menimen birge jürsin. Olar mağan qosılıp, jürip ketken soñ ğana Alaş adamdarın Torğayğa kirgiz», dep bwyrıq beredi. Habar alğan soñ Alaş adamdarı Baytwrsınwlın, Kädirbaywlın şaqırtıp, Imanwlına habar bergizedi. Mirjaqıp Dulatwlı, Ahmet Baytwrsınwlı, Seydazım Kädirbaywlı, Omar Almaswlı –barlığı 7 kisi Torğay qalasına kele jatıp, Mayqarauda Äbdirahman Imanğaliwlınıñ auılında qızıldıñ 50 äskerimen wşırasadı. Bwlardıñ bastığı Seydahmet Bäyseyitwlı, vzvod komandirleri – türik Jamal Edit, Nikita Zavarişkin. Alaş basşıların jolda wstap alıp, Torğayğa kiretin bolsañdar, qarularıñdı tastap ket deydi. Sol jerde Dulatwlı biz qarumızdı berip, Torğayğa barmaymız degende, Kädirbaywlı Baytwrsınwlımen oñaşa söylesip, qoldarındağı qaruların tapsıradı.
Torğayğa kelgen soñ Bayqadam Qaraldıwlı, Ahmet Baytwrsınwlı Jangeldinniñ şaqırtuımen jürip ketedi de, äri qaray üşeui Mäskeudegi s'ezge birge attanadı. Kädirbaywlı barmaydı. Jangeldin Baytwrsınwlımen jolıqqan soñ Mayqaraudağı qızıl äskerge Alaş äskeriniñ Torğayğa kiruine rwqsat degen bwyrıq jetti. Alaştıñ 450 äskeri söytip Torğay qalasınıñ işine kirip ornıqtı. Äskeri komissardıñ kömekşiligine Kärim Toqtabaywlı tağayındaldı. Mirjaqıp Dulatwlı men Mırzağali Esbolwlı bar bilikti öz qolına aldı.
Vzvod komandirleri Jamal Edit pen Nikita Zavarişkin, pulemetşilerdiñ basşıları Ğabdolla Mülikwlı, Ahmet Jüsipwlı Alaşorda äskeri jağına şıqtı. Amangeldi Imanwlı mwnı sezbeydi. Sol uaqıtta Şalqar maydanına Torğaydağı säbettiñ barlıq äskeri jetsin degen Älibidiñ habarın alıp, şabdar jorğa atpen Qanapiya Qaydaswlı jetken. Jangeldinniñ qağazın Amangeldi Mirjaqıpqa körsetip, Şalqardağı qızıl äskerge järdem beru kerek degende, Mirjaqıp:
– At töbelindey qazaqtıñ balasımız. Qazirgi uaqıtta bükil Resey memleketi ekige bölinip töbelesip jatır. Biz solardıñ eşqaysısına järdem bermey-aq, özimizdi özimiz qorıp otıruımız kerek, –deydi. Imanwlı:
– Olay emes, bizdiñ bälşebek boludağı maqsatımız – bälşebek äskeri jeñse biz de jeñemiz, jeñilse biz de jeñilemiz. Sondıqtan solardıñ ölgen jerinde birge ölemiz jäne Älibidiñ (Älibaydıñ) tärtibi bar. Sender bermeseñder, özim til alğan adamdarımmen jüremin, – dep qaru-jarağın asınıp, äskerine habar berdi. Pulemet bastıqtarı, vzvod komandirleriniñ Alaşqa kirip ketip, birqatar äskeriniñ mıltığınan ayırılğanın bir-aq bilgen Imanwlı endi Torğayda qaludıñ mäni joqtığın, Torğaydı Alaş ala twrsın, özime ergen adamdarmen qızıldıñ äskerine kömekke barayın dep, üyine kelip qaru-jaraq, kiimin saylap, jüruge däm etip jatqanda, Alaş otryadınıñ 20 adamı kelip, Amangeldini wstamaq boldı. Amangeldi twrğan üy Torğaydıñ Sovet köşesi, bwrınğı raysoyuz ornalasqan üy. Alaş otryadınıñ kele jatqanın körgesin işten qaqpasın bekitip aldı. Kirgizbegesin olar sırttan mıltıq atadı, Amangeldi işten atadı. Üş sağat atısadı, sol jerde Amangeldiniñ qorada twrğan jaraqtı atına oq tiip öledi. Alaş otryadı keñsege kelip, Imanwlı iya özi ölmey, yaki bizdi öltirmey aldıratın emes degende, sol jerde Torğaydıñ aqsaqaldarı atısu kerek emes, biz onı aldap şaqırıp keleyik, qalğanın özderiñ biliñder deydi. Imanwlın şaqıruğa barğan aqsaqaldar: Keykiniñ ağası Zeynolla Qwljanwlı, Toymağambet Kötibarwlı, Kärim Toqtabaywlınıñ äkesi – Dosjan, Süyin Atabaywlı, Däurenbek Jaqıpwlı, Nwrpeyis Ayapwlı. Soñında äsker bolmağasın Amangeldi olardı üyine kirgizedi. Aqsaqaldar:
– Amangeldi şırağım! Arğın-qıpşaqtıñ balası edik, bötendigimiz joq edi, Qwday dep, Qwran dep bir ıntımaqqa kirip edik. Jaña ğana Mirjaqıptardıñ kötine ergen bir itteri osında kelip, mıltıq atıp wyat jasaptı. Sonı Mirjaqıp, Seydazımdar estip, olarğa şıbıq soğıp jatqan jerden biz toqtatıp keldik. Bizdi sizge solar jiberdi. Şalqardağı frontqa jüremin deseñ, birge jüreyik. Biraq Torğaydı da iesiz tastamay, äskerdiñ bir böligin osında tastap keteyik. Tipti tügel jüremiz desek te…Onda Amangeldi şırağım, at töbelindey arğın-qıpşaqtıñ balası edik, keşegi küni bas qosıp, bir ıntımaqqa kirip edik. Bügingi küni itşe ırıldasıp, bölek-bölek bolıp jatularıñ anau ketken Baytwrsınnıñ Ahmetinen de, Jangeldinniñ Älibiinen de wyat qoy. Balanıñ isin istemey tastañdar. Keñsege jür, şırağım, – dep üstemşilik aytqanda, Imanwlı:
– Aqsaqaldar, sender bwl sözdi ülkendik dep aytıp otırsıñdar. Dulatov jaña kelip aqtıq sözin aytqan. Öz äskerimdi özime bermey, pulemet basındağılardı da azğırıp alğandığın jaña barıp körip kelip otırmın. Otryadın jiberip meni wstatpaq boldı, atıp tastamaq ta boldı. Endi men alaştarıña senbeymin, endi Alaşıña barmaymın. Ölsem bostandıq jolında, qızıldıñ äskerine barıp birge ölemin. Jibermeymin deuşi bolsa, ol küşterin tağı körem. Twr, aqsaqaldar, üydi bosat, – degende, aqsaqaldar wşıp twrıp, belbauların moyındarına salıp:
– Amangeldi şırağım, seni biz qazaqtıñ bir balası deuşi edik. Keşegi patşa zamanında da qazaq balasınıñ basına auır kün tuğanda, qara bolatşa qayıspay, qaharlı patşanıñ aybatına qarsı twrıp, Torğay elinen adam bergizbey qalğan sen ediñ. Bizge şaş qoyğan, şoqınğan Mirjaqıp sekildiler kerek emes, bizge sen kereksiñ. Eregisse osı Torğay uezindegi 13 bolıs eli, senimen biz birigip twrsaq qayda baradı? Biz onı qazirde joq etpeymiz be? Biz seniñ jolıñda qwrbandıq! – dep ayağına jığıladı. Imanwlı:
– Qayır, aqsaqaldar, jılamañdar. Men Alaş adamdarına senbeymin, biraq sender üşin baram. Osı jolda ölip ketsem, meniñ qanım senderdiñ moyındarıñda. Biraq ölsem de soñımnan izdeu bolar, aqsaqaldar, esteriñde bolsın, – deydi de, basqa qaruın taba almağasın, naganın beline baylay aqsaqaldardıñ soñınan eredi. Alda aqsaqaldar, artta – Amangeldi. Empeñdegen aqsaqaldar keñse esiginen kirip, tör üyge öte bergende, artındağı Amangeldini senekten kütip twrğan Alaştıñ 8 adamı wstap, naganın tartıp alıp, abaqtığa aparıp qamap tastaydı. Bwl säuirdiñ bas kezi. Amangeldi qamalğan soñ üyin opistap, 2 qapşıq besatar oğın, basqa da qwraldarın alıp, Amangeldiniñ senimdi adamdarınıñ qaruların tartıp aladı. Qaydaswlı men Bäyseyitwlı özderin Alaş otryadı wstap alatının bilip, qora-qoranıñ arasımen elsizge qaşıp ketedi. Amangeldi abaqtığa jabılğan künniñ erteñine Mirjaqıp pen Omar Almaswlı Alaş otryadınan 100 adamdı tün işinde ertip alıp, qaladan 12 şaqırım – Qosdosköl degen jerde Qaydaswlı men Bäyseyitwlın izdep, taba almaydı. 30 şaqırım jürip, Orınbay degen jerde däl sol küni tüste aqtıñ köp otryadınan ığısıp, Şalqarda soğısıp jatqan qızıldarğa qosılu üşin kele jatqan partizan Tarannıñ äskerimen wşırasadı.
Bayan Särsembina,
Aqtöbe
(Jalğası bar. Aqtöbe oblıstıq mwrağatınıñ derekteri boyınşa dayındaldı).
zhasalash.kz
Pikir qaldıru