Kişkentay kezimnen jaqsı ömir süruge, jaqsı kiinuge, tamaqtanuğa degen talpınıs boldı. Sebebi, qarapayım otbasında tudım. Anam aspaz, äkem küzetşi boldı. Tuıstarımız da bay bolğan joq. Joqşılıqtı kördik. Aqşa jetpey qalatın. 4-sınıp oqıp jürgende elmen birge temir ötkizip, azın-aulaq aqşa taba bastadım. Qazir oylasam, bizneske degen qabilettilik boyımda sol kezde payda bolğan eken.

6-sınıpta oqıp jürgende eşqanday erekşeligim joq ekenin tüsindim. Qwrdastarımnıñ bireui änşi, bireui suretşi, bireui matematik edi. Meniñ qolımnan tük kelmeytin. Sabaqtı da ortaşa oqimın, dene şınıqtıruda saptıñ eñ soñında twramın (külip). Bireu futboldı jaqsı oynasa, men onı da bilmeytinmin. Sosın «Nege men özgeşe emespin?», «Nege talantsızbın?», «Nege bir närse üyrenbeymin?» degen oy keldi. Sol kezde mağan Jadıra Mwrathanqızı degen informatika päniniñ mwğalimi jol siltep, komp'yuterlerdiñ tilin meñgeruge bağıt-bağdar berdi. Ol kisi oqu isiniñ meñgeruşisi bolatın. Meni informatika sınıbına kirgizip, «Mine, üyren»,-dep qaldırıp ketetin. Komp'yuterlerdiñ ana jerin bir, mına jerin bir şwqılap jürip, üyrenip aldım. 9-sınıpta jürgende mwğalimderdiñ, qwrdastarımnıñ, Qarağandı qalasınıñ biraz jerinde komp'yuter jöndep, aqşa tabatın boldım. Olar aqısına 200-500 teñge beredi. Ol kezde bwl kädimgidey aqşa edi ğoy (külip). Söytip aqşanıñ qwnın tüsine bastadım.

«Alğaşqı millionımdı 17 jasımda taptım»

10-sınıpta özimniñ eñ birinşi biznesim – komp'yuter satatın ortalığımdı aştım. Ol kezde «Valyut-Tranzit bank» bankrotqa wşırap jattı. Men onıñ komp'yuterlerin 4 mıñ teñgeden satıp aldım da, jöndeytinin jöndep, isteytin bölşekterin qwrastırıp, bir komp'yuterdi 20 mıñ teñgege sattım. Ol üşin tañğı 6-da twrıp, qalada habarlandıru jabıstıramın. Onda komp'yuterdiñ fotosı, sipattaması, bağası, baylanıs telefondarı jazılıp twradı. Sol arqılı biraz adamdar habarlastı. Aptasına 4-5 komp'yuter satıp, ayına 100-150 mıñ teñge tauıp jürdim. Jazda äkem ekeuimiz auıldıq jerlerge şığa basadıq. Biraq auıl adamdarında aqşa joq. Sondıqtan bir komp'yuterdi eki qoyğa ayırbastadıq. Ol kezde eki qoydıñ bağası 30 mıñ teñge edi. Maldı qalağa alıp kelip, tağı sattıq. Onıñ aqşasın dollarmen beretin. Solay 17 jasımda eñ birinşi bir millionımdı taptım. Onı qalay sanağanım äli künge deyin esimde (külip).

11-sınıpta WBT-dan naşar bal jinap qalıp, universitetke tüse almadım. Bir bal jetpey qaldı. Sondıqtan bir jıl tağı da komp'yuter sattım. Kelesi jılı Reseydiñ Tombı qalasındağı universitetke «Wşu dinamikası men raketa qwrastıru» fakul'tetine grantqa tüstim. Ol jaqta da bosqa jürmey, dostarımmen birge qwrılıs ağaştarın sattıq. Orman şaruaşılığı bar qıtay jigitpen seriktes atandıq.

Universitette oqıp jürgende, ärdayım izdeniste jüretinmin. Şetelde gidroponikalıq tehnologiyalardı qoldanatının estip, birden «Nege vertikal'di jılıjay jasamasqa?» degen oy keldi. Ol oyımdı sol kezdegi auıl şaruaşılığı ministri Asıljan Mamıtbekovtiñ blogına joldadım. Ministr meni Qarağandınıñ auıl şaruaşılıq basqarmasına jiberdi. Olar eşqanday kömek bergen joq, tek «Jaraysıñ! Jasap jatqanıñ jaqsı. Oquıñdı bitirgennen keyin kel, qoldau körsetemiz»,-dedi. Sonıñ özi mağan ülken motivaciya bergen edi.

Reseydegi oquımdı 2-kursta tastap kettim. Oqıp jatqan salam qızıq emes edi. Qazaqstanğa kelgende balmen, konsaltingtik jwmıstarmen aynalıstım. Mende bir biznes bastasam, onıñ eñ joğarğı tabısına qol jetkizip, 180 gradusqa özgeretin qasiet bar. Solay boldı. Jinağan bilimim jetispeytinin tüsindim. Damu üşin Intertel kompaniyasına tehnik bolıp jwmısqa kirdim. Bir jıldan keyin tehnikalıq direktor boldım, odan keyingi jılı 21 jasımda direktordıñ mindetin atqaruşı boldım. Ol 1997 jıldan beri jwmıs istep kele jatqan internet jäne telefon baylanıstarımen  aynalısatın Qarağandıdağı öte ülken kompaniya edi. Qol astımda 10 şaqtı adam jwmıs istedi.

«Gidropondı tehnologiyamen jeti künde 165 kilogramm şem-şöp aluğa boladı»

Arada 3-4 jıl ötken soñ gidropondı tehnologiyağa qaytıp keldim. Äkem ekeuimiz eñ birinşi täjiribelerdi jasadıq, qwrılğıların taptıq. Bwl tehnologiyanı auıl şaruaşılığında qoldanuımızdıñ özindik sebebi bar. Qazaqstanda ettiñ bağası nege qımbat? Öytkeni, maldıñ azığı qımbat. Sonı arzandatu üşin osı tehnologiyanı qoldanuğa boladı. Bwl negizi Mısırda oylap tabılğan, eki mıñ jıldıq tarihı bar ädis. Biz onı Qazaqstannıñ ekologiyasına beyimdedik. Sol arqılı 33 kg arpadan 165 kg jasıl şöp aluğa boladı. Birinşi küni arpanı seuip şığasız, jetinşi küni wzındığı 20-25 sm jasıl şöp ösip şığadı. Bwl jerde bastı röldi temperatura oynaydı. Ol 18-22’S gradustan joğarı boluı kerek. Köbi bwlardı jılıjayda qoldanadı dep oylaydı. Joq, jılıjay kerek emes. Onı jertölede nemese garajda ösire beruge boladı. Künniñ közin arnayı şamdar almastıradı. Topıraq qajet emes, tek su ğana qoldanıladı. Twqım sebilgende qalıñdığı 3 mm-den aspauı kerek. Sol siyaqtı türli tehnologiyalıq nyuanstarı bar. Olardı saqtasañız, ösu jıldamdığı artadı da, önim mol boladı. Bir qatelik ketse, barlıq twqımdı mük basıp ketedi.

Qazirgi künde 30-dan astam şarua qojalığı bizdiñ qwrılğını qoldanadı. Olar Almatı, Aqmola, Oñtüstik Qazaqstan oblıstarında ornalasqan. Mañğıstau oblısımen kelissözder jürgizip jatırmız. Juırda Qarağandı oblısındağa üş mıñ bas malı bar ülken şarua qojalıqtarı bizdiñ tehnologiyanı ornatadı.

Qarqındı türde damıp kelemiz. Bäsekelesterimiz öte az, Qazaqstanda 2-3 kompaniya ğana osı salada jwmıs isteydi. Olarğa qarağanda bizdiñ sapamız joğarı, bağamız tömen. Mısalı, reseylik analogtıñ bağası 325 mıñ teñge, bizdiki 135 mıñ teñge twradı. Siz onı Reseyden alıp kelseñiz, jetkizu üşin kölik jaldaysız jäne 12%  qosılğan qwn salığın töleysiz. Sondıqtan, bizdiñ bağa tiimdirek.

Osı tehnologiyamen üy gidroponikasın şığarudı qolğa alıp jatırmız. Qazan ayınıñ basında alğaşqı nwsqaları şığadı. Ol arqılı türli kökönisterdi ösiruge boladı.

Bastı maqsatım – elimizde osı gidropondı tehnologiyanı, tipti menikin bolmasa da, engizse ğoy dep oylaymın. Sebebi, bizde 100 jıl bwrın maldı qalay baqsa, äli solay bağıp keledi. Maldı jayılımğa jiberip qoyıp, soñınan jüredi, barlıq jüykesin qwrtadı. Onıñ ornına gidroponikalıq tehnologiyanı qoldansa, jaz boyı şöp şauıp, onı tasıp, qıs boyı «Şöp jetpey qala ma?»,-dep qorıqpaytın edi. Bwl qwraldar jasıl şöpti sizge 365 kün boyı beredi jäne barlıq paydalı elementteri saqtaladı. Sonıñ arqasında qıstı künderi etti 10%-ğa, sütti 15%-ğa köbeyuge boladı. Sondıqtan, biz qwrılğılardı satqan kezde onıñ qoldanu täsilin, qalay qwrsa, önimdiligi joğarı bolatının satıp aluşılarğa tolığımen üyretemiz.

«Memlekettik rämizder beynelengen sağat sapalı boluı kerek»

Meniñ bizneste 10 jıldıq täjiribem bar. Sondıqtan är türli salalarğa tabısı bar ekenin körsem, qorıqpay kirip kete beremin. Qazir jasıl tehnologiyadan özge, patriottıq «Otan» qolsağattarın şığarıp jatırmız. Aşılğanına bir jıldan astı. Qazir 6 türli sağat şığaramız. Eñ alğaşqısı – «Otan» sağattarı. Bwl ideya qaydan keldi?

Birer jıl bwrın bir biznesim bankrotqa wşıradı. Jaña ideya kerek boldı. Sonda «Elimizdiñ täuelsizdik alğanına 25 jıl. Osığan baylanıstı nege patriottıq sağat şığarmasqa?» degen oy keldi de, otırıp alıp sağattıñ dizaynın sızdım. Sosın onı äleumettik jelilerde jariyalap, adamdarğa wsınıs jasap kördim. Köp adamdar satıp alatındıqtarın aytıp, pikir bildirdi. Söytip, Esenov Aybek degen seriktesim ekeuimiz sağat şığarudı qolğa aldıq.

Meniñ qanday biznes bastasam da, bärine ortaq bir wstanımım bar – «Nölden bastalğan biznes – eñ jaqsı biznes». Sondıqtan qolımda bar aqşağa qosu üşin üydegi biraz zattı lombardqa, biraz zattı bılay da sattım (küldi). Aybek te qolında bar qarajatın saldı. Ekeuimiz zauıttarmen kelisim-şartqa otırdıq. Alğaşqı 100 sağat 2015 jıldıñ jeltoqsan ayında şıqtı da, bir ayda tolıq satılıp ketti.

«Prezident» qolsağattarı tolığımen Mayamide qwrastırıladı. Alğaşqıda «Otan patriotı» sağattarın qajetti bölşekterin Europadan alıp kelip, Qarağandıda jinadıq. Keyin olardı da Europada qwrastıruğa jiberdik. Sağattar şveycariyalıq, japoniyalıq mehanizmmen jwmıs isteydi. Äynegi sapfir, qalıbına altın jalatılğan. Meniñ oyımşa, memlekettik rämizder beynelengen sağattardıñ sapası tömen bolmauı kerek.

2017 jılı Resey men Türkiyanıñ narığına şığudı josparlap otırmız. Oğan kömektesetin seriktester de tauıp qoydıq. Ol üşin Resey men Türkiyanıñ eltañbasın sağatqa salamız. Bwl ürdis älem boyınşa äli damımağan, onday sağattar köp emes.

Sağattardıñ eñ arzanı 130 mıñ teñgeden bastaladı, eñ qımbatı – «Prezident» degen sağat. Ol 325 mıñ teñge twradı. Twtınuşılarımız deputat, biznesmen ağalarımız, şetelden de tapsırıstar tüsedi.

Bizdiñ sağattıñ «Kerbez», «Mädeni mwra» degen köşirmeleri köp. Olar Qıtaydan jasap äkelip satıp jatır. Kişkene özgeris enizse bir jön, oyuların özgertip, basqa detal'dar qosuğa boladı. Eltañbanı salğanına qarsı emespin. Biraq olar bizdiñ dizayndı tolığımen qaytalaydı, rim cifrları qalay ornalasqan, örnekter qalay tüsken – bärin köşiredi. Al, bağası 5-10 mıñ teñge aralığında. Olardı sotqa beruge bolatın edi, alayda qıtaylıqtar mağan: «Ne jaqsı satılsa, biz sonı köşiremiz»,-dedi. Bir jağınan ol bizge berilgen bağa (külip).

Bwdan bölek Qarağandıda «Nwr şuaq» degen 250 gektarlıq agropolisimiz bar. Oğan qosa, kişigirim kafem bar, turistik kompaniyam aşılayın dep jatır.

Qazir jas käsipkerler associaciyasınıñ basşısımın. Alayda, taza bizneske keteyin dep jürmin. Onday jerde otıruğa äli erte siyaqtı. Tağı da kişkene täjiribe jinap alayın (külip).

«2017 jılı 1 mln dollar tabıs tabudı josparlap otırmız»

Jaña ispen aynalısu, jaña ideya izdeu – mağan rahat sıylaydı. Meniñ twraqtı keñsem da joq: biznesim Qarağandı men Astanada, özim Almatıdamın. Nege? Öytkeni mağan osınday ömir süru obrazı wnaydı. Jaña adamdarmen tanısamın. Mısalı, erteñ ülken bir kompaniya basşılarımen kezdesemin. Olarmen birlese otırıp, Qazaqstandağı su fil'trin şığarğalı jatırmız. Ol ideya ayaq astınan keldi. Men köbinese bäsekelesi az, damımağan, alayda aqşası bar salağa ğana kiremin. Köp adamdar onday salanı köre bilmeydi. Olar, kerisinşe, tanımal bolıp jatqan salalarğa jügiredi. Osınıñ arqasında 2015 jılı 500 mıñ dollar tabısqa qol jetkizdik. 2017 jılı bwl tabıstı 1 mln dollardan asırudı josparlap otırmız.

Aldağı bes jılda…

Qazaqstanda import öte jaqsı damıp keledi. Biraq, oğan eşkim kirisip jatqan joq. Elimizde bos salalar öte köp. Nege tauıq etin mwhittıñ ar jağındağı Amerikadan, qoy etin Qıtaydan äkeledi? Nege IT-tehnologiyalar men kiimder şetelden keledi? Sonı elimizde damıtıp, öndiruge boladı. Qazir Reseydiñ narığı aşıq. Olarğa bwrın Europadan zattar äkelinse, qazir jauıp tastağan. Sondıqtan, Qazaqstannan sol jaqqa şığuımızğa boladı. Meniñ boljamım boyınşa, aldağı bes jılda importtıq önimderdiñ ornın basatın biznester damitın boladı.

«Özimdi damıtu üşin…»

Köp adamdarmen tanısamın, şetelge köp şığamın. Osı jazda altı memlekette boldım. Alayda, ağılşın tilin naşar meñgergenmin. Köbinese audarmaşı jaldaymın nemese Google Translate bağdarlamasımen jüremin. Til bilmeytinime wyalamın, üyrenuge uaqıt bolmay jatır.

Är türli şaralarğa qatısamın. Sol arqılı jaña ideyalar alıp, jaña biznestermen tanısamın. Damimın. Şınımdı aytsam, biznes jaylı kitaptardı oqımaymın. Olarğa asa sene qoymaymın.

Arman Toskanbaevtıñ bir küni

Tañerteñ 9-da twramın. «Deni saudıñ – janı sau»,-dep kün ara fitneske qatısamın. Keñsege köp barmaymın. Meniñ keñsem – komp'yuterim. Sol arqılı komandamdı tolığımen qadağalaymın. Barlıq jwmıs onlayn resurstarda tirkelip otıradı: bügin qanşa satılım boldı, qanşa tapsırıs tüsti, qanday jwmıs istelip-istelmey jatqanın qaşıqtıqtan bilip otıramın.

Käsipkerden keñes

1. Jetistikke jetkiñiz kelse, berilip isteu kerek. 2015 jılı qanday deval'vaciya bolğanın kördik. Ol bizge mwnaysız ömir sürip üyrenu kerek ekenin körsetti. Erteñ mwnay müldem qwldırap nemese joyılıp ketse, ekonomikanı biznes qana qwtaqaradı. Memleket te orta jäne şağın biznesti damıtudı qolğa aldı. Jastarğa köp jağday jasap otır. Alayda, jastar onı paydalanbaydı. Olar universitetti bitire salıp, eñbekaqısı 150-200 mıñ teñge bolatın jwmıs izdeydi. Men alğaşqı jwmısıma kirerde: «Mağan aqşa kerek joq, täjiribe kerek. Sol üşin alıñızşı»,-dedim. Biraq bastığım: «60 mıñnan bastaysıñ, arı qaray täjiribeñe qaray öse beresiñ»,- dedi. 2 jıldan keyin 200 mıñnan asatın eñbekaqı aldım.

2. Jetistikke talpınu kerek. Jastarğa ne bolğanın bilmeymin, jetistik jasauğa degen talpınıs, romanika joq (külip). «Osı ömirde biraz jetistikke jetuim kerek» degen biraz avantyurizm men romantika kerek. Äytpese, jwmıs-otbasınıñ arasında jürip, jılına bir demalıs, aptasına jeti kün, jılına 365 kün, solay jetpis jıl bir jerde jwmıs isteu degen miğa sıyımsız ğoy.

Qazaqstandı älemge tanıtqannıñ biri — Gennadiy Golovkin. Tura solay nege talpınbaymız? Biznes bir jolı ğana. Sportta da, önerde de tanımal boluğa boladı.

3. Seriktestermen jwmıs bastağanda barlığın aldın-ala kelisip, basın aşıp alu kerek. Barlığı qağazğa tüsetin bolsın. Auızben aytılğannıñ küşi joq. Qay kompaniyamen, qay seriktespen jwmıs isteseñiz de, ärdayım kelisim-şartqa qol qoyıñız. Kezinde bwl keñesti mağan aytqandar bolğan, men oğan qwlaq aspadım. Osınım dwrıs bolmağan.

4. Komandasız eşteñe önbeydi. «Jalğızdıñ üni şıqpaydı».

5. Jas käsipkerlerge jwmısqa täjiribesiz adam almau kerek. Siz öziñiz biznesti endi bastap jatırsız, qalay täjiribesiz jandı alasız? Ol sizdiñ biznesiñizdi odan sayın qwldıratadı. Sondıqtan, öz isin biletin käsibi mamandarmen jwmıs isteñiz.

Swhbattasqan Äsel Sarqıt, suretter Darın Şökenov

SZH.kz