«ءبىز تەگىمىز-تۇرىك، ءدىنىمىز-يسلام ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن قاسيەتتى كىتاپ –قۇران كارىمدى ناسيحاتتاۋدى ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. ءدىنىمىزدى، ءتىلىمىزدى ساقتاۋ – ۇلتتىعىمىزدى، مەملەكەتتىگىمىزدى ساقتايدى. “    ن.ءا.نازارباەۆ.    
    

        بۇگىنگى قوعامداعى بولىپ جاتقان سان-سالالى جاڭالىقتار،الىس جاقىن ەلدەرمەن جاسالىپ جاتقان ءار قىرلى بايلانىستار،جاستاردىڭ ءومىر تىرشىلىگىندەگى كەزدەسىپ جاتقان قيىندىقتار مەن قايشىلىقتار، جالپىسى، قوعامدىق قۇبىلىستاعى بۇرىن-سوڭدى بولماعان قوزعالىستار مەن وزگەرىستەرى ادام تاربيەلەۋ شەڭبەرىندە،دالىرەك ايتقاندا،بالا تاربيەلەۋدى،وتكەن تاريحىمىزدا سىنالعان تاقتاق جول،ىرگەلى تاجىريبە-«يماندا ۇل،يبالى» قىز تاربيەلەۋ مۇراتىنا ەرىكسىز باعىتتاۋدى تالاپ ەتۋدە.

       يماندىلىق – ادامنىڭ قوعامداعى، كۇندەلىكتى ومىردەگى ءىس-ارەكەتتەرىن بەلگىلى-ءبىر قالىپقا تۇسىرەتىن ىشكى رۋحاني رەتتەۋىش قادىر-قاسيەت، ادام بويىنداعى ادامگەرشىلىك, ىزگىلىك، كىسىلىك بەلگىسى. ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا ادامنىڭ يماندىلىعىنا – مىنەز-قۇلىق جۇيەسىندەگى ەرەكشەلىكتەرىنە كوپ كوڭىل بولىنگەن.«بۇرىنعى ۋاقىتتا – دەپ جازدى ج. ايماۋىتوۆ پەن م. اۋەزوۆ «قازاقتىڭ وزگەشە مىنەزدەرى» دەگەن ماقالاسىندا; — قازاق ەلى ۇيىمشىل، ەرى جاۋىنگەر، ءبيى ءادىل، نامىسقور، ادامى ءىرى، ءبىتىمدى، قايراتتى، ساۋىقشىل ەل بولعان ەكەن. دوسىمەن دوستاسىپ، جاۋمەن جاۋلاسۋعا تاباندى، قايعىرا دا، قۋانا دا بىلەتىن حالىق ەكەن »-دەيدى.«ادامگەرشىلىك»-ادام بويىنداعى «ىزگىلىك»، «سىيلاستىق»، «ينابات-تىلىق»، «كىسىلىك» سوزدەرىمەن ماندەس. ۇلتتىق تاربيە ىلىمىندە ادامنىڭ جاعىمدى مىنەز-قۇلىقتارىن وسى ۇعىمداردان تاراتادى.مىنەز-قۇلىق پەن قارىم- قاتىناستاعى كەلەسى ارەكەتتەردى اتاپ وتۋگە بولادى: ادامدى سىيلاۋ، ار- ۇياتىن ساقتاۋ، مەيىرىمدىلىك تانىتۋ، كىشىپەيىلدىلىك كورسەتۋ ت.ب. ادامگەرشىلىگى ار-ۇياتى بار        ادامنىڭ بەت بەينەسى، يمان ءجۇزدى-لىگى جارقىن، بيازى ءوزى پاراساتتى كەلەدى. ونداي ادامدى حالىق ءيمانجۇزدى كىسى دەپ قۇرمەتتەيدى. قازاق حالقىنىڭ اتا-بابا داستۇرىندە يماندىلىق تەك ءدىني سەنىم ەمەس، ول سونداي-اق، ۇلتتىق پسيحولوگيالىق سالتقا، حالىقتىق ەرەكشەلىككە اينالعان قۇبىلىس. حالقىمىزدىڭ تۇسىنىگىندە يمان ءسوزىنىڭ اياسىندا سەنىم ماعىناسىمەن قاتار، بارلىق اسىل قاسيەتتەردى (ۇيات، ار-نامىس، سابىرلىق، جومارتتىق، شىنشىلدىق، ادالدىق، مەيىرىمدىلىك، كىشىپەيىلدىلىك ت.ب.) قامتيتىن تۇسىنىكتەر كورىنىس تاپقان.
بۇرىنعى دۋالى اۋىز اتالارىمىزدىڭ سويلەگەن سوزدەرى مەن ىستەگەن امالدارىنان يماندىلىقتىڭ جەلى ەسىپ تۇراتىن.«جاستارى يماندى ەلدىڭ – بولاشاعى زور» – دەگەن ج.بالاساعۇن.جاس ادامدى يماندىلىققا باۋلۋ ءۇشىن ولاردىڭ ار-ۇياتىن وياتىپ، نامىسىن قايراپ، مەيىرىمدىلىك، قايىرىمدىلىق، كىشىپەيىلدىلىك، قامقورلىق، ادالدىق، ىزەتتىلىك سياقتى ادەپتىك-پسيحولوگيالىق قاسيەتتەردى ولاردىڭ بويىنا ءسىڭىرۋ-ءاربىر وتباسىنىڭ، بالالار باقشاسى مەن مەكتەپتىڭ، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ پارىزى. ادامنىڭ جارىق دۇنيەگە كەلۋى، ءوسۋى، ەرجەتۋى، تىرشىلىك ەتۋى، قارتايۋى، اتا مەن بالانىڭ قارىم-قاتىناسى، ۇلكەندىك پەن كىشىلىك، سىيلاستىق، ادەپتىلىك پەن ارلىلىق، يناباتتىلىق ءتارىزدى ماڭىزدى ماسەلەلەر يماندىلىقتىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى رەتىندە ەشقاشان دا نازاردان تىس قالماعان. جاستاردىڭ ۇلكەندەرگە قۇرمەت كورسەتۋى، ۇلكەندەردىڭ كىشىلەرگە ىزەت ءبىلدىرۋى ءومىر ءسۇرۋ سالتىنا اينالعان.قوعامدا بەرىك قالىپتاسقان وسىنداي كورگەندىلىكپەن ءومىر كەشۋ داعدىلارى جينالا كەلىپ،بارشا ادامگەرشىلىك قاعيدالاردىڭ، يماندىلىقتىڭ جازىلماعان كودەكستەرىنىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولعان.بويىنا ادامگەرشىلىك اسىل قاسيەتتەردى جيناپ وسكەن جاستى “كورگەندى” دەپ، جۇرەگىنەن نۇر، وڭىنەن جىلۋ كەتپەيتىن، ءاردايىم جاقسىلىق جولىن ويلايتىن، ءار ىستە ادىلدىك كورسەتەتىن ادامداردى “يماندى” دەپ اتاعان.ادامگەرشىلىك پەن يماندىلىق.بۇل ەگىز ۇعىم ادامزات تاريحىندا قاتار ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. ويتكەنى  ادامداردىڭ ءومىر سۇرۋىندە سەنىمدىلىك پەن تۋراشىلدىق ايرىقشا ماڭىزعا يە.
ەگەر بۇل ەكى ءسوزدىڭ بەرەتىن ماعىناسى ءىس جۇزىنە اسسا ءاربىر ادام، قوعام، مەملەكەت باياندى،بەرەكەلى ءومىر كەشكەن بولار ەدى. مۇنداي سيپاتقا قوعامدى، جالپى جۇرتشى-لىقتى يە قىلۋ، ارينە وڭاي شارۋا ەمەس. دەگەنمەن كوپ ۋاقىت السا دا ، بۇل سيپاتتارعا قول جەتكىزۋگە بولادى. حالقىمىز سىرت كوزبەن ەمەس، جۇرەكپەن ۇعاتىن ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى جوعارى دارىپتەگەن.يماندىلىق، ادىلەتتىلىك، ىزگىلىك، مەيىرىمدىلىك مۇرات-تارىن تەرەڭ يگەرۋگە كۇش سالعان. مال -مۇلكىنەن، داۋلەتىنەن يمانىن جوعارى باعالاعان قازاق «ەر جىگىتتىڭ ءۇش بايلىعى بار: ءبىرىنشى – يمانى، ەكىنشى – ىرىسىنىڭ تۇراعى، ءۇشىنشى – داۋلەتىنىڭ تۇراعى» دەپ اتالى ءسوز قالدىرعان.

 يماندىلىق قاسيەتتىڭ سىرىنا تەرەڭىرەك ۇڭىلەتىن بولساق، قازاق حالقى يماندىلىقتىڭ ءۇش نەگىزىن وزدەرىنە تىرەك ەتكەن.ول، بىرىنشىدەن، نانىم-سەنىم، ءدىن.يماندىلىق ماعىناسى يمان سوزىنەن باستاۋ الادى. تىلىمىزدە يمان سوزىنە قاتىستى يمان ءجۇزدى، يماندى ادام، يمانى بار ت.ب. بىرنەشە تىركەستەر بار. يمان ءسوزى – الإيمان «ءال-يمان» اراب تىلىندە «سەنىم» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ياعني، يمان كەلتىرۋ، شىن بولمىسىمەن سەنۋ، يلانۋ.اللاھتىڭ جالعىز ەكەندىگىنە،ونىڭ پايعامبارلارىنا،تۇسىرىلگەن كىتاپتارىنا، اقىرەت كۇنىنە شىنايى سەنۋدى بىلدىرەدى.
يسلام ءدىنىن ماقۇل كورىپ، شاريعات زاڭدىلىقتارىن سالت-داستۇرىمەن قيۋلاستىرىپ، ساليقالى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋعا تالپىنۋ ارقاسىندا، بۇگىندە جاھاندانۋدىڭ بەت قاراتپايتىن جويقىن  جەلىنە جۇتىلىپ كەتپەي وتىرعاندىعىمىز سونىڭ دالەلى بولا الادى. قانىمىز دا،تەگىمىزدە بار يماندىلىقتى قانشاما تۇنشىقتىرىپ جاتسا دا، كوكىرەك كوزىن اشىپ جىبەرسە، قايتادان ءوز بيىگىنە كوتەرىلەرى انىق.بىراق، بۇگىنگى تاربيەدە- جەتپەي جاتقان نارسەنىڭ ناق باسىندا وسى يماندىلىق تۇر.ونىڭ كوپتەگەن سەبەپتەرى بار ەكەنى راستاي وتىرىپ،باستىلارىن اتاۋدى ءجون كوردىم.ءبىرىنشى.قازاق وتباسى، بۇگىنگى قۇرامىندا جاسۇرپاققا يماندىلىق تاربيەسىن تولىقتاي يگەرتۋگە دارمەنسىز.بۇگىنگى وتباسىندا، كەشەگى اتەيستەر،كوممۋنيستەر،ماڭگۇرتتەر اناعۇرلىم ۇلەس يەلەنىپ،اتا- اجەلەر،اكە-شەشەلەر بولىپ وتىر.جاڭا عانا جۇرەگى،ىقىلىسى يمانعا بۇرىلىپ كوزىن اشقان اتا-اجە،اكە-شەشەلەر وزدەرى تولىق جەتىلىپ كەتكەن جوق.ەكىنشى.بارشاعا ۇلگى- ونەگە كورسەتىپ،يمان نۇرىن شاشاتىن ءدىن جولىندا جۇرگەن،مەنىڭ باۋىرلارىم،ونىڭ باستاماشى ۇيىمدارى مىنا ءبىر جايدى ەسكەرمەي ءجۇر.وتكەن عاسىردىڭ باسىندا مەدىرەسەلەر سانى،بۇگىنگى كۇننەن الدە قايدا مول بولۋمەن قاتار،7-14 جاستاعى قازاق قىزدارىنىڭ 7-8 پايىزى، سول مەدىرە-سەلەردە ءدىني ءبىلىم العان.ال ۇلداردىڭ مەدىرەسەگە قامتىلۋى بۇدان 4-5 ەسە ارتىق بولعان. (پ.سالاماتوۆ، ج.قاسىمباەۆ).شەتكەرى اۋىلداردا اۋىل مولداسى جوق بولعانىمەن،قوجا-مولدالار ءار شاڭىراققا جەتىپ،بالا سۇندەتتەگەن،جانازا شىعارعان،قۇران حاتىم تۇسىرگەن، ۋاعىز ايتقان، بالالاردىڭ ءدىني ساۋاتىن اشىپ،اتا-اناعا كومەكتەسىپ وتىرعان.كازىرگى كەزدە،تەك مەشىتتىڭ سانى 3500-دەن اسىپ،شەتكى اۋىل تۇر عوي،شەت ەلدەگى قازاق دياسپورالارىنىڭ اۋماعىندا يماندىلىق تاربيە جۇرگىزۋ مۇمكىندىگى تۋعان. الايدا،مەدىرەسە سانى،اتالعان مەزگىلدەگى مەدىرەسە سانىنان تىم تومەن جاتىر. ءدىني ۋاعىز ايتۋ،ناسيحات جۇرگىزۋ، مەشىت-مەدىرەسە اۋماعىندا شەكتەلىپ قالعان.قازاقتىڭ: «قورقاق مولدا،مەشىتتەن ۇزامايدى»- دەگەن ءسوزى وسىدان شىققان شىعار.ءۇشىنشى.يماندىلىق تاربيەسىن بارشاعا يگەرتۋ مۇمكىندىگى،مۇرالىق ءداستۇرى،بىلىمدىك قورى،ۇلگى-ونەگەلىك عيبراتى ءدىن باۋىرلارىم، سىزدەردىڭ قولدارىڭىزدا تۇر.تەك،ۇتىمدى پايدالانۋ داعدىسى جەتىسپەي كەلەدى.

   … مۇحاممەد (س.ع.س.)-عا دەيىن,اللاھ تاعالا 124 مىڭ پايعامپارلاردى تاربيەلەپ،ءار ءتۇرلى رۋ تايپالارعا جىبەرگەن.ولار جەكە باستارىنىڭ ۇلگى-ونەگەسى، تاربيەلىك ۇگىت ناسيحاتى،ۋاعىز وسيەتىمەن كوپتەگەن ساحابالارىن تاربيەلەپ العان. پايعامپارى-مىز(س،ع.س.): «مەنى ەڭ كوركەم ۇلگىدە تاربيەلەگەن راببىمنىڭ ءوزى»-دەيدى.اللاھ ەلشىسى (س.ع.س.)  پايعامپارلىعىنان بۇرىن  دا قارا قىلدى قاق جارعان ادىلدىگىمەن،سوزىنە بەرىكتى-گىمەن، سەنىمدىلىگىمەن، مەيرىمدىلىگىمەن جانە قول ۇشىن بەرۋگە ءازىر تۇراتىن پيعىلىمەن تەڭدەسسىز ۇلگى كورسەتكەن –ادام.ونىڭ ۇستىنە راببىسى كەمەلدەندىرىپ تاربيەلەگەن-دىكتەن،33 مىڭ ساحابا تاربيەلەپ، سوڭىنا ەرتىپ،اللاھتىڭ اق جولىندا، قايىسپاس قايسارلىقپەن پايعامپارلىق مىندەتىن اتقارا ءجۇرىپ، ادام تاربيەلەۋدىڭ تەڭدەسى جوق ميراسىن،ۇمبەتىنە ولشەۋسىز ۇلگى-ونەگە، رۋحاني مول مۇرا قالدىردى. ادامزات تاري-حىندا ودان وتكەن ۇلىق ۇستاز  جوق.اينالايىندار،ءار ءبىرىڭ،وسىنداي ۇستاز بولا ءبىلىڭ-دەر!وتىز ءۇش مىڭدى بىلاي قويعاندا،33 بالاعا شاراپاتتارىڭ تيسە،از بولماس.حاق ەلشىسى وقۋ-جازۋدى ۇيرەنۋگە كوپ كوڭىل ءبولىپ،ءبادىر سوعىسىندا قولعا تۇسكەن تۇتقىندارعا 10 مۇس-ىلمان بالاعا وقۋ-جازۋ ۇيرەتۋ شارتىمەن،ولارعا باس بوستاندىعىن بەرگەنى ەستە عوي..!

ءتورتىنشى.ۇلتىق تاربيە مەن يماني تاربيەسىنىڭ اراسىنداعى ءداستۇرلى بايلانىستى، ىنتىماقتاستى ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋ نەمەسە ءبىر جاقتى بۇرا تارتۋ بايقالۋدا.ءدىني-ۋاعىز،وقۋ- اعارتۋ باعىتىندا كوپتەگەن كىتاپتار مەن وقۋلىقتار،كەڭەستەر،كومەكتەر قاۋىمعا
تاراتىلىپ ءجۇر.مىسالى;«حاديس-عۇرپىمىز،سۇننەت-سالتىمىز»،«ءدىن مەن ءداستۇر»، «مۇسىل-ماندىق تاربيە»، «يسلامداعى بالا تاريەسى» ت.ب.وسىلاردا: «تاربيە،ءداستۇر،عۇرىپ،
باتا،يمان ت.ب. ۇعىمدار مۇسىلماندىق وركەنيەت جەمىسى»-دەپ تالداپ، مۇسىلمانعا دەيىن قازاقتا يماني تاربيە بولماعانداي  جازادى.وسى قالپى قويا بەرسەڭىز، «يسلامعا دەيىن ومىردەن وزعان قازاقتىڭ اتا-بابالارى-يمانسىزدار»-دەۋى دە مۇمكىن. -«يسلامداعى بالا تاربيەسى»دەگەن كىتاپ وتە تارتىمدى،ءتىلى جاتىق ەكەن،نەگە پايدالانبايسىزدار؟-دەگەن ساۋالعا،ديرەكتوردىڭ  تاربيە جونىندەگى ورىنباسارى،قىزىمنىڭ بەرگەن جاۋابى:-اتا،وسى تاقىرىپتا جازاتىن،ءبىزدىڭ «عالىمدار»،يسلام مەملەكەتىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاقتارعا ارناپ جازادى.مەنىڭ تاربيەلەپ وتىرعان بالالارىم،بىرىڭعاي  «مۇسىلمان» بالالار ەمەس.ونىڭ ۇستىنە،كىتاپتى وقىپ كورىڭىزشى،مەكتەپ،مۇعالىم،ءدىن قىزمەتكەرلەرىنىڭ تاربيەدەگى مىندەت،ماقساتى تۋرالى ايتىلمايدى.ءبارى اتا-انالارعا سىلتەنگەن. «اتا-انانىڭ ەڭ ۇلكەن مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى-مۇسىلمان ۇمبەتى دەگەن اتقا لايىق يماندى پەرزەنت تاربيەلەۋ»مۇنداي بۇرا تارتۋشىلىق پەن بۇلتارۋ كازىرگى مەكتەپتەگى يماندىق تاربيەسىندە دە مول.
بەسىنشى.مەكتەپ ءپان باعدارمالارىندا،تۇجىرىمدامالارىندا ۇلتتىق تاربيە مەن يسلامي يماني ۇعىمدارىن ءپان مازمۇندارىنا كوپتەپ ەنگىزۋ،تاربيە ساعاتتارى مەن جۇمىستارىندا ولاردى ەرەكشە ەسكەرۋ،ايتىلعان-اق.بىراق،جۇزەگە اسىرىلۋ قارقىنى تىم ماقتانارلىق ەمەس.مىسالى،ءتىل،ادەبيەت،تاريح قاتارلى گۋمانيتارلىق پاندەردىڭ كەز-كەلگەن تاراۋلارى مەن بولىمدەرىندە،جەكەلەنگەن ساباقتارىندا مۇسىلماندىق ادەپتەر، حاديستەر،جىبەك مىنەزدەردى مىسال ەتىپ الىپ،ءتىل ساباقتارىندا;جاتتىعۋ تالداۋلار جاساۋ،ادەبيەتتە;دىني ولەڭدەر مەن اڭىز،تولعاۋلارعا سيپاتتامالار بەرۋ، ءار ءپاننىڭ ەرەكشەلىگىنە ساي،يماندىلىق تاربيە نەگىدەرىن قامتۋعا تولىق مۇمكىندىك بار.مەشىت پەن مەكتەپ،اتا-انالارمەن ىنتىماقتاسا وتىرىپ بۇل تاقىرىپتا كوپتەگەن تاربيەلك ساعاتتار،سايىستار،ەرتەڭگىلىكتەر مەن كەشكىلىكتەردى ۇيىمداستىرۋعا بولادى. يماندى، ونەگەلى،ونەرلى ادامدار قايدا دا بار.ولارمەن كەزدەسۋ جاساپ،ونەگەلەرىن الىپ،وسيەتتەرىن تىڭداۋعا كازىردەرى مۇمكىندىك جەتەدى.شاڭىراق كوتەرگەندەرىنە 55 جىل بولعان،قاجىلىققا قاتارىمەن بارىپ كەلگەن،قوس قاريانىڭ اڭگىمەسىن تىڭداۋعا،اۋىلدىڭ ۇلكەن- كىشىسى تۇگەل جينالعاندىقتان اۋىلدىق مادەنيەت ۇيىنە سيماي،كوپشىلىگى تۇرەگەلىپ تۇرىپ،ەسىك الدىندا تاماشالاعانىن كوزىمىزبەن كوردىك.بۇل شارانىڭ باس-قاسىندا اۋىل مەشىتىنىڭ يمامى مەن مەكتەپ ديرەكتورى تۇردى.ىنتىماقتاستىق وسىلاي باستالىپ،داستۇرگە اينالادى.
التىنشى.قازاقتىڭ ادامگەرشىلىك اسىل قاسيەتتەرىن يسلام ءدىنىنىڭ ۇستانىمىنداعى جىبەك مىنەزدەر تۋرالى ۇعىمى بايىتىپ،تاربيە دىڭگەگىنە اينالعان.ولار قازاقتىڭ يسلام دىنىنە دەيىن پايدا بولعان ادامزاتتىق ادامي قۇندىلىقتارعا ەشۋاقىتتا قارسى كەلمەگەن. سوندىقتان،ولاردى ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋ،ارا جىگىن تاۋىپ سارالاماق بولۋ ورىنسىز بولادى.كەرىسىنشە،ولاردى ءبىر-بىرىنە قابىستىرا وتىرىپ،ادىستەمەلىك كەڭەستەر جاساۋ، وتباسىلىق وقۋلىق  دايىنداۋدا،باسقا ءدىن عۇلامالارىنىڭ اقىلىن تىڭداۋ ارتىق بولمايدى.ماسەلەن،بارلىق دىنگە ورتاق،بارلىق ۇلتقا ورتاق قۇندىلىقتار دا بار.سوندىقتان،قوعامداعى ورنىققان باسقا ءدىن وكىلدەرىنە،مۇسىلمان ءدىنىنىڭ ارتىقشىلى-عىن،ءوزى ۇستانعان دىننەن ونىڭ وسال ەمەستىگىن،ايتقىزۋ قاجەت-اق.ولاي بولماعان-دىقتان،كازىرگى كەزدە،مۇسىلماندىق عيباداتتاردى ورىنداۋ كەز-كەلگەن ادامنىڭ قولىنان كەلمەيتىن  «اۋىر،قيىن» دەپ ءتۇسىندىرىپ، «توتە جولىن» كورسەتىپ جاستاردى،ءوز جاۆعىنا تارتىپ جداتقاندار بار.بۇگىنگى قازاقستان جاعدايىندا،وسىنداي كەڭ كوسىلىپ،اينالاعا تىم الىستان كوز تاستاۋ تالابى تۇر. بۇل جاعىنان،تاربيەلەۋ قازاق تاريحىندا ءياساۋيدىڭ، ءالتىنساريننىڭ،ابايدىڭ تاربيەلىك وقۋلىقتارىنىڭ تاجىريبەسى قاشاننان بار عوي!         باسقاعا ۇقساتىپ باس قاتىرۋ قاجەت ەمەس!
جەتىنشى. ادامگەرشىلىك ءبىلىمى ادامداردىڭ دۇنيەتانىمىن، ولاردىڭ قىزمەتىن جانە مىنەز-قۇلقىن، ىستەرى مەن ارەكەتتەرىن انىقتايدى. سوندىقتان دا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ادامگەرشىلىك ءبىلىمىن «ءبىلىم بەرۋدىڭ التىن قازىعى» دەپ ءتۇسىنىپ كەلدىك.وسى نەگىزدە، ادامگەرشىلىك-رۋحاني ءبىلىمدى جەكە ءبولىپ الىپ،ارناۋلى ءپان دە جاسادىق. ادامگەرشىلىك ءبىلىم بەرۋ ءۇشىن بار كۇشىمىزدى سالدىق تا،بەردىك تە!الايدا،تاربيەلەۋ تەك ادامگەرشىلىك ءبىلىم بەرۋمەنشەكتەلمەيدى ەكەن.ونى بۇگىنگى جاستارىمىزدىڭ ادامي تۇرپاتىنان، قاسيەتىنەن،ادەپ-مىنەزىنەن اڭعاردىق.ەندىگى كەزەكتە ادامگەرشىلىك ءبىلىم بەرۋدى،ادەپ-يبا داعدىمەن ۇشتاستىرۋ قاجەت بولدى.ناقتىراق ايتساق،ادەپسىزدەردى ادەيىلەپ ازىرلەگەندەي،كورگەنسىزدەر كوبەيىپ كەتتى.  قورقىت اتا بويىنشا: «تاربيەلەۋ دەگەنىمىز ۇلگى-ونەگە كورسەتۋ، ادەپ، ونەر ۇقتىرۋ.»فارابي بابامىز:«وقىتۋ ادامدار مەن حالىقتاردا تەوريالىق قايىرىمدىلىق دارىتۋ بولادى، ال تاربيە-ءبىلىم-بىلىككە نەگىزدەلگەن ونەر ارقىلى ولارعا ەتيكالىق قايىرىمدىلىق  دارىتۋ تاسىلى.وقىتۋ تەك
ءسوز ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى، ال تاربيە كەزىندە ادامدار مەن حالىققا بىلىمگە نەگىزدەلگەن قاسيەتتەردەن شىعاتىن ارەكەتتەردى جاساۋدى داعدىعا اينالدىرۋ…».ايتالىق،ۇلتتىق تاربيەدە بولسىن،يسلامي ۇعىمدا بولسىن، يماندىلىقتى يگەرتۋدىڭ ءبىر نەگىزى-ۇيالتۋ امالى.الايدا، جاسقا قانشاما كىتاپ وقىتىپ، قانشاما ادامگەرشىلىك ءبىلىم بەرىپ ۇيالتا المايسىڭ.ال،قازاقتار. «ءاي،ۇيات بولادى،قوي ونى!»دەگەن كوتەرىڭكى ايتىلعان جالعىز اۋىز سوزبەن ۇيالتا العان.ادامنىڭ يماندىلىعىنىڭ ولشەمىن،قاناعاتسىز قالىپتاسقان جاعدايدا:

«ولاي بولسا،ول،ۇياتتان ءۇش كۇن بۇرىن تۋعان جان ەكەن، » -دەپ قانا تۇيىندەي سالاتىن.

پايعامبارىمىز (س.ع.س) حاديسىندە:«يماننىڭ الپىستان استام تارماعى بار،ال ۇيات – يماننىڭ ءبىر تارماعى» دەگەن. حالىقتا «ۇيات كىمدە بولسا، يمان سوندا» دەگەن ماقال دا بار.
ادامگەرشىلىك رۋحاني تاربيە-يماندىلىق تاربيەنىڭ ءبىر سالاسى عانا.يماندىلىق تاربيەسى-ۇلتتىق تاربيەنىڭ وزەگى.ۇلتتىق تاربيەدە تاربيەنىڭ باسقا سالالارى دا قامتىلعان.بۇگىنگى تاڭدا،يماندىلىق تاربيەسىن نەگىزگە العان،تاربيەلەۋ باعدارلارىن جاساۋشىلار دا بارشىلىق.قانداي باعدارلاما-باعدار جاساعاندارىمەن، ۇلتىق تاربيە دەنگەيىنە جەتە الماي كەلەدى،ءالى دە جەتە المايدى.          سەبەبى ۇلتتىق تاربيەدە بىرتۇتاستىق دەپ اتالاتىن قاعيدا بار.ول تاربيەنى بولشەكتەپ،بۇتارلاعان سايىن،تاربيەلەۋ ءىسىن جۇزەگە اسىرۋ قيىنداپ،تاربيەلەۋدىڭ ۇلتتىق قۇرالدارىنىڭ بايلانىسى الشاقتاي تۇسەدى.ايتالىق،ۇلتتىق تاربيەدە ءان ايتساڭ دا،ويىن ويناساڭ دا،سالت اتپەن سەرۋەنگە شىقساڭدا،ءتىپتى ساناماق جاتتاساڭ دا اقىل-وي تاربەسىن دە،دەنە تاربيەسىن دە،يماندىلىققا دا تاربيەلەي الاسىڭ.تەك
وسى اتالعان تاربيە قۇرالدارىن،ادامنىڭ جاس،جىنىس ەرەكشەلىگىنە ساي قولدانا الساڭ بولعانى.ءبىز وسى كۇندە ءبىر عانا ادام تاربيەسىن 17-20(پاتريوتتىق،ەڭبەك،اقىل-وي، ەكولوگيالىق ت.ب.)عا بولەمىز.ۇلتتىق تاربيە ىلىمىندە ەكىگە عانا(تاربيەلى-كورگەندى،           تاربيە-  ءسىز-كورگەنسىز) توپتايدى.سوندىقتان،ادەپ پەن مىنەزدى،يمان مەن يبانى قامتىعان،تەك قانا ادامگەرشىلىك تۋرالى ءبىلىم بەرۋ عانا ەمەس،داعدى-ماشىق يگەرتۋدى نەگىزگى باعىت ەتىپ تاربيەلەۋدە نەگىزدىك وزگەرىستەر جاساۋ كەرەك.جاقسىلىققا قۇر ءسوز ارقىلى شاقىرىپ، ىنتىقتىرۋ مۇمكىن ەمەس. ادامنىڭ تابيعاتى سول – كەز كەلگەن نارسەدە ۇلگىنى قاجەت ەتەدى..
ادەپ،جىبەك مىنەز،يبا تەك داعدىلىنىپ ماشىقتانۋ ارقىلى يگەرىلەدى. وتباسىندا، مەكتەپتە،الەۋمەتتىك ورتادا سىپايىلىققا،ادەپكە،مىنەز -قۇلىققا قويىلاتىن تالاپ، باقىلاۋ جاڭاشا قالىپتاسىپ،ول،قاۋىمدىق قولداۋ تابۋى ءتيىس.قازاق. «قىزعا قىرىق ۇيدەن تيىم،ۇلعا وتىز ۇيدەن تيىم قويعان».بۇگىنگى كۇنى سول قىرىق-وتىز ءۇي قانداي ۇيىمدىق مەكەمە ەكەنىن،نەندەي ورتا قاۋىم ەكەنىن ويلاعان ءجون- اق.  
«يماندى ۇل،يبالى قىز»، «قۇلىقتى ۇل،قىلىقتى قىز» تاربيەلەگەن ۇلتتىق ءۇردىسىمىزدى جاڭعىرتپاساق،بۇگىنگى جاعدايىمىز(مەن مۇندا،قىز ۇلدارىمىزدىڭ بۇگىنگى بەيباستاق، كورگەنسىزدىگىن تەرمەلەپ نە قىلامىن،بارىڭە ايان عوي!»)تىم ءماز بولماي تۇر.وسى ماقساتپەن «اۋلەت مەكتەبى»، «جەڭگە جەزدە مەكتەبى»،«بەك ۇل،پاك قىز،ايدارلى ۇل،تۇلىمدى قىز»، «باتىر ۇل،باتىل قىز،نامىستى ۇل،ورەلى قىز» قاتارلى وتباسىلىق وقۋلىقتار جازىلىپ،اتا-انالارعا ۇلەستىرىلۋدە.ەگەر قاجەت بولسا مىنا مەكەن جايدان ولاردىڭ ەلەكتروندىق نۇسقاسىن الا الاسىزدار.

قوبداباي قابدىرازاقۇلى  (عالىم-جازۋشى)
    ( قوبداباي ق.)                09.02.17

kerey.kz