Sovet Qıtaydı qalay köterdi?
kerey.kz
Erzat Käribay
1917jılı Reseyde revolyuciya bolıp jappay kommunistik jüye ornay bastadı, 1919 jılı 3 ayda Kommunistik Internacional Maskeude qwrıldı. Olar kommunizimdi bükil düniege taratudı közdep är elge jansızdarın jibere bastadı. Reseyde, Franciyada jäne Japoniyada oqıp jatqan Qıtaylıq oquşılar kommunizmdi qabılday bastadı. Olar şetelderde jäne Qıtaydıñ jer-jerinde kommunizmdi ügittep şağın gruppalar qwra bastadı.
Surette sol jaqtağı adam : Grigoriy Naumoviç Voytinskiy Reseylik Evrey, Kommunistik Internacionaldıñ Qıtayda twratın okili, ol Qıtay tanumen aynalısıp, 1920 jılı Qıtayğa Qıtay kompartiyasın qwru tapsırmasımen arnayı barğan. 1920jılı ol Li Dajaomen kezigude.
Qıtay kompartiyasınıñ twñğış qwrıltayı aşılğan orın.
1921 jılı 7 aydıñ 23 küni Qıtaydıñ jer-jerinen kelgen delegeciyalar «Qıtay kompartiyası» nıñ qwrılğandığın jariyaladı. Olar Qıtaydıñ är qalasında jasırın qimıldarmen şwğıldanıp jwmıskerlerdi jwmıs tastauğa, ükmetke qarsı şığuğa jeliktirip türli bülikterdmen şerulerdi wyımdastırdı. Sol kezde Qıtayda ortaq ükimet bolmadı, «bir twtas Qıtay wltı» idiologiyasınıñ avtorı Sun' YAtsen 1924 partiyasın qaytadan qwrıp onı «Gomin'dan» ğa özgertti. Ol Sovet odağınıñ kömegine süyene otırıp Qıtaydı birlikke keltirmekşi bolıp arnayı Leninge hat jazıp kömek swradı. Le nin onıñ talabın jerde qaltırmadı, oğın milliondağan dollarğa tatitın altın( bwl altın äsili Aq patşanıñ qazınasının Harbin' bankesinde saqtalğanı bolatın) jäne 25000 adamnıñ qaruın berdi, tağı Guançjou da «huañ pu äskeri mektebi» qwrıp berdi. Çan Kayşi (sünniñ ortanşı küyeu balası, 1927-1949 jıldardağa Qıtay prezideniti) osı mekteptiñ direktorı ; Kommunis Çjou En'lay sayasi jetekşisi boldı. Gomindan qwramına kommunister köptep kire bastadı. Äsili bwl Lenin men Stalinniñ Qıtaydı qızıldandıru üşin istegen qitwrqılığı edı ! Osılayşa birneşe jılda osı mektepten 100 mıñday adam oqıp arnayı äskerge aynaldıda bükil Guandün proviciyasın basıp aldı. 1927 jıldıñ basınan bastap osı 100 mıñ adamdıq qosın Qıtaydı birlikke keltiru soğısına attandı, olar Guañdwnnan şığıp Fuczyan', Hunan', Hubey , Çjeczyan, Czyansi provinciyaların basıp aldı. Qıtaydıñ birlikke kelui men oğan qosa qızıldanuın qalamaytın batıs elderi bwğan äşkere kiligip Çan Kayşidi aqşamen azğırdı, Amerika men Angliya onı qarjılay qoldadı, Qıtaydıñ bir top burjuaziyasıda onı qoldadı, sonan ol kilt özgerip kommunisterdi jappay twtqındap qırğındıdı, 15000 nan asa kommunis oğan qosa solarğa ergen bwqaranı qosıp 1931 jılğa deyin millionğa tarta adamdı qırğındadı. Sonan özi Nankinde öz aldına ükimet qwrdı, al Gomindannıñ tağı bir basşısı Van Czinvey Uhan' da ükimet qwrdı, biraq ol älide bolsa sovettiñ qoldauına ie bolıp Çan Kayşimen qatınası şielenise tüsti, Stalin oğan: «Bir jolata kompartiyağa kirseñ ğana seni bar küşimmen qoldap Qıtaydı basqaruıña kömektesem!» dep aşıq ayttı, biraq onımen Amerika, Angliya, Japoniyanıñda til-közderi kelip-ketip azğıra berdi, soñında qarjılıq müdde jağınan Amerika-Angliyanıñ tarazısı auır tartqan soñ ol da kommunisterdi qırğındauğa köşti. Osılayşa oñtüstik Qıtay Amerika-Angliyaniñ ıqpal kölemine kirdi. Al Mänjuriya Japonnıñ ıqpalında qala berdi.
Kommunisterdi jappay qırğınğa wşıratuına qarata Sovet odağı 1927 jılı 8 ayda Qıtay kommunisterine qaru berudi qwrıltayda bekitti, astırtın tasılğan qarular arqılı kommunister Qıtaydıñ jer-jerinde bülik tudırıp şağın bazalar qwra bastadı. 1931 jılğa deyin Çan Kayşi basqa provinciyalardıñ äskeri şonjarlarımen soğıstı, Japoniyanıñ qoldauına ie bolıp 500 million dollar qarız alıp oğan 800 mıñ adamdıq twraqtı ärmiyasın qwrdı da basqalardıñ bärin jeñip şıqtı. Osı orayda kommunister 7-8 provinciyada bazaların qwrıp ülgerdi, tek Czyansi- Fuczyan' arasında neşe million adamı bar rayonğa ie boldı. Çan Kayşi 500 mıñ äsker toptap osı bazağa şabuıldasada ala almadı, osı jeñisten keyin Qıtay kommunisteri sovettik ükimet qwrdı, ol «Jwñ hua sovettik ükimeti» dep ataldı, tuı Sovet odağınıñ tuı, aqşasındada Leninniñ bas sureti boldı, Marks, Engels, Lenin, Stalinniñ sureti barlıq jerde japsırılıp twratın boldı.
Jwñ hua sovettik ükimetiniñ aqşası. Bwdan ol ükimettiñ täuelsiz ükimet emes qayta sovet odağına bağınatın ükimet ekendigin köruge boladı.
Jwñ hua sovettik respublikasınıñ birinşi qwrıltay
Jwñ hua sovettik respublikası formalıq jaqtan Sovet odağına bağınıp birinşi basşısı Uañ min Maskeude twrdı, ol Qıtaydağı barlıq is-äreketterine nwsqau berip twrdı. Al Mau osı ükimettiñ quırşaq prezideniti bolıp saylandı. 1932 jılı 4 aydıñ 15 küni osı ükimet Japoniyağa soğıs järiyaladı.
1934 jılı Gomindañ ükimeti qızıl bazalarğa qarata baqılaudı küşeyitkendikten Sovetpen bolğan baylanıs üzilip qaldı. 1935 jılı qaraşada Stalin: « Egerde Qıtay qızıl äskeri Sin'czyan men Gansu basqaruına ala alsa kerekti kezde Keñes Odağı qajetti qaru-jaraqpen qamtamasız etedi» ( Jañ go tau «estelikterim» ) dep mälimdedi . Soñı Qıtay qızıl äskeriniñ strategiyalıq orın auıstıru maqsatındağı wzaq jorığına alıp keldi, ondağı maqsat : Qıtaydıñ oñtüstik provinciyalarınan jötkelip Sovet odağımen irgeles Şıñjañ, Gan'su, Ninsya jötkelui kerek, Sonda ğana Mwñğwliya men Sovetpen töte şegeralasadı da Sovettiñ kömegine tikeley ie boladı, Gomin ükimetinin keletin qauip azayadı- osılay bolatın. Üytkeni qızıl rayondardıñ köbi Çan Kayşidiñ tike basqaruındağı jerlerge ornalasqan edi. Bwl jorıqta 300 mıñ qızıl äskerden soñında 70-80 mıñ adam ğana qaldı. Gan'su, Ninsya, Şansige jetti, Mwñğwliyamen şektes qauıpsız rayonğa keldi. 1936 jılı 6 ayda Sovetpen baylanıs qayta jandandı, Sovet jaq Ninsya arqılı qaru jetkizuge maqwl boldı. 1933 dılı Şıñjañda äskeri özgeris tuılıp Sovetşil Şen Şikay bilikke keldi, ol Sovet kompartiyasına kirdi, Şıñjañda jappay Qazaqstanda bolğan kommunistik sayasat jürilip Qazaqtarğa qarata qatañ jäniştau men qırğınşılıq jwrgizildi, sonıñ kesirinen Altay, Boğda, Barkölden 25 mıñday Qazaq Dwñğan millitarist Ma bu fanğa barıp onan tipti zor qırğın körip 5-6 mıñ qazaq tibet asuğa mäjbür boldı. 1940 jılı Ör Altayda wlt-azattıq köterilis payda boldı.
Qızıl rayondar jäne qıtay qızıl armiyasınıñ strategiyalıq jötkelui
Qıtay qızıl armiyasınıñ 22 mıñ adamdıq 4 bağıtı Şıñjañğa kirmek boldı, biraq olar ma bu fan jasaqtarınan jeñilip 400 den asa adamı ğana Şıñjañğa jetti.
1937jılı Japoniyağa qarsı soğıs bastalğannan keyin kommunister qaytadan Gomin ükimetimen birigip ketti, qızıl armianiñ köbi Gominge bağınatın 18 qwrama Armiya ğa özgertildi. Endigi jerde olar qızıl tu, qızıl pagonmen emes qayta Gomin ükmetiniñ tuın jäne pagonın qoldanatın boldı.
Maudıñ qızıl armiyanı gominge bağınatın 18 qwrama armiyağa özgertu bwyrığı.
Gomin ükmetiniñ tuın kötergen qıtay qızıl äskerleri.
1937 jılı 10 aydıñ 23 küni Qıtay kompartiyası Jou şiau pändi Şıñjañğa Şen Şikayğa jiberdi, Sovet jaq olarğa: «Türli qarulı jäne tehnikalıq kadrlarmen, aqşamen jäne kiimmen, internacional senderdi qamdaydı» dedi. (Jou şiau pänniñ Şıñ jañdağı mindeti) 1938 jılı 2 aqpanda Kañ şıñ Sovettiñ yan andağı okili Andreyevpen kezikken kezde: « özimiz qorğanıs industryasın qwruımız kerek, bwğan Sovet qarjılıq kömek berse eken!» degen tilegin ayttı. 1938 jılı 8 aydıñ 17 küni Rin bi şi öziniñ Kommunistik Internacionaldağı dokladında: «1. Qızıl äskerlerde äli de qaru kemşil. 2.Bar qarudıñ sapası tömen, artilleriya, tankiler men wşaqtar şwğıl qajet…» dep mälimet bergen. Alayda sol kezdegi halqaralıq jağdaylarğa baylanıstı Sovet Kommunis qıtaylarğa aşıqtan aşıq qaru bere almadı, Japoniyanıñ Aziyağa bağıttalğan keñ kolemdi soğısınıñ äserinen Sovet ükimeti Gomin ükimetimen uaqıtşada bolsa sanasuğa tura keldi, Gomin ükimetine qaru berdi, onısı Japonnan birge saqtanudıñ şarası bolatın, desede osı qarudıñ 20-25% in tağıda kommunisterge berip otırğan. 1938 jılı 16 avtomobilge qaru tiep yaan ange äkelgen. 1938 jılı 5-6 ayllarda üş rette 51 jük avtomobilimen türli qarular äkelgen. 1940 jıldardan bastap qaru azaya bergen, osı uaqıttarda Mau Japonmen qwpiya kelisimder jasap tek şağın partizandıq ärekettermen ğana şektelgen, kerisinşe Gominğa kirgizgen jansızdarı arqılı kop aqbardı Japondarğa berip Gomin ükimetiniñ aurı ziyanğa wşırauına sebepşi bolğan. Osı twsta Mau Sovetke qazırşe kop qaru kerek emes dep aşıq aytqan. Alayda qaru tasımalı negizinen Mwñğwliya arqılı azda bolsa tolassız kelip twrğan.
1941jılı 6 aydıñ 22 küni Sovet-German soğısı bastaldı, Sovet odağı Japoniyanıñ Siberiyağa soğıs aşuınan saqtanu üşin Kommunis Qıtaylarmen Gomin ükimetine qaru beruge müddeli boldı, desede jıl soñına qaray Japoniyanıñ Amerikamen soğısqa bar küşin salğanın bayqap ol jospardı uaqıtşa doğara twrdı, osı kezde Qıtay kommunisteriniñ twrğan rayondarında auır ekonomikalıq qiınşılıq bastalıp ketti, bwğan Sovet kömeginiñ azayuı janamalay sebepşi boldı. Qağaz, astıq, däri öte tapşı boldı, Japondardıñ tonauımen Gomin ükimetiniñ sankciyası bastı sebep edi. 1942 jılı 7 ayda ataqtı Stalingrad şayqası bastaldı, osı kezde Stalin « Japondard Germanmen til biriktirip şığıstan şabuıl jasamaq eken» degen aqbarğa ie bolıp qaytadan Qıtaylarğa qaru bermekşi boldı, ol: «Qıtay qızıl äskerinen eki dvizyani mwñğwliyağa jiberip qarudı tapsırıp alu kerek» dedi, biraq Mau: « Onı Japondar bayqasa bizdiñ äskerlerdi wşaqpen bombalap joq qılıdı!» dep bas tarttı.
1945 jılı jazda Sovet odağınıñ milliondağan äskeri üş bağıtta şığıs soltüstik Qıtay (Mänjuriya) basıp kirip Kanton armiyasın talqandadı, birneşe jıldan beri osı aumaqta partizandıq soğıs jürgizip kelgen 30 mıñday qızıl Qıtay äskeri olarğa qosıldı, Japondar tize bükkennen keyin arası bir jılğa deyin Sovettikter Soltüstik Qıtayda kommunisterdi tiginen tik twrğızdı. Olarğa Keñes Odağı keminde 1 million jauıngerdi qwrtuğa qabiletti Japondıq Kvantun Armiyasınıñ qaru-jarağı men jabdıqtarın wsındı: 700 000 mıltıq, 14 mıñ pulemet, 4000 qaru, 600 tank, 860 wşaq, 2500 vagon jäne 679 oq-däriler qoyması; Osı qarular arqılı bir jıl işinde kommunistik Qıtay qosını 400 mıñ adamnan 1 million 300 mıñğa köbeydi. 100 million adamı bar rayondı basqardı, al Sovettikter Japondardıñ baylıqtarın bwlap aldıda şeginip şıqtı. Biraq olar tegin ketken joq , Gomindi audaratın kommunisterdi tiktep ketti. YAlta konferenciyası boyınşa Sovet odağı Japonğa qarsı soğısqa qatınasu üşin şart qoyğan edi, ol şartta: Manjuriyanı Japonnan alğannan keyin bir jıl ielenip twru, Mwñğwliyanıñ tauelsizdigin moyındau bolatın.
1940 jılı Altayda bastalğan Qazaqtardıñ wlt-azattıq soğısı 1944 jıldıñ basında Mwñğwliya basşısı Altay qazaqtarına qaru berdi, jıl soñında ülken jetistikterge jetip Altay aymağınıñ Jartısına juığın meñgerdi sonday-aq 10 aydıñ 24 küni «Altay qazaqtarınıñ töñkeristik uaqıtşa ükimeti» in qwrdi, Ospan batır basşı boldı.
Ospan batır men şoybalsan
1945 jılğı Sovet pen Gomin ükimetiniñ şartı boyınşa Gomin ükimeti Mwñğwliyanıñ täuelsizdigin moyındauğa maqwl boldı, biraq sovet ükimetinen : «Sovet odağı Qıtaydağı az wlıttardıñ köterilisin qoldamauı, Manjuriyadan şeginip şığuı, tek Gomin ükimetin ğana zañdı ükimet dep tanu» sındı şarttardı ortağa qoydı. Sovet odağı bwl şarttarğa negizinen maqwl boldı. Olar üşin 16 odaqtas respublika Mwñğwliyanıñ mañızı zor edi, alda-jalda Qıtaymen qaqtığıs bola qalsa Mwñğwliyanı alıp Sovet şegarasına kelgenşe Sovettikterde sol arağa ülgerip keletin edi.
1944 jılı 8 ayda İle aymağınıñ Nılqı audanında qazaqtar köteriliske şıqtı, osı jıldıñ soñında Sovet äskerlerimen İledegi Qazaqtardan qwralğan partizandar Qwlja qalasın aldı, qwljada «Şığıs türkistan uaqıttıq ükimeti» (ŞTR ) qwrıldı. Biraq ükimet basına Qazaqtardı şığarmadı, negizi wyğwrlar basşı boldı, ükimet tili wyğwr tili boldı. 1945 jılı Tarbağataydıñ Maylı-jäyir tauı men Erenqabırğadada partizandar payda boldı, 1945 jıldıñ soñında Altay, Tarbağatay, İle üş aymaq ŞTR ğa birikti. 1946 jılğı kelisim arqılı ŞTR küşinen qaldırıldı.
1946 jılı Amerika Gomi ükimetin Sovet odağı Kompartiyanı qoldap Qıtayda azamattıq soğıs bastaldı. Är qadamın ekonomikalıq müdde twrğısınan ğana şeşetin, adam şığını men zattıq şığınnan qaşatın Amerika bir jıldan soñ Gomin ükimetin qoldauın toqtattı. Al Sovet bar küşpen kommunisterdi qoldap olardıñ bükil Qıtaydı aluına müddeli boldı. Tek 1947 jılı deyin 300 000 mıltıq kömekke berildi, 13 milliard dollarğa barabar qarular men 4 milliard dollarğa barabar auır qarulardı berdi. 37 mıñnan astam artilleriya, minomet jäne zımırandar, 600 tankter, 861 wşaq, 12 mıñ pulemet, 2000-nan astam avtokölik berildi. Osınıñ arqasında kommunister jeñdi, Sovettiñ bwyrığımen ŞTR dıñ üş aymağı men 15 mıñ äskeride bir tal oq atpay qızıl Qıtayğa berildi.
1949 jılı 10 aydıñ 1 küni Qıtay halıq respublikası qwrıldı. Kelesi küni Sovet birinşi bolıp moyındadı, Mau Sovetke barıp kelisimder jasadı, sol jıldarda 24 milliard dollarlıq kömek berilip 10 mıñnan asa mamandar Qıtayğa jiberilip 1000 nan asa qwrılıs nsandarı men mwnay-kenderdi aşuğa kömektesti. Hruşev şıqqan soñ barıp eki el qatınası uşıqtı, Sovet mamandarı tügel qaytıp ketip köptegen qwrılıstar ayaqsız qaldı, Sovet qarızın astıqpen qaytaruğa tura kelıp 1959-1961 jıldarı 43 million adam aşarşılıqtan qırıldı.
Pikir qaldıru