|  |  |  |  | 

Көз қарас Саясат Қазақ хандығына 550 жыл Қазақ шежіресі

Шонжының Гео-Стратегиялық Шындығы (сараптамалық мақала)

104664654_1742269099270003_5388511390021124058_n
Бұл аудан (Шонжы) қарасаңыз шекараға тиіп тұр. Шекараның күншығыс бетінде аты қаззаққа берілген Іле Қазақ Автономиялы Облысы бар (екінші сүгірет). Онда жер қайысқан қалың қазақ тұрады. Автонрмиялы облыс ШУАР’дан бұрын құрылған. Орталығы Құлжа қаласы (үшінші сүгіреттегі 1-ге қараңыз).104645433_1742274442602802_1719596233419229193_n
Осы автономиялы қазақ облысына қазір сегіз аудан, бір қала төте қарайды. Олар:
КҮНЕС, НЫЛҚЫ, ТОҒЫЗТАРАУ аудандары (үшінші сүгіреттегі 5,6,9-ға қараңыз). Бұл үш аудан Іле аңғары мен Іле дариясының басына орналасқан қазақ ең көп, ең іргелі қоныс тепкен, тарихы өте терең, байырғы қазақ жері. Осы үш аудан қазақтары 20- ғасыр басында Орынборға арнайы хат жазып, Алаш баспасөзін қолдап қаржы жолдап, өздерін де Алаштың алыстағы бір бөлшегі санаған-тын. Осы үш аудан тың игеріп, там соғып отырықшы дәстүрге өте бастаған алғашқы қазақ аудандарының бірі. Осы ауданнан шыққан тұлғалар Алаш ұранды, қазақ жанды болғаны үшін 20-ғасыр басында көп атылып кетті. Уақты келсе оны да айтамыз. Қазір осы үш ауданның әр бірінде 100-150 мыңнан астам қазақ иінтіресіп тұрады. Тіпті Күнес деген аудандағы қазақтың ұзынсаны 150 мыңнан әлде қашан асып кеткен.
ТЕКЕС, ӨРТЕКЕС (Моңғолкүре), ШАПШАЛ (үшінші сүгіреттегі 7,8,10-ға қараңыз) Іле дариясының орта, төменгі ағарына (сол жақтағы) жағалай орналасқан исі қазақтың жер қайысқан құтты мекені. Текес пен Өртекестің елі өр рухты, арлы келеді. Ана жылы Қаражон жайлауын жат қолына бермейміз деп қалың қазақ тіке Бейжіңмен текетіресті. Тәңір таудың таза ауасын жұтып, мөлдір суын төте бастау көзінен ішетіндіктен бұл елдегі қазақтың болмысы мүлде бөлек. Бұл жердеің әрбірінде 100 мыңдап қалың қазақ тұрады. Елі шекараның бергі бетіндегі Нарынқол, Кеген, Райымбек аудандарымен туыс, етене жақын келеді. Нарынқол, Кеген мен Райымбек қандай Текес пен Өртекес әне дәл сондай. Бұл жерден небір аты аңызға айналған игі-жақсы, жайсаңдар өтті.104579853_1742274452602801_4084043493369362048_n
ҚОРҒАС, ҚҰЛЖА қаласы, ҚҰЛЖА ауданы (үшінші сүгіреттегі 1,3,4-ке қараңыз). Неше жылдың алдында өзім шағын ғылми экспедиция ұйымдастырып, соның жұмыс бабымен Құлжа қаласына бардым, содан облыстық, қалалық, аудандық ішкі материялдарды жинадым, Тәптіштеп отырып әрбіріне сараптама жасап жатып, сонда Қорғас ауданына қатысты бір таңғажайып мәліметтерге тап болдым. Тарихшы Мәмбет Қойгелді ағамыз “1989 жылы, Орынбор архивінде он күн отырып пойызбен елге қайтқанда, жолда купеде солқылдап тұрып жылап бардым” деуші еді. Артық айтқандық емес, Құлжа-Үрімжі бағытындағы отарбаның купесінде мен де дәл сондай хәл кештім, дәл солай солқылдап жылап, ішкі жан дүнием езіліп қайтты. Неге дейсіз ғой, 20- ғасыр басында осы Қорғас бастаған Іле қазақтарының құмға көмілген қилы тарихы жүрегіңізге ине шаншиды. Бір мысал айтайын, 20- ғасыр басында Қорғас жері Сүйдін және Қорғас болып екіге бөлініп тұрған, сондағы Сүйдің қаласында тұрған қазақтың ұзынсаны 30 мыңнан асқан (1944), Қорғасты қоспағанда. Іле уалаяты бойынша қазақ ең іргелі орналасқан әрі ең ерте заманауи оқу орнын ашқан, өркениет шырағын ерте жаққан, ерте оянған өңір-ді. Осы өңірде туған Әбдіқадір Әпенді туралы өткен апта халықаралық Түркістан апталық газетіне арнайы мақала жаздым. 20 ғасырдың 40-50 жылдары осы елді-мекен көп қасіретке, қиянатқа тап болды. Бара-бара қазағы ең аз, жатжұрты ең көп болып шыға келді. Қазір бұл өңір “Құлжа-Қорғас экономикалық белдеуі” аталып қытайдың орталық азия арқылы еуропаға шығатын құрлықтағы бірінші портына айналып отыр. Құлжа қаласы да, Құлжа ауданы да жатжұрттың ең шоғырлы қоныстанған мекеніне айналды. Бірақ, Құлжа ауданында бүгінгі күні 60 мыңнан астам қазақ тұрады. Қазақтар әлі өзінің байырғы қалпын сақтаған. Жер-су аты қазақша қалпы. 20- ғасыр басында бүкіл Іле уалаяты қазақтары Құлжаға жиналды. Құлжада заманауи оқу ордасын ашты, қазақ баспасын құрды, қазақ театрын жасақтап “қыз-жібек”, “ер тарғын”, “қалқаман-мамыр” қойлымдарын Құлжаның алаңында, қалалық қазақ театр орталығында, қалалық мәдениет үйінде үзбей қойып тұрды. Іледегі қазақтың бүкіл байлары жүздеп, мыңдап төрт түлігін сатып қаржысын қаладағы қазақ руханияты мен мәдени өркендеуіне жұмсады. Коммунизм қалай келді, Шарқи Түркістан қалай пайда болды бәріне қиянат жасалнды. Уалаятты қазақ мүддесіне жат меңіреу мекенге айналдырды.
КҮЙТІН қаласы (үшінші сүгіреттегі 2- ге қараңыз). Жер қайысқан қазақтың төл мекеніндегі иен жер еді, бұрын қазақ мал төлдететін көктеулік-тұғын. Кейін коммунистік биліктің әскери стратегиялық дивизиясы орналасты, кішкентай ғана қышлақ мекен Бейжің, Шанхайға жетеқабыл қалың қытайдың ордасына айналып үлгірді. Қазір қаладағы қазақтың ұзынсаны 15 мыңдай. Қаланың айналасы қазақша жер-су аттарға толып тұр. Қалада қазақ баспасының төл қарашаңырағы, қазақ институттары, айталық, көркемөнер институты, ағарту институты бар. Қаланың стратегиялық орналасуы өте маңызды. Батыс әлемі мен шығыс әлемін түйістіріп тұрған ноқта десек те артық айтпаған боламыз.
Қазақ автономиясынан бөлінген Боратала облысын және Алтай, Тарбағатай аймағы мен бұрынғы Үрімжі уалаятын, Құмылға қарасы таза қазақ аудандарын бұған дейінгі посттарымда да бүге-шігесіне дейін айтқамын. Қайталап жатпаймын. Менің айтпақ болғаным мынау. Не себепті, қалың қазақ иінтіреліскен автономиялы облыстың Қазақстан жағында мемлекеттің жері мен мүддесін бөлшектейтін ұрандар айтылып қалып жатады? Қытайдағы қазақ автономиясын түбегейлі ыдырату үшін шекараның бергі бетіндегі біреулердің қолтығына су бүркіп жүрген жасырын күштер кімдер? Қытайдағы қазақ автономиясы онсыз да, аты бар заты жоқ күйде, тіпті қытайдағы ШУАР да сондай хәлде қалды. Қытай билігі үшін Жетісу үлкен арман. Ал, осы армандарын кейде алатақиялы азаматтардың аузына салып беріп жүргені, жерді де, елді де солардың тілімен бөлшектеп жүргені өтірік емес қой. Анау алатақиялылар “иетісу бізнің иер” деп ұрандап жүргенде қытайдың стратегиялық тұзағына түскенін білмейтін сияқты. Ал, қытайға керегі “иетісуниң ұйғырники” болғаны. Атап айтқанда “иетісу ұйғырники” болса, ол- қытайдікі де деген сөз. Бұны қытай айтса- дипломатиялық қателік болады, оданда тараншының аузына түкіріп бергені абзал.
Қытай орталық азияны осындай стратегиялық тактикалар арқылы ұзақтан мекгеріп отырғысы келеді. Бұны қытайдың “Чин Түркістан” проектісі дейміз. Бұл проектіде бізге беймәлім ондаған баптар бар, осы проекті құрамында қытайдың “чин түркістан туркологиясы” дейтін жобасы тағы бар. Оны қысқаша сізге былай түсіндірейін, қытай Тұран даласындағы тарихи тұлғаларды бірінші тараншыға теліп, бәрін тараншыдан таратуға астыртын қолдау білдіреді. Тараншыларға бұл оңынан келеді де, Аттиладан тартып бүкіл түркі жұртына ортақ тұлғаларды тараншы етіп жасап шығарады, таратады. Бүкіл біртуар тұлғаның, өркениеттің тараншы болғаны- қытай болғаны. Қытай оған- Жуньхуа (中华) деп ат қойған. Қытай пікірінше бұның бәрі ұлы жуньхуа (中华民族) ұрпақтары. Осы идеялогияны ойлап тауып, жасап шыққандар 19-20 ғасырдағы Жапоннан, Франциядан, Ақш пен Англиядан оқып келген қытай саясаткерлері. Бұл идеялогия қытайдан тыс 20- ғасыр басында Иран, Түркия, Германия сосын арап әлемінде қатты жүрді. Бұл идея біздің қазақ зиялыларын да айналып өткен жоқ, қазақ саясаткерлері 20-ғасыр басында “Түркістан” және “Алаш” концсепциясын ұсынды.
Қош, не керек, қытай дұңғандар арқылы мұсылмандар әлеміне, моңғолдар арқылы көшпенді кигіз туырлықты жұртқа (есіңізде болсын, қытай кигіз үй дегенді “蒙古包” дейді), ал тараншы арқылы Тұран жұртына стратегиялық тұзақ құрған. Әуелі өркениет сарқыншағы мен тарихи тұлға, жер-су атаулыны осы аталмыш аттарға тиеп береді, содан өзіне тиеп алады. Былайша айтқанда, қармақ ретінде қолданады, қармаққа ілінгенін өзіне алады.
Есіңізде болса, кезінде совет одағының ислам саясаты екі түрлі болды. Бірі, ішкі тарихи феномен ислам; екіншісі советский ислам және сыртқы советский ислам саясаты; Әлем елдерінің біразы “советский исламды” көріп кеңес одағы елдеріндегі мұсылмандар бейбіт өмір сүріп жатыр деп ойлайтын. Қазіргі қытайдың сыртқа импорттайтын “қытайский ислам” саясаты мен “қытайский туркология” стратегиялы саясаты және “қытайский монгол” саясаты бар. Аталмыш қытайский исламда дұңғандар ең белсенді рөл ойнайды. Бір мысалы келтірейін, пәленше сахабаның түгенше ұрпағы деп қолдан шежіре жасап немесе қытайдағы мыңжылдық тарихи мешіттердің сыртын жылтыратып жөндеп стратегиялық жақтан арап әлемін шырғалап, содан Бейжіңге жіпсіз байлайды да, араптан аса мол қаржы мен инвестиция тартады. Осыған байланысты қытайдың бірқанша порт қаласында арнайы “арап көшесі” бар. Бейжіңге жіпсіз байланған арап әлемі, қытайдың “қытайский исламын” ғана көреді де “қытайда бәрі жақсы, мұсылмандар тату-тәтті, бейбіт өмір сүріп жатыр” деп үн шығармай отыра береді.
Ал, қытайский монгол стратегия саясаты тіпті қызық. Бүкіл кигіз туырлықты, қалқан бет, найзалы жауынгер халықты дала өркениетімен қосып монголға теліп береді, сөйтеді де сол монголды өзі асықпай отырып жұтады. Монголға телінген кигіз туырлықты дала өркениеті монголмен бірге жұтылады. Оларды жалпылама “жуньхуа миньзу” ұрпақтары дейді. Қытай пікірінше қытайды жаулаған көшпенділер әуелде “жуньхуа миньзу” болған, содан олар қытайда билік құрып, қытайға жер кеңейтіп берген.
Қытайский туркологияның мысалдарын жоғарыда айттым. Қытайский туркология проектісінде Қашқар ең өзекті стратегиялы тұзақ және Махмуд Қашқари ең өзекті тұлға. Қытайдың стратег саясаткерлері алдымен бұл тұлғаны тараншыға теліп берді де, оның рухани һәм мәдени шығармасын “ұлы қытай, ұлы жуньхуа минзу” халқының тарихи туындысы етіп шығарды. Қытайдың осы стратегиялы тұзағын ең алдымен сезген ресейдің стратег саясаткерлері Тұран әлемін қытай ықпалынан тартып алу үшін “тұранда әуелде славян халықтары болған, тұранның тегі- орыс, алтын орда- орыс мемлекеті” дегенді біртіндеп қарастырып жатыр.
Ұзын сөздің қысқасы қытайдың орталық азияға бағытталған стратегиялық тұзағы алдағы уақытта өз жемісін көрсете бастайды. Сол саясатқа білдей бір ұлт істікке шаншылып жатыр. Мынаны анық білуіміз тиіс, стратегиялық тұзақты- стратегиялық саясат қана түбегейлі тоса алады. Бәріміз “гуманист-адамбыз, бәріміз мұсылманбыз, бәріміз түркі бауырмыз, бәріміз көпұлтты берекелі Қазақстанбыз” дейтін жалпақ шешей ұран ешқашан тосқауыл бола алмайды. Бізді буынсыз пышақтайтын, жіпсіз қылқындыратын стратегиялық тұзақтар қаумалап тұр. Өте сауатты ақыл-парасатпен ғана шырмаудан ада қалмақпыз.
Елдес ОРДА
20.06.2020

Related Articles

  • Қазақ-жоңғар дін үшін соғыспаған!

    Қазақ-жоңғар дін үшін соғыспаған!

    Қазақ-жоңғар дін үшін соғысқан дегендер мына дерекке сүйенсе керек: 1691 жылы 6 ақпанда Иркутск қаласында Жоңғар ханы Галдан Бошогту (моңғол. Галдан Бошигт; Қалм. Галдан-Бошигт; 1644 – 1697) елшілерінің Қазақ хандығы туралы әңгімесі. «…Шабармандар: «Осыдан он жылдай бұрын олар, Қалмақ Бушухту ханы мен Казак Ордасы, діні әртүрлі болған. Бушухту хан қалмақтармен және басқа да орда мүшелерімен бірге Далай-ламаға сенеді, ал казак ордасы әсіресе Мұхаметке Қырымдық жолмен сенеді, бұсурмандық жолмен сүндеттеледі. Ал Бушухту хан Казак Ордасына онымен, қалмақ Бушухту ханымен және Орданың басқаларымен бір Далай Ламаға бірігіп буддаға сенсін деп жіберді. Сондықтан да олармен жанжал туындады, өйткені олар қалмақ жолымен Далай-ламаға сенгісі келмеді, осының салдарынан үлкен шайқастар болып, Бушухту хан олардың көптеген

  • …Трамп пен Масктың ештеңесі кетпейді.

    …Трамп пен Масктың ештеңесі кетпейді.

    Азаттық радиосы қызметін тоқтатса, Трамп пен Масктың ештеңесі кетпейді. Екі миллиардер арзан, уақытша саяси ұпай жинайды. Ал Қазақстанның жоғалтатыны өте көп. Азаттық радиосы қызметін тоқтатса, елімізде “Заң мен тәртіп диктатурасының” көкесі сонда болады. Ол отызға жуық саяси тұтқынның қазіргі шарасыз күйін алда бүкіл қазақ қоғамы кешеді деген сөз. Мүмкін сол кезде сөз еркіндігінің құнын ел болып түсінетін шығармыз. Бірақ, ашығын айтқанда, оған да күмәнім бар. Азаттық радиосы жабылады деп бүгін бөркін аспанға атып жатқандар, “Тәртіпке бағынған құл болмайды” деп “Азаттықсыз” Қазақстанда саяси режимнің репрессиясын ақтап алады. Оған менің еш күмәнім жоқ. Shalkar Nurseitov

  • НАУРЫЗ АТАУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МЕРЕКЕЛІК СИПАТЫ

    НАУРЫЗ АТАУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МЕРЕКЕЛІК СИПАТЫ

    Наурыз халқымыздың тарихы ұзақ, өміршеңдігі күшті, қазақы салт- дәстүрді негізгі өзек еткен бірден- бір ұлттық мереке. Ол қазақ халқының ұзақ уақыттық қоғамдық өмір ісжүзіндігінен (практикасынан) туындап, бірге жасап келе жатқан аса мерейлі мейрам. Осыбір киелі мерекені «Парсы тіліндегі (нау- жаңа, рұз- күн) деген мағнадағы сөздеріне теліп, өз маңдайымызға сидыра алмай Парсыларға қосқолдап ұсынғысы келіп жүрген таяз талғам тар өрісті «құлшылдық құмыр» шырмауынан шыға алмай жүргендеріміз де жетеді арамызда. Тіліміздің ішкі заңдылығына үңілсек, Қазақ тілі көп мағналы, ауыспалы мағналы, балама мағналы сөздері көп, түбір сөздерді негіз ете жұрнақ, жалғау, қосарлау, біріктіру т.б жолдарымен түрленіп отыратын құрылымы күшті бай тіл. Оның үстіне осынау аса бай тілімізде дәуірдің өзгеруі, ғылым- техниканың дамуына байланысты

  • Қазақстан әскерінің қауқары қандай? Министрлік өкілі мен сарапшының айтқаны

    Қазақстан әскерінің қауқары қандай? Министрлік өкілі мен сарапшының айтқаны

    Мейірім БАҚЫТЖАН “Батыл тойтарыс-2023″ стратегиялық командалық-штабтық әскери оқу-жаттығуына қатысып жатқан қазақстандық сарбаздар. 2023 жылдың қыркүйек айы. Қорғаныс министрлігінің телеграм-арнасынан алынған сурет. Биыл Қазақстанда екі әскери колледж ашылмақ. 27 ақпанда Астанада журналистерге осы жаңалықты жеткізген қорғаныс министрлігінің өкілі Мұрат Олжабаев қазіргі кезде Қазақстан армиясында жоғары деңгейдегі офицерлер жеткілікті, кадр тапшылығы жоқ деді. Бұл сөзге бірқатар депутаттар да қосылады. Ал кейбір сарапшы ел армиясына кәсіби білікті маман мен қорғаныс саласына түбегейлі реформа жүргізу қажет деп есептейді. “АРМИЯДА ЖОҒАРЫ БІЛІКТІ МАМАН ЖЕТКІЛІКТІ” Астана, Щучинск пен Шымкент қалаларында әскери колледждер бұрыннан бар, енді олардың саны беске жетпек. Қорғаныс министрлігі әскери білім және ғылым департаментінің бастығы Мұрат Олжабаевтың айтуынша, жақында Алматы мен Қарағанды қалаларында жаңадан

  • Екі түрлі шексіздік бар таңғаларлық

    Екі түрлі шексіздік бар таңғаларлық

    Саят Ыбырай Эйнштейн айтқандай, “Екі түрлі шексіздік бар таңғаларлық: бірі – Ғаламның шексіздігі, екіншісі – адам баласының ақымақтығының шексіздігі” деп, XXI ғасырдың адамының мына бір “қабілетіне” таңқалам: бақытты боп отырып, бақытсыз болу қабілетіне таңқалам мен! Жауын жаумай су боп отыру. Біреуге өкпелемей, кінә артпай жүре алмайтын, тсс. Және бұл – тоқ қоғамның қасиеті. Әсіресе Еуропаның! Екі жыл тұрғам. Көргем. Таңқалғам. (Американы білмеймін, онда болғам жоқ, оның жүзін көрсетпесін!) Сол жылауық, боркемік, бақытсыз, талайсыз еуропалықтардық ауруы бізге де жетті. Максим Горький “Басына Күн орнатып қойсаң да ырза болмай жүреді олар” деп суреттейтін мещандық психология, тоғышарлық дерт. “Дачники”-де жазатын. Қайдан келді бұл? Неден басталды

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: