|  |  | 

Руханият Тарих

АЛАШ ҚАЙРАТКЕРЛЕРІНІҢ ДІНИ ҰСТАНЫМДАРЫНДА ҚАЙШЫЛЫҚ БОЛҒАН БА?

 alash aristariАлаштанушы С.Өзбекұлының тұжырымдауынша «Айқап» журналының төңірегіне топтасқан Б.Қаратаев, Ж.Сейдалин, С.Лапин, М.Сералин сияқты зиялылар шариғат заңын дәріптеумен белсенді шұғылданған. Ал, «Қазақ» газетінің төңірегіне жиналған Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов бастаған зиялылар қазақтың дәстүрлі әдет-ғұрпын насихаттап, мемлекет құруда батыстың республикалық жүйесін құптады. Екі топтың да мақсат-мүддесі бодандықтың қамытын үзіп, тәуелсіздікке қол жеткізу болғанмен, отаршылдыққа қарсы күресу әдіс-тәсілі, дәстүрлі құндылықтарға қатысты көзқарасы екі түрлі болды. «Айқап» журналындағы зиялылар исламшыл әрі түрікшіл болса, «Қазақ» газетіндегі зиялылар негізінен ұлтшылдық бағытты ұстанды.                            Жалпы, 1917 жылғы ақпан төңкерісінен кейін Түркістан мен қазақ даласында қоғамдық-саяси көзқарастары әртүрлі бірнеше қозғалыстар белсенді жұмыс істеді. Соның ішінде діни консерватизмді жақтаған «Шура Улема» мен жәдитшіл «Шура-й Ислами» ұйымдарын атап өтуімізге болады. С.Лапин жетекшілік жасаған «Шуро-и-Улема» мен М.Бехбуди құрған «Шура-и ислами» өкілдерімен арасында айтарлықтай идеялық келіспеушілік болды. «Шуро-и-Улема» өкілдері Түркістан қоғамын қайта ұйымдастыру үшін шариғат заңдарын басшылыққа алуымыз керек деп білді. С.Лапин жазған «Шуро-и-Улеманың» бағдарламасында Түркістанда «ішкі басқарманың барлық салалары бойынша жергілікті заң шығарушылық құқығымен таза мұсылмандық автономия орнату қажет» деген көзқарас айтылды. Ал, «Шура-и ислами» Түркістан халықтарының демократиялық бағыттағы саяси ұйымы еді. «Шура-ислами» ұйымы 1917 жылдың қараша айында Түркістандағы кеңес билігіне қарсы «Қоқан автономиясының» құрылуына мұрындық болды. «Түркістан мұхтарияты 1918 жылдың ақпан айына дейін өмір сүрді. Оған қарағанда «Шура-и улема» үлкен саяси күшке айнала алмағанмен, бұл ұйымның идеясын қолдаушылар Түркістандағы Кеңес үкіметінің билігіне «басмашылар» деген атпен бірнеше жылдар бойы қарсы күрескен еді.                                                                        Қазақстанда 1917 жылдардағы арпалыс кезінде солшыл эсерлер мен большевиктерді жақтаған «Үш жүз» партия өмір сүрді. Партия мүшелері өздерін «қазақтың социалистік партиясы» деп атады. «Үш жүз» партиясының төңірегіне Көлбай Төгісов, Шаймерден Әлжанов, Әбілқайыр Досов, Ысқақ Көбеков, Мұқан Əйтпенов сынды азаматтар топтасты. «Үш жүз» саяси ұйымының алғашқы төрағасы М.Әйтпенов, орынбасары К.Төгісов, хатшысы Ы.Көбеков болды. Олар «Үш жүз» атты газет шығарып, онда өздерін ұсақ буржуазияшыл демократтар екенін көрсетті. Бұл ұйымның нақты бір діни көзқарасты ұстанып, ұстанбағаны белгілі емес. Десе де, саяси күрестің нағыз қызған шағында большевиктерді жақтап шығуы, олардың исламшыл болмағанын аңғартады.                                  ХХ ғасырдың басында Ресейдегі В.И.Ленин жетекшілік жасаған большевиктік қозғалысты қолдаған Т.Рысқұлов, С.Меңдешов, Ж.Сәдуақасов, Н.Нұрмақов, С.Сейфуллин, Ә.Жангелдин сынды қазақ ұлтынан қайраткерлер шықты. Кедей таптың әлеуметтік мүддесін қорғаған большевиктік қозғалыстың жекелеген өкілдерінің дінге деген көзқарастары оң болғанымен, жалпы большевиктің идеяның ұстанымында дін қоғамды кертартпалыққа сүйрейтін күш ретінде бағаланды. Тіпті, социализмнің негізін салушы К.Маркс «Дін – апиын» деген болатын. Большевизм мұраттарында мемлекет пен дін арақатынасы секуляристік сипатта өрбуі керек болғанымен, большевиктер билікке келгеннен кейін қолға алған «Кіші қазан» төңкерісінде дінбасыларды жаппай қуғындады, халықты діни құндылықтардан мүлдем алшақтатуға тырысты. Олардың бұл ұстанымы – дарул куфр, яғни, дінсіз қоғам құру болатын.                             Мұхан Исахан                                                                                                                                                                                                                       Kazislam.kz 

Related Articles

  • Христиан миссионерлерінің құмдағы іздері

    Орыны: Қашқар қ-сы; Жылы: 1933 ж; Аты-жөні: Қабыл Ахонд; Діні: христиан; Түсініктеме: Бұл жігіттің кейінгі есімі Қабыл Ахонд, христиан дінін қабылдаған алғашқы ұйғыр. Кейін діни сеніміне байланысты өлтірілген. Сурет еуропадағы миссионерлік музей архивінде сақтаулы. Аталған музейде жүздеген христиан ұйғыр өкілдерінің суреті сақталған. 1930 жылдары христиан ұйғырларына тұрғылықты мұсылмандар мен әкімшілік билік тарапынан қысым көрсетіле бастаған соң бір бөлімі миссионерлерге ілесіп еуропа елдеріне “һижраға” кетті. Алқисса Христиан әлемінің Қашқарияға баса мән беруі әсіресе Яқұп Бек мемлекеті кезеңінде жаңа мүмкіндіктерді қолға келтірді. 1860-70 жж. Қашқарияның Цин империясына байланысты көңіл күйін жақсы пайдаланған Христиан әлемі Үндістан мен Тибет арқылы Қашқарияға мәдени ықпалын жүргізе бастады. Олардың мақсаты бұл аймақты Ресей империясынан бұрын өз ықпалына

  • Айтпай кетті демеңіз… (Тибет архиві туралы)

    Алтайдан ауған ел туралы тарихи жазбаларда оқтын-оқтын айтылғаны болмаса исі қазақ жұртына Тибет туралы түсінік әлі күнге дейін беймәлім. Әсіресе Тибет жазба деректерінде күллі түркі баласының тарихы туралы тың деректердің көмулі жатқанын тіптен біле бермейміз. Тибет- тарихи деректің ең көп сақталған аймағы саналады. Мәдени, әдеби, рухани және тарихи түрлі деректердің ықылым заманнан бері жақсы сақталуымен сырт әлемді өзіне баурап кеген Тибет жұртына 19 ғасырдан бастап Батыс экспедициясы баса назар аударып кешенді зерттеулер жасады. Соның негізінде Тибеттегі кейбір салалық байырғы деректер Батысқа көшірілді. Есесіне Тибеттану ғылымы қалыптасты. Жағырафиялық орналасуы тым ұзақ болғандықтан Тибеттану ғылымы қазақ жұртына қажеттілік тудырмады. Тибеттанумен негізінде алпауыт күштер айналысты. Олар тибет жұртын игеруді басқа қырынан бағалады. Тибетте

  • Демографиялық сараптама

    1-ші сурет қазақтар; Демографиялық ахуал 1949-2020 жж. аралығын салыстырмалы көрсеткен. 1949 жылға дейін, атап айтқанда коммунистік қытай үкіметі орнағанға дейін Шынжаң өлкесінің солтүстік бөлігінде қазақтар, оңтүстік бөлігі Қашқарияда ұйғырлар басым санды ұстады. 1951-54 жылдары ұлттық межелеу кезінде орталық үкімет құрған комиссия сараптамасы бойынша ұлттық автономиялық территорияны анықтау мына екі бағытта жүргізілді. Олар: БІРІНШІ, ұлттық автономияны межелеу бойынша оның атауын тұрақтандыру. Осы бойынша үш атау ұсынылды: *ШЫғыс Түркістан автономиялық федерациялық респубиликасы; *Ұйғырстан автономиялық респубиликасы; *Шынжаң автономиялы респубиликасы. ЕКІНШІ, автономияның әкімшілік тұрпатын анықтау; Осы бойынша: *Федерециялық тұрпат; *Автономиялық облыс және окург тұрпат; *Аймақ және аудан дәрежелі автономиялық окург тұрпаты. Межелеу комиссиясы аталған екі бағытта сараптама нәтижесін қорытындылады. Комиссия қорытындысы бойынша Шынжаң өлкесінің

  • …ойы бөлек болғанымен ол да осы елдің тумасы, біздің отандасымыз.

    Әлеуметтік желіде осы отандасымызды қызу талқылап жатыр екен. Көбі сын айтып жатыр. Видео жазбаның толық нұсқасы жоқ, пікір-талас тудырған бөлігі ғана тарап жатыр екен. Соған байланысты өз ойымды айта кетпекшімін: Бірінші, отандасымыздың видеосы, фотосы әлеуметтік желіде желдей есіп тарап жатыр. Ол азаматтың (азаматшаның) жеке құпиясы саналатын фотосы, видео жазбасы кімнің рұқсатымен тарап жатыр екен? Өз басым осы постты жазу үшін ол азаматтың (азаматшаның) видеодағы бейнесін қара бояумен өшіріп тастауды жөн көрдім. Және рұқсатынсыз фото бейнесін жеке парақшама салғаным үшін одан кешірім сұраймын. Діни ұстанымы, ойы бөлек болғанымен ол да осы елдің тумасы, біздің отандасымыз. Екінші, отандасымыздың діни ұстанымына байланысты айтқан сөздері қоғамда қатты пікір тудырған екен. Тіпті оны “ұлт дұшпаны”

  • Бақсылар институты

    Сараптама (оқысаңыз өкінбейсіз) Бірінші, ілкіде Түркі баласында арнайы қаған құзіреті үшін жұмыс істейтін көріпкел бақсылар институты болған. Аты бақсы болғанымен ханның қырық кісілік ақылшысы еді. Көріпкел бақсылар хан кеңесі кезінде алдағы қандайда бір саяси оқиға мен ситуацияны күні бұртын болжап, дөп басып талдап һәм сараптап бере алатын соны қабілеттің иесі-тін. Оларды саяси көріпкелдер деп атаса да болады. Хан екінші бір елді жеңу үшін білек күшінен бөлек көріпкел бақсылардың стратегиялық болжауына да жүгінетін. Қарсылас елдің көріпкел бақсылары да оңай емес әрине. Екінші, уақыт өте келе саяси көріпкел бақсылар түркілік болмыстағы стратегиялық мектеп қалыптастырды. Түркі бақсылары қытай, үнді, парсы, ұрым елдерін жаулап алуда маңызды рөл атқарды. Ол кездегі жаһандық жауласулар жер, су,

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: