|  |  |  |  | 

Көз қарас Саясат Тарих Тұлғалар

Совет кезінде қуғындалып, Назарбаев тұсында диссидентке айналған Кәрішал Асанов


Диссидент Кәрішал Асановтың 2006 жылы ақпанда қастандықпен өлтірілген Алтынбек Сәрсенбайұлының туған күніне арналған еске алу шарасында тұрған сәті. Алматы, 12 қыркүйек 2006 жыл. 

Диссидент Кәрішал Асановтың 2006 жылы ақпанда қастандықпен өлтірілген Алтынбек Сәрсенбайұлының туған күніне арналған еске алу шарасында тұрған сәті. Алматы, 12 қыркүйек 2006 жыл. 

Нұрсұлтан Назарбаевты өмір бойы сынаған диссидент Кәрішал Асанов осыдан бес жыл бұрын өмірден озды. СССР кезінде билікті сынағаны үшін қудаланған Асанов постсоветтік Қазақстанда «президенттің абыройы мен беделіне нұқсан келтірді» деген айыппен екі рет жауапқа тартылты.

Кәрішал Асанов 2015 жылы 26 наурызда Алматыда дүниеден өтті. Қайтыс боларынан бірнеше күн бұрын, наурыздың 10-ына Асанов демократияны дамытуға қосқан үлесі үшін Қазақстан оппозициялық ұйымдарының «Еркіндік» сыйлығын алды.

Кәрішал Асанов Нұрсұлтан Назарбаевты көп жыл ашық сынады. Жақындары мен достары Асановтың саяси жүйеге қарсы сыни көзқарасы өзгермегенін айтады.

Кәрішал Асанов — ондаған кітаптың авторы. Оның біразын өзі басып шығарды. 1993 жылы қуғынға ұшыраған жазушылар мен журналистерге берілетін халықаралық Хеллман-Хэммет сыйлығын алды.

СТАЛИННЕН ГОРБАЧЕВҚА ДЕЙІН

Кәрішал Асанов 1935 жылы 12 желтоқсанда Талдықорғанда дүниеге келген. Ата-анасы совет билігі жаңа орнаған жылдары шаңырақ көтерген, қарапайым еңбек адамдары.

Өзінің айтуынша, әкесі белсенділігі мен көп алдында іркілмейтін қабілетінің арқасында коммунистік партияға өтіп, жергілікті басшылардың бірі болған. Бірақ 1930-жылдардың ортасында «ұлтшыл» деген айыппен партиядан шығарылған. Денсаулығы жарамай, қуғын-сүргіннен аман қалғанымен, сұм ажалдың тырнағынан құтыла алмай, 1951 жылдың қазан айында өмірден озған. Әкесінің қазасынан екі жыл бұрын Кәрішал анасынан айырылған. Ол әкесі дүние салардан аз уақыт бұрын ауыл мектебіне орыс тілі пәнінің мұғалімі боп жұмысқа тұрған.

Кәрішал Асанов 2002 жылы өзімен сапарлас болған Азаттық тілшісіне өз өмірі жайлы әңгімелеген еді. Асановтың Семейге барып, шетелде қуғында жүрген Қазақстанның бұрынғы премьер-министрі, сол кездегі оппозициялық «Қазақстан республикалық халық партиясының» негізін салушы Әкежан Қажыгелдиннің ата-анасымен кездескен сәті болатын.

Кәрішал Асановтың (оң жақта) бұрынғы премьер-министр Әкежан Қажыгелдиннің әке-шешесіне барған кезі. Семей, 2002 жылдың қыркүйегі. Отбасы архивінен алынған фотосурет.

Кәрішал Асановтың (оң жақта) бұрынғы премьер-министр Әкежан Қажыгелдиннің әке-шешесіне барған кезі. Семей, 2002 жылдың қыркүйегі. Отбасы архивінен алынған фотосурет.

Кәрішал Асанов сапар барысында студенттік жылдарын да әңгімеледі. 1952 жылы Алматыдағы институттардың біріне оқуға түскен ол бірінші курста жүріп қарт профессорлардың бірінен «Неге 19-съездің қорытынды есебін Сталин жасамады?» деп сұраған. Профессор сол түні дүние салыпты. Ал институтта бірінші курс студенті Асанов «Сталин туралы сұрақ қойып, профессорды өлтіріп қойды» деген қауесет тараған.

Көсемнің өзі өлгенімен, ол құрған тоталитарлық механизмнің жұмысы тоқтамады. Биліктің ұстанымына қайшы көзқарастағы азаматтарға қысым жалғаса берді. Кәрішал Асанов Хрущевтің тұсында екі рет қысымға түсті.

Асанов төртінші курста оқып жүрген кезінде институт басшылығының қырына бірінші рет іліккен. Естеліктерінде оқытушыдан «1956 жылы венгерлердің Совет одағын қолдайтын режимге қарсы қарулы көтеріліске шығуына не себеп болды?» деген сұрағы үшін оқудан шығарылғанын жазады. Асанов бір жылдан соң оқуына қайта оралған.

Кәрішал Асанов екінші рет «партиялық-саяси» тұзаққа түскен. 1962 жылы кіші ғылыми қызметкер боп істейтін Мұхтар Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтында азық-түлік бағасының қымбаттауына байланысты партия жиыны өткен. Осы жиында Асанов үкімет шешімін қолдамайтынын, азық-түлік бағасы шарықтаса, отбасында қаржылық қиындық туатынын айтқан. Ол «20 жылдан кейін коммунизм құрылады» деп алып, азық-түлік бағасын өсірген Никита Хрущевті де сынаған.

Бұл қылығы үшін Асанов партиядан сөгіс алмаған. Бір қарағанда, оның «партияға қарсы» әрекетінің салдары болмағандай көрінеді. Бірақ бұл жағдай Асановтың әрі қарайғы тағдырына әсер еткені байқалады. Осыдан соң билікте Кәрішал Асановты жақтырмайтындар көбейіп, олар Асановты қоғамнан аластауға тырысты.

Қайта құру басталғанда институтта оқытушы боп істеп жүрген Асанов СССР коммунистік партиясы орталық комитетінің бас хатшысы Михаил Горбачевқа Қазақстандағы саяси жағдай туралы хат жазған. Асанов өз естеліктерінде жеті айдан кейін Мәскеуден шақырту алғанын, коммунистік партия орталық комитетінің хатшысы Георгий Разумовский мен орталық комитеттегі ұйымдастыру бөлімі төрағасының бірінші орынбасары Константин Могильниченкомен кездескенін жазады. Асановтың сөзінше, оны Орталық комитет аппаратына жұмысқа шақырмақ болған. Әңгіме барысында ұлт мәселесі қозғалғанда, Асанов Қазақстан компартиясы орталық комитетіндегі алты хатшының екеуі ғана қазақ, ал туған облысындағы басшылардың бәрі дерлік орыс екенін айтқан. Осыдан кейін Асановтың Мәскеудегі орталық комитетке жолы жабылған.

Жарты жылдан кейін 1986 жылы қазақ жастары советтік Қазақстанның басшысы қызметіне Кремль ұсынған Геннадий Колбинді тағайындау туралы шешімге қарсылық білдіріп, алаңға шықты.

1986 жылы желтоқсанда Алматының орталық алаңына шыққан қазақ жастары. Орталық мемлекеттік архив фотосы.

1986 жылы желтоқсанда Алматының орталық алаңына шыққан қазақ жастары. Орталық мемлекеттік архив фотосы.

Асанов коммунистік партия құрамында болғанына қарамастан, совет билігін жеккөрді. Желтоқсан оқиғасынан бір жарым жылдан кейін «Казахстанская правда» газетінде «Халықтың достығы мен бірлігі нығаюы керек» деген мақала шықты. Материал Мәскеудің «еңбек адамдарын ұлтаралық және патриоттық тәрбиелеу» туралы қаулысы талқыланған Қазақстан компартиясы орталық комитеті пленумының нәтижесінде жарияланған. Мақалада Кәрішал Асановтың да аты аталады.

Материалда «Адамдармен жұмыс қайта құрудың демократиялық рухқа қайшы келетін ұжымдық әдістерінің негізінде құрылады. Жалпы алғанда қоғамға пайдалы пікірлер айтатын саналы адамдар көбіне ойын белгіленген қалыптан тыс, ерекше жолмен жеткізеді. Біреу оның ойларының пайдалы тұсын алып, күрішті күрмектен ажыратып жатады дейсіз бе? Мүлде олай емес. Қалағанымыздай сөйлемеген адамның ешбір ұсынысы қабылданбай, оған «диссидент» пен «экстремист» деген айып тағылады. Мәселен, Қазақ мемлекеттік университетінің оқытушысы, айналасындағы олқылықтарға көз жұмып қарай алмайтын, әртүрлі кері құбылыстарға қарсы күресіп жүрген Кәрішал Асанов осындай жағдайға тап болды. Асановты тыңдап, көтерген мәселесіне құлақ асудың орнына оны жалақор, қайта құруға қарсы адам ретінде көрсетуге тырысты» делінген.

ПОСТСОВЕТТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДИССИДЕНТ СОТЫ 

Тәуелсіз Қазақстанда Кәрішал Асанов негізінен Нұрсұлтан Назарбаевқа қарсы болды. Ол «режим тоталитарлық сипатта қалды, билік жемқор жүйеге айналды» деп есептеді.

Назарбаев мұндай сынды ұнатпайтынын қоғам алдында ашық білдірген емес. Бірақ Асанов «президенттің абыройы мен беделіне нұқсан келтірді» деген айыппен екі рет қылмыстық жауапкершілікке тартылты.

Адам құқықтары жөніндегі қазақстандық бюро қызметкері, журналист Андрей Свиридовтың пікірінше, Кәрішал Асанов қазақстандық құқық қорғаушылар, оппозиция мен журналистер қауымдастығының арасында аңызға айналған адамның бірі.

Свиридовтың айтуынша, Асанов 1991 жылдың тамыз-желтоқсан айларында жазған «Тәуелсіздік елесі» атты кітабын Қазақстанда басып шығару мүмкіндігі болмай, 1992 жылы Мәскеуде жариялаған. Мәскеуден шығатын «Хақ» газетінің сол кездегі редакторы, ақын және диссидент Арон Атабек (полиция қызметкерінің қазасына әкеп соққан Шаңырақ оқиғасын ұйымдастырды деген айыппен 2006 жылы 18 жылға сотталған) автордың рұқсатымен кітаптың «Президенттің күлкісіне сенбе» деп аталатын бөлімін жариялаған.

Кәрішал Асановтың "Президенттің күлкісіне сенбе" деп аталатын мақаласы жарияланған "Хақ" газетінің бірінші бетінің фотокөшірмесі.

Кәрішал Асановтың “Президенттің күлкісіне сенбе” деп аталатын мақаласы жарияланған “Хақ” газетінің бірінші бетінің фотокөшірмесі.

— Осы үшін Қазақстанда бірінші Арон Атабекке, кейіннен Асановқа қарсы қылмыстық іс қозғалды. Арон Бакуге көшіп, қазақстандық тергеушілердің қолына түспеді. Асановты 1992 жылы 19 тамызда Қазақстан президентінің абыройы мен беделіне нұқсан келтірді деген айыппен тұтқындады. Ол жаңа мемлекет тарихында аталған бап бойынша жауапқа тартылған бірінші адам болды, — дейді Андрей Свиридов.

Бірінші сот отырысында Асанов ешқайда кетпеу туралы қолхатпен сот залынан босап шықты. «Айыпталушы шабуылшының тактикасын қолданды», – дейді Андрей Свиридов. Асанов бір жылға бас бостандығынан айырылып, Қазақстан тәуелсіздігінің бір жылдығына орай рақымшылыққа ілінді.

— Жеті жылдан кейін, 2000 жылдың жазында «СолДАТ» газетінде Кәрішал Асановтың «Желтоқсаншылар Назарбаевты кінәлайды» (болашақ президенттің 1986 жылғы оқиғаға қатысы туралы) және «Ғаламдық деңгейдегі жұмысшы» (Назарбаевтың саяси өмірбаянына берілген баға) деген екі мақаласы жарық көрді. Осы мақала негізінде «президенттің абыройы мен беделіне нұқсан келтіру» бабы бойынша автор Кәрішал Асанов пен газет редакторы Ермұрат Бапидің үстінен қылмыстық іс қозғалды, — дейді Свиридов.

2001 жылы «СолДАТ» газетінің редакторы Ермұрат Бапи бір жылға бас бостандығынан айырылып, Қазақстан тәуелсіздігінің 10 жылдығына орай рақымшылыққа ілінді. Кәрішал Асанов мақаласынан қылмыс құрамы табылмауына байланысты ақталды.

Андрей Свиридовтың айтуынша, Кәрішал Асанов – аталған бап бойынша екі рет жауапкершілікке тартылған жалғыз адам.

Ермұрат Бапи өздеріне берілген «жеңіл жазаны» АҚШ-та Қазақстан билігінің америкалық компаниялардан мұнай өндіруге рұқсат бергені үшін пара алғаны туралы «Қазақгейт» процесінің жүруімен байланыстырады.

— Мәселеге басқа қырынан қарағанда, АҚШ Қазақстанды Орталық Азиядағы демократиялық орталыққа айналдыру туралы үмітінен бас тартқан жоқ. Бізді демократтар мен республикашыл конгрессмендер қолдады. Сот процесі жүріп жатқан кезде Орталық Азия елдерін аралап жүрген АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы Мадлен Олбрайт Астанаға келді. Ол президент Нұрсұлтан Назарбаевпен кездесу барысында тәуелсіз журналистер мен басылымның жауапқа тартылып жатқанына алаңдаушылық білдірді. Бұған жол бермеу керегін айтты, — дейді Ермұрат Бапи.

Журналист Ермұрат Бапи.

Журналист Ермұрат Бапи.

Бапи бес жылға журналистік қызметінен шеттетілді.

— Газетке Кәрішал Асановтың мақаласын жариялағаным үшін сотқа тартылғаныма өкінбеймін. Керісінше, осы соттан кейін оны бұрынғыдан да қатты құрметтей бастадым, — дейді Бапи.

ИДЕЯЛЫҚ ЭВОЛЮЦИЯ ЖӘНЕ ДИССИДЕНТ ІСІНЕ АДАЛДЫҚ

Қазақстан тәуелсіздік алған жылдары Кәрішал Асанов басқа шығармашылық интеллигенция өкілдері мен бұрынғы партия басшылары сияқты өзін совет одағы мен коммунизмге қарсы адам етіп көрсетуге тырысқан жоқ. Тек кейде марксистік атеизмді сынап, Қазан төңкерісінің жетекшілері туралы кері пікір айтып жүрді.

Кәрішал Асанов экономикалық мәселеге келгенде, билік пен олигархтар ұрлаған ақша қазынаға қайтарылуы керек деген позицияны ұстанатын.

— Бұл әділдік болар еді. Заңдар әділ болуы керек. Заң биліктен жоғары болуы керек. Өйткені халық заң бойынша тыйым салынбаған нәрсенің бәрін, ал билік заңда көрсетілген дүниелерді ғана істей алады. Осы мақсатқа жету үшін «Әділет партиясын» құрғым келеді. Осындай партия құрсам, соңымнан бүкіл халық берер еді. Сенген адамдарым осыны түсінбейді, демеуші болғысы келмейді,— дейтін Кәрішал Асанов.

Кәрішал Асановтың «Пробный шаг борьбы за президентство» атты кітабында "ФЗУ-шник планетарного масштаба" дейтін мақаласы бар

Кәрішал Асановтың «Пробный шаг борьбы за президентство» атты кітабында “ФЗУ-шник планетарного масштаба” дейтін мақаласы бар

Асанов президент сайлауына қатысып көрмек болды. Назарбаевты отставкаға кетіп, 1999 жылдың 10 қаңтарында өткен кезектен тыс президент сайлауына қатыспауға шақырды. Орталық сайлау комиссиясынан Назарбаевты үміткер ретінде тіркемеуді талап етті. Бірақ Назарбаев та сайлаудан бас тартпады, Орталық сайлау комиссиясы да Асановтың талабына құлақ асқан жоқ. 1998 жылы 30 қарашада Асанов кандидаттар қатарынан шықты.

Кәрішал Асанов өзі партия құра алмады. Оған ақшасы жетпеді. Ол 2005 жылы құрылған, биліктен оппозицияға өткен Жармахан Тұяқбай басқаратын «Әділетті Қазақстан үшін» қозғалысының жетекшілері қатарына кірген жоқ. Асанов сын-пікірді көтере алмай, өзін түрмеге жабуға тырысқан билікке қарсы жалғыз қалды. Оппозиция мен олигархтар Асановты қолдаған жоқ. Өмірінің соңғы жылдарында Асанов сырқаттанып, жұрт алдына шықпай қалды. Досы Ғазиз Алдамжаров Кәрішал Асановты өмірінің соңына дейін Нұрсұлтан Назарбаевты сынап өтті және онысына өкінбеген адам деп сипаттайды.

Азат Еуропа / Азаттық радиосы

Related Articles

  • Қазақ-жоңғар дін үшін соғыспаған!

    Қазақ-жоңғар дін үшін соғыспаған!

    Қазақ-жоңғар дін үшін соғысқан дегендер мына дерекке сүйенсе керек: 1691 жылы 6 ақпанда Иркутск қаласында Жоңғар ханы Галдан Бошогту (моңғол. Галдан Бошигт; Қалм. Галдан-Бошигт; 1644 – 1697) елшілерінің Қазақ хандығы туралы әңгімесі. «…Шабармандар: «Осыдан он жылдай бұрын олар, Қалмақ Бушухту ханы мен Казак Ордасы, діні әртүрлі болған. Бушухту хан қалмақтармен және басқа да орда мүшелерімен бірге Далай-ламаға сенеді, ал казак ордасы әсіресе Мұхаметке Қырымдық жолмен сенеді, бұсурмандық жолмен сүндеттеледі. Ал Бушухту хан Казак Ордасына онымен, қалмақ Бушухту ханымен және Орданың басқаларымен бір Далай Ламаға бірігіп буддаға сенсін деп жіберді. Сондықтан да олармен жанжал туындады, өйткені олар қалмақ жолымен Далай-ламаға сенгісі келмеді, осының салдарынан үлкен шайқастар болып, Бушухту хан олардың көптеген

  • …Трамп пен Масктың ештеңесі кетпейді.

    …Трамп пен Масктың ештеңесі кетпейді.

    Азаттық радиосы қызметін тоқтатса, Трамп пен Масктың ештеңесі кетпейді. Екі миллиардер арзан, уақытша саяси ұпай жинайды. Ал Қазақстанның жоғалтатыны өте көп. Азаттық радиосы қызметін тоқтатса, елімізде “Заң мен тәртіп диктатурасының” көкесі сонда болады. Ол отызға жуық саяси тұтқынның қазіргі шарасыз күйін алда бүкіл қазақ қоғамы кешеді деген сөз. Мүмкін сол кезде сөз еркіндігінің құнын ел болып түсінетін шығармыз. Бірақ, ашығын айтқанда, оған да күмәнім бар. Азаттық радиосы жабылады деп бүгін бөркін аспанға атып жатқандар, “Тәртіпке бағынған құл болмайды” деп “Азаттықсыз” Қазақстанда саяси режимнің репрессиясын ақтап алады. Оған менің еш күмәнім жоқ. Shalkar Nurseitov

  • НАУРЫЗ АТАУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МЕРЕКЕЛІК СИПАТЫ

    НАУРЫЗ АТАУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МЕРЕКЕЛІК СИПАТЫ

    Наурыз халқымыздың тарихы ұзақ, өміршеңдігі күшті, қазақы салт- дәстүрді негізгі өзек еткен бірден- бір ұлттық мереке. Ол қазақ халқының ұзақ уақыттық қоғамдық өмір ісжүзіндігінен (практикасынан) туындап, бірге жасап келе жатқан аса мерейлі мейрам. Осыбір киелі мерекені «Парсы тіліндегі (нау- жаңа, рұз- күн) деген мағнадағы сөздеріне теліп, өз маңдайымызға сидыра алмай Парсыларға қосқолдап ұсынғысы келіп жүрген таяз талғам тар өрісті «құлшылдық құмыр» шырмауынан шыға алмай жүргендеріміз де жетеді арамызда. Тіліміздің ішкі заңдылығына үңілсек, Қазақ тілі көп мағналы, ауыспалы мағналы, балама мағналы сөздері көп, түбір сөздерді негіз ете жұрнақ, жалғау, қосарлау, біріктіру т.б жолдарымен түрленіп отыратын құрылымы күшті бай тіл. Оның үстіне осынау аса бай тілімізде дәуірдің өзгеруі, ғылым- техниканың дамуына байланысты

  • Қазақстан әскерінің қауқары қандай? Министрлік өкілі мен сарапшының айтқаны

    Қазақстан әскерінің қауқары қандай? Министрлік өкілі мен сарапшының айтқаны

    Мейірім БАҚЫТЖАН “Батыл тойтарыс-2023″ стратегиялық командалық-штабтық әскери оқу-жаттығуына қатысып жатқан қазақстандық сарбаздар. 2023 жылдың қыркүйек айы. Қорғаныс министрлігінің телеграм-арнасынан алынған сурет. Биыл Қазақстанда екі әскери колледж ашылмақ. 27 ақпанда Астанада журналистерге осы жаңалықты жеткізген қорғаныс министрлігінің өкілі Мұрат Олжабаев қазіргі кезде Қазақстан армиясында жоғары деңгейдегі офицерлер жеткілікті, кадр тапшылығы жоқ деді. Бұл сөзге бірқатар депутаттар да қосылады. Ал кейбір сарапшы ел армиясына кәсіби білікті маман мен қорғаныс саласына түбегейлі реформа жүргізу қажет деп есептейді. “АРМИЯДА ЖОҒАРЫ БІЛІКТІ МАМАН ЖЕТКІЛІКТІ” Астана, Щучинск пен Шымкент қалаларында әскери колледждер бұрыннан бар, енді олардың саны беске жетпек. Қорғаныс министрлігі әскери білім және ғылым департаментінің бастығы Мұрат Олжабаевтың айтуынша, жақында Алматы мен Қарағанды қалаларында жаңадан

  • Екі түрлі шексіздік бар таңғаларлық

    Екі түрлі шексіздік бар таңғаларлық

    Саят Ыбырай Эйнштейн айтқандай, “Екі түрлі шексіздік бар таңғаларлық: бірі – Ғаламның шексіздігі, екіншісі – адам баласының ақымақтығының шексіздігі” деп, XXI ғасырдың адамының мына бір “қабілетіне” таңқалам: бақытты боп отырып, бақытсыз болу қабілетіне таңқалам мен! Жауын жаумай су боп отыру. Біреуге өкпелемей, кінә артпай жүре алмайтын, тсс. Және бұл – тоқ қоғамның қасиеті. Әсіресе Еуропаның! Екі жыл тұрғам. Көргем. Таңқалғам. (Американы білмеймін, онда болғам жоқ, оның жүзін көрсетпесін!) Сол жылауық, боркемік, бақытсыз, талайсыз еуропалықтардық ауруы бізге де жетті. Максим Горький “Басына Күн орнатып қойсаң да ырза болмай жүреді олар” деп суреттейтін мещандық психология, тоғышарлық дерт. “Дачники”-де жазатын. Қайдан келді бұл? Неден басталды

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: