|  |  |  | 

Тарих Тұлғалар Қазақ шежіресі

Оспан батырға соғыс өнерін үйреткен Зуқа батыр

Zuqa batir 1866-1929  kerey.kz1Годфрей Лиас атты ағылшын дипломаты және журналисті 1956 жылы Лондонда басылып шыққан “Kazakh Exodus” яғный “Қазақ босуы” атты кітабында Оспан батырды жастайынан соғыс өнері мен тактикасына Бөке батырдың баулығанын келтіреді.

OSPAN BATIRkazak-exodus-frontcover

 

Кітапта Оспан батыр туралы жан жақты мәлімет беріледі. Бұл кітапты Оспан батыр туралы шетелдерде көлемді мәлімет берген алғашқы еңбек деп айтуға болады. Онда сонымен қатар Түркиялық көш жетекшілері Қалибек әкім, Хамза Шөмішбайұлы, Сұлтан Шәріп Тәйжі, Құсайын Тәйжі туралы көптеген мәліметтер келтіріледі.Sultansharip tayji

Оспан батырды есімін алғаш рет Түркия қазақтарынан естіп білгенін айта келіп Годфрей Лиас Оспан батырдың Түркияның Қайсары қаласына орналасқан Құсайын Тәйжі аулына барғанда ақын Қарамолла Сейітханұлының әңгімелеп бергенін мәлімдейді. Қарамолланың осы кездесуден аз алдын ғана Оспан батыр жайында бір дастан жазып шыққанын атап өтеді. Осы дастанды магнетофонға да жазып алған автор Оспан батыр шәйіт болғанына жаңа ғана бес жыл толса да ол туралы аңыз-әңгіме шежірелердің бұл қазақтар арасында айтыла бастағанын келтіреді.

 

1987 жылы Түркияның Ыстамбұл қаласында қайтыс болған Қарамолланың отбасына хабарласып осы дастанды сұрадық. Өкінішке орай, Қарамолланың үлкен ұлы Сұлтан ол дастан қол жазбаның болғанын, бірақ 1990 жылы Баркөлден келген нағашысының қадала сұрап оны кітап қып Үрімшіде шығаратынын айтып алып кеткенін айтты.

kazak-exodus-26kazak-exodus-28

 

Годфрей 1956 жылы басылып шыққан еңбегінде Оспан батырдың балалық шағынан тұтқынға түскен 1951 ақпан айына дейінгі өмірі мен күресін жан жақты баяндайды. Әрине кітап ол кездің, яғни бұдан 60 жылдан аса уақыт алдыңғы мәліметтері тұрғысынан алып қарағанда құнды кітап. Ал бұгінгі мәліметтер тұрғысынан онда бір қатар кемшіліктер мен қателіктердің болғаны байқалады.

Мәселен автор, Оспан батырды жастайынан соғыс өнері мен тактикасына Бөке батырдың баулығанын келтіреді. Оның бұл пікірін түрік зерттеушілері арасында да тараған. Өйткені бұл кітап 1960 жылдары Түрік тіліне аударылып басылады. Сол себептен түрік ғалымдары арасында Оспан батырдың соғыс өнерін Бөке батырдан үйренгені жайында ұғым қалыптасқан. Біздіңше бұл мүмкін емес, өйткені Бөке батыр Тибетте 1904 жылы ыстан қайтыс болғанда Оспан батыр небары бес-ақ жаста еді. Бұл жастағы баланың соғыс өнерін үйрене алмасы анық. Сондықтан қазақ тілін білмейтін кітап авторының Бөке батыр мен Зуқа батырды шатастырған болуы керек. Өйткені екі есім айтылу тұрғысынан ұқсас келеді. Екі батыр арасындағы байланыстарды қарастырғанымызда ойымыздың негізсіз емес екенін байқадық.

Zuqa batir

Зуқа батыр

Қолда бар мәліметтер Оспан батырды соғысқа үйреткен, немесе батырлық тұлғасына елігіп өскен көтерілісшінің Зуқа батыр болуының әбден ықтимал екенін көрсетеді. Өйткені олар 1929 жылы қытайлар айлакерлікпен қолға түсіріп шәйіт еткен Зуқа батыр мен Оспан батыр арасында байланыс болғанын айғақтайды. Бай-манаптар мен өктем әкімдерден алып кедейлер мен жетім-жесірлерге үлестіріп берген, сондықтан қазақтың Робин Гуды деп атауға болатын Зуқа батырдың жас кезінен Оспанның тегін жігіт емес, кейін үлкен батыр болатынын болжағаны жөнінде де деректер баршылық.

cokaydin-beyitin-algash-tapkan-arslan-tosun-bekey-irisbayСонымен бірге Зуқа батыр Оспан батыр ауылымен құдандалы болып келеді. Зуқа батырдың Оспан батырдың руы молқыдан бес келін түсірген. Тіпті біреуі, атап айтқанда төртінші ұлы және бүгіндері Алматыда Райымбек аулында тұратын Арслан Тосын ағамыздың әкесі Шәдетке құда түскен келіні Салиха Оспан батырға немерелес болып келеді. Сондықтан, Зуқа немересі Пазила Сұлтаншәріпқызы Жаналтайдың бізге берген мәліметіне қарағанда, Оспан батыр Салиха апайына барып келіп Зуқа ауылымен араласып жүреді екен. Әсіресе Шәдет балдызым деп Оспанмен әзілдесіп күресіп жүреді екен.

Ospan batyr

Оспан батыр

Бір күні Зуқа батыр Көктоғай Күреде тары торбалап жатқанда жас Оспанды көреді. Оның мықтылығын ұлы Шәдеттен естіп жүрген Зуқа батыр оны сынау мақсатында бір дорба тарыны арқасына салуды сұрайды. Сонда 100 кг тарыны Оспан батыр көтерген екен. Мұны көрген Зуқа бұл жігіт тегін емес, кейін үлкен батыр болады деген. Осыдан кейін арада бір неше жыл өткеннен кейін Зуқаның жігіттері Оспан ауылының жылқыларын алып кетеді. Оспан арттарынан қуып жетіп Зуқанын үш – төрт жігітін жығып жылқыларды алып қалады. Мұны естіген Зуқа батыр бұрынғы айтқан сөзін еске алып “Мен сіздерге баяғыда айтып едім, бұл мықты жігіт болады деп. Оны шақырыңдар” деп шақыртып шай береді. Шайдан соң Оспанға батасын берген Зуқа ауыл адамдарына “бұл жігітті құрметтеп жүріңдер” депті.

kazak-exodus-10

A Communist delegation at Hami, November, 1949 to demand the surrender of Osman Batur (third from right)

Зуқа батырдын Алматыда тұратын тағы бір немересі Арслан Шәдетұлы Тосұнмен әңгімелескенімізде Оспан батыр мен Зуқа батыр арасындағы қатнастар туралы мәліметтер айтып берді. Зуқа 1929 жылы ұсталып шәйіт етілгеннен кейін Сұлтан Шәріп бастаған Зуқа ұрпақтары Шынқай жаққа ауып кетіп қалады. Арада он бес жылдай уақыт өткеннен кейін, атап айтқанда 1946 жылы Оспан батыр Алтайға уәли болғанда оларға хат жіберіп “Қайтыңдар ел тынышталды” деп Алтайға шақырады. Сұлтан Шәріп мұны хабар алады, бірақ өздерің шақырған Оспанның қай Оспан екенін білмейді. Сонда жездесі Шәдет “Бұл тақ менің балдызым Оспан болу керек” деп қасына үш жігіт ертіп Алтайға аттанады. Бұлар Оспан ауылына жақындағанда, Оспан бір төбеде отыр екен. Алыстан үш – төрт атты кісінің қарасы көрінгенде “Алдында келе жатқан Зуқаның төртінші ұлы Шөден болуы керек” дейді. Адам жақындағанда расында алдағы кісі Шәдет болып шығады. Сонда қасындағылар “Оның Шәдет екенін сонау алыстан қайтып біліп қойдыңыз?” деп сұрағанда Оспан: “Өйткені ол менің жақын жездем, атқа мінгенде бір аяғын алдына салып отырады.” деген.Сөйтіп 15 жылдан кейін жездесін қарасынан танып қойған екен. Оспан оларға бес атар мылтық, ат беріп еліне қайтарады.doug&pegMackiernan

Сонымен қорыта айтқанда, ағылшын дипломаты және журналисті Годфрей Лиастың 1956 жылы Лондонда басылып шыққан “Kazakh Exodus” атты кітабында айтқанындай, Оспан батырды жастайынан соғыс өнері мен тактикасына баулыған Бөке батыр емес, Зуқа батыр. Жоғарыда біз айтқан фактилерді еске алатын болсақ, Зуқа батыр, Оспан батырға бәлкім әдейі соғыс өнері туралы тәлім-тәрбие бермеген болуы да мүмкін. Бірақ, Оспан батырдың жастайынан Зуқа батырдан бата алғаны және оған еліктеп өзіне үлгі (роль модель) етіп өскені ақиқат. Сондықтан 1940 жылы бүкіл халық қаруларын тапсырып Шың Шы Сайға беріліп жатқанда, ол қаруын алып өзі жеке дара да болса мүдірмей тауға шығып күреске бекініп отыр. Міне сондықтан биыл оннан аса мемлекетте 150 жылдығы тойланып жатқан Зуқа батыр тек халқын зорлық-зомбылықтан, әділетсіздіктен қорғаған мықты батыр емес, сонымен қатар батыстық тарихшылар “қазақтың алтын анызы” деп жоғары баға берген Оспан батырға соғыс өнерін үйреткен немесе оған халқының ұлттық мүдделерін қорғау жолында күреске ұмтылуында үлгі болған ұлы тұлға да. Жаны жаннатта болсын!

logo-photo

Әбдіуақап Қара

Мимар Синан Көркем Өнер Университетінің профессоры, тарих ғылымының докторы

kerey.kz  ақпараттық-танымдық порталы

 

Related Articles

  • Айтпай кетті демеңіз… (Тибет архиві туралы)

    Алтайдан ауған ел туралы тарихи жазбаларда оқтын-оқтын айтылғаны болмаса исі қазақ жұртына Тибет туралы түсінік әлі күнге дейін беймәлім. Әсіресе Тибет жазба деректерінде күллі түркі баласының тарихы туралы тың деректердің көмулі жатқанын тіптен біле бермейміз. Тибет- тарихи деректің ең көп сақталған аймағы саналады. Мәдени, әдеби, рухани және тарихи түрлі деректердің ықылым заманнан бері жақсы сақталуымен сырт әлемді өзіне баурап кеген Тибет жұртына 19 ғасырдан бастап Батыс экспедициясы баса назар аударып кешенді зерттеулер жасады. Соның негізінде Тибеттегі кейбір салалық байырғы деректер Батысқа көшірілді. Есесіне Тибеттану ғылымы қалыптасты. Жағырафиялық орналасуы тым ұзақ болғандықтан Тибеттану ғылымы қазақ жұртына қажеттілік тудырмады. Тибеттанумен негізінде алпауыт күштер айналысты. Олар тибет жұртын игеруді басқа қырынан бағалады. Тибетте

  • Демографиялық сараптама

    1-ші сурет қазақтар; Демографиялық ахуал 1949-2020 жж. аралығын салыстырмалы көрсеткен. 1949 жылға дейін, атап айтқанда коммунистік қытай үкіметі орнағанға дейін Шынжаң өлкесінің солтүстік бөлігінде қазақтар, оңтүстік бөлігі Қашқарияда ұйғырлар басым санды ұстады. 1951-54 жылдары ұлттық межелеу кезінде орталық үкімет құрған комиссия сараптамасы бойынша ұлттық автономиялық территорияны анықтау мына екі бағытта жүргізілді. Олар: БІРІНШІ, ұлттық автономияны межелеу бойынша оның атауын тұрақтандыру. Осы бойынша үш атау ұсынылды: *ШЫғыс Түркістан автономиялық федерациялық респубиликасы; *Ұйғырстан автономиялық респубиликасы; *Шынжаң автономиялы респубиликасы. ЕКІНШІ, автономияның әкімшілік тұрпатын анықтау; Осы бойынша: *Федерециялық тұрпат; *Автономиялық облыс және окург тұрпат; *Аймақ және аудан дәрежелі автономиялық окург тұрпаты. Межелеу комиссиясы аталған екі бағытта сараптама нәтижесін қорытындылады. Комиссия қорытындысы бойынша Шынжаң өлкесінің

  • Бақсылар институты

    Сараптама (оқысаңыз өкінбейсіз) Бірінші, ілкіде Түркі баласында арнайы қаған құзіреті үшін жұмыс істейтін көріпкел бақсылар институты болған. Аты бақсы болғанымен ханның қырық кісілік ақылшысы еді. Көріпкел бақсылар хан кеңесі кезінде алдағы қандайда бір саяси оқиға мен ситуацияны күні бұртын болжап, дөп басып талдап һәм сараптап бере алатын соны қабілеттің иесі-тін. Оларды саяси көріпкелдер деп атаса да болады. Хан екінші бір елді жеңу үшін білек күшінен бөлек көріпкел бақсылардың стратегиялық болжауына да жүгінетін. Қарсылас елдің көріпкел бақсылары да оңай емес әрине. Екінші, уақыт өте келе саяси көріпкел бақсылар түркілік болмыстағы стратегиялық мектеп қалыптастырды. Түркі бақсылары қытай, үнді, парсы, ұрым елдерін жаулап алуда маңызды рөл атқарды. Ол кездегі жаһандық жауласулар жер, су,

  • Шағын сараптама:Шыңжаң өлкелік үкіметі, шетелге оқушы жіберу жұмысы

    Шағын сараптама 1934-35 жылы жаңа Шыңжаң өлкелік үкіметі құрылған соң шетелден оқу, шетелге оқушы жіберу жұмысы кешенді жүзеге асты. Соның негізінде өлкелік үкімет Совет Одағынан оқитын жас талапкерлерге конкурс жариялап арнайы үкіметтің оқу стипендиясын бөлді, нәтижесінде 1935-39 жылдары ұзын саны 300-ге тарта студент Совет Одағында білім алды. 1935 жылдары Шығыс Түркістандық студенттердің ең көп оқуға түскен білім ордасы- Ташкендегі САГУ еді, атап айтқанда Орталық Азия Мемлекеттік Университеті. Ташкеннен оқыған Шыңжаңдық студенттер Шығыс Түркістанның барлық аймақтарында түрлі қызметте жұмыс істеді, оларды кейін “Ташкентшілдер” деп те атады. 1939 жылдан кейін Мәскеу мен Шыңжаң өлкелік үкіметтің арасы дипломатиялық дағдарысқа ұшырады, соның кесірінен ресми Үрімжі Совет Одағы құрамындағы студент азаматтарды елге шақыртып алды. Білім

  • ТӘҢІРІ ҚАЛАУЫ ТҮСКЕН ЖАН

    Мандоки Қоңырдың туғанына 80 жыл толуына орай «Тәңірі мені таңдады»  Мұхтар Мағауин Мандоки Қоңыр Иштван – отаны Мажарстан ғана емес, күллі түркі дүниесі қастерлейтін ұлық есімдер қатарындағы көрнекті тұлға. Шыңғыс жорығы тұсында Карпат қойнауындағы мадиярлар арасынан пана тапқан құман-қыпшақ жұртының тумасы Мандоки Қоңыр оннан аса тілді еркін меңгерген, бұған қоса зерттеушілік қарымы ерен, Тұран халықтарының фольклорлық-дүниетанымдық санасын бойына дарытқан ғалым. Ол түркология ғылымымен дендеп айналысып қана қоймай, ХХ ғасырдың төртінші ширегінде Шығыс пен Батыс­тың арасында алтын көпірге айналды, миллиондардың ықылас алқауына бөленді. Яки ол халықтар арасын жақындас­тырған мәмілегер, озықтарға ой салған көреген еді. Замана алға жылжыған сайын мерейтой иелері туралы айтылатын жайттар естелік пен өткен шақ еншісіне көшеді. Көзі тірі

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: