ПОЛИЦЕЙЛІК МЕМЛЕКЕТТЕ «ЖАҢА ҚАЗАҚСТАН» ҚАЛАЙ ҚҰРЫЛАДЫ?!

پوليتسەيلىك مەملەكەتتە «جاڭا قازاقستان» قالاي قۇرىلادى؟!

| Feb 8, 2022

جازۋشى-پۋبليتسيست

مارات ءبايدىلداۇلى (توقاشباەۆ):

273570361_10227457061721770_7467411172705589605_n

2020 جىلى 25 مامىردا اقش-تا ميننەاپوليستىك ءبىر پوليتسەي دجوردج فلويد دەگەن افروامەريكالىقتى تىزەسىمەن اسفالتقا ەزگىلەپ ولتىرگەندە بۇكىل اقش-تى تسۋنامي سياقتى نارازىلىق تولقىنى شارپىعان. ناتيجەسىندە بۇكىل پوليتسەيلەر تىزەرلەپ تۇرىپ حالىقتان كەشىرىم سۇراعان (سۋرەتتە).

بىزدە قازاقستاندا 2022 جىلى قاڭتار دۇربەلەڭى كەزىندە «وگون نا پوراجەنيە!» بۇيرىعىمەن 227 ادام وققا ۇشادى. «قاتەلەسىپپىز، كەشىرىم سۇرايمىز!» دەگەن ەشكىم جوق. قازا تاپقان پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ وتباسىنا 9 ملن تەڭگەدەن وتەماقى تولەندى. ال جازىقسىز وققا ۇشقانداردىڭ وتباسىنا كوك تيىن دا جوق. كەي دەرەككوزدەرىنىڭ حابارلاۋىنشا حالىققا وق اتۋ جونىندەگى بۇيرىق بەرۋدەن باس تاتقان جامبىل وبلىستىق پوليتسيا دەپارتامەنتىنىڭ باستىعى، گەنەرال جانات سۇلەيمەنوۆ وزىنە ءوزى قول سالعان. پوليتسيا ءمۋنديرىنىڭ ابىرويىن ساقتاپ قالعان ازعانتاي ادامنىڭ ءبىرى سول بولسا كەرەك.

بىزدە پوليتسيا جۇمىسىن رەفورمالاۋ تۋرالى ايتىلىپ جۇرگەنىنە بىرنەشە جىل بولدى. پوليتسيا جۇمىسىن باعالاۋ ولشەمدەرى وزگەرتىلەدى دەپ جار سالىنعان. پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ سانى قىسقارتىلاتىن بولعان. قوعامنىڭ سەنىم دەڭگەيى مەن حالىقتىڭ قاۋىپسىزدىگىن ارتتىرۋ ەڭ باستى نىساناعا الىناتىنى ايتىلعان. بىراق ءبارى وتىرىك ەكەن. وكىنىشكە قاراي قازاقستاننىڭ بۇگىنگى پوليتسياسى سوناۋ وتارشىل اق پاتشا زامانىنان، كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭنەن ۇزبەي جالعاسىپ كەلە جاتقان جازالاۋشىلىق فۋنكتسياسى ءتىپتى وزگەرمەگەنىن كورسەتىپ بەردى.

ەندى ارى قاراي پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ سانى ارتتىرىلاتىنى، ولاردىڭ جاراقتانۋى كۇشەيتىلەتىنى ءمالىم بولدى. قازاقستان ونسىز دا پوليتسەيلىك مەملەكەت ەدى، ەندى سۋپەر پوليتسەيلىك مەملەكەتكە قاراي باعىت ۇستانعانىن كورىپ وتىرمىز.

پوليتسيا قىزمەتىنىڭ جازالاۋشىلىق سيپاتى نازارباەۆ رەجيمى ءومىر ءسۇرىپ تۇرعاندا حالىققا قىزمەت ەتۋ فۋنكتسياسىنا الماسپايتىنىنا كوزىمىز جەتتى. پوليتسيانىڭ قاتىگەزدىكتەرى، ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىن اياققا تاپتاۋى، تەرگەۋ يزولياتورىنداعى ازاپتاۋلار بيلىك قانشاما جاسىرعىسى كەلسە دە اشكەرە بولىپ جاتىر. حالىقتى ۇنەمى تەمىر كىسەنمەن ۇستاپ تۇرۋعا بولمايدى.

مۇنداي «ەسكى» پوليتسيامەن «جاڭا قازاقستان» قۇرۋ مۇمكىن ەمەس.

Marat Baidildauly

قازىرگى زاڭناما اياسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى قالاي دامىتۋعا بولادى؟

kerey.kz

Zhalgas Yertay قازاقستان بيلىگى مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ءۇشىن قاتاڭ شەشىمدەرگە بارعىسى كەلمەيدى دەيىك. بىراق قازىرگى زاڭناما اياسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى قالاي دامىتۋعا بولادى؟ سونى ويلانىپ كورەيىك. قازاق ءتىلىن دامىتۋ جايىن ايتقان كەزدە قازاقستان بيلىگى قوعامدى ەكىگە بولەدى. ءبىرى – ءتىلدى دامىتۋدىڭ راديكال شەشىمدەرىن ۇستانادى، ەكىنشى جاعى – قازىرگى ستاتۋس-كۆونى ساقتاعىسى كەلەدى، ياعني ەشتەڭە وزگەرتپەي-اق قويايىق دەيدى. بىراق ەكى جولدى دا تاڭداماي، ورتاسىمەن ءجۇرۋدى ۇسىنىپ كورسەك قايتەدى!؟ باتىل قادامدارعا بارايىق، بىراق ول راديكال جول بولماسىن. قازاق ءتىلىن كۇشپەن ەمەس، ورتانى دامىتۋ ارقىلى كۇشەيتسەك بولادى. ياعني ادامدار ءتىلدى ۇيرەنىپ اۋرە بولماي-اق، حالىق جاي عانا قازاق ءتىلى اياسىندا ءومىر ءسۇرۋدى ۇيرەنسىن. نەگىزگى وي وسى. ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن ادامدار ورتانى
ەلدەس وردا، تاريحشى: «تۇركىستان» اتاۋىن قولدانۋ – ايماقتاعى جۇمساق كۇش پوزيتسياسىن نىعايتۋ ءتاسىلى

kerey.kz

فوتو اشىق دەرەككوزدەردەن الىندا وتكەن اپتادا تۇركيانىڭ ۇلتتىق ءبىلىم مينيسترلىگى مەكتەپ باعدارلاماسىنا «تۇركىستان» دەگەن تەرميندى ەنگىزگەن ەدى. شەتەل باسىلىمدارىنىڭ جازۋىنشا، بۇل اتاۋ ەندى «ورتالىق ازيا» ۇعىمىنىڭ ورنىنا قولدانىلماق. ءبىلىم ءمينيسترى يۋسۋف تەكين جاڭا اتاۋ تۇركى الەمىنىڭ بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعانىن ايتادى. ونىڭ سوزىنشە، ۇكىمەت وقۋ باعدارلاماسىنان يمپەريالىق ماعىناسى بار گەوگرافيالىق اتاۋلاردى الىپ تاستاماقشى. ەڭ قىزىعى، «تۇركىستان» اۋماعىنا قازاقستاننان بولەك، قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇركىمەنستان مەن تاجىكستان جاتادى ەكەن. سونداي-اق كەيبىر باسىلىمدار بۇل تەرميننىڭ قىتايدىڭ باتىسىندا ورنالاسقان شىڭجان ولكەسىنە قاتىسى بارىن دا اتاپ ءوتتى. كەيبىر عالىمدار «ورتالىق ازيا» تەرمينى كولونياليزمنەن قالعانىن ءجيى اتاپ ءجۇر. حح عاسىرداعى الەمدىك اكادەميالىق عىلىمدى سول كەزدەگى ءىرى يمپەريالار قالىپتاستىرعاندىقتان، بۇگىندە مۇنداي تەرميندەر مەن اتاۋلار حالىق ساناسىنا ابدەن ءسىڭىپ
اباق انا جانە تاسبيكە انا

kerey.kz

ءمامي بي جۇرتبايۇلىنىڭ شەجىرەسىندە ايتىلۋىنشا كەرەي ۇلىسىنىڭ ارعى تەگى – شەپ، سەپ، بايلاۋ، قويلاۋ، ەلدەي، كولدەي، يزەن، جۋسان سەكىلدى تايپالاردان تارالادى ەكەن. اتالعان تايپالاردىڭ ءبىرازى ەسكى تاريح بەتتەرىنەن كەزدەسسە، ەندى ءبىر ءبولىمى قازىرگە دەيىن كەرەي رۋىنداعى اتالاردىڭ ەسىمى رەتىندە اتالىپ كەلەدى. مۇنىڭ ءبىر سەبەبىن ارعى تاريحتاعى اتالاردىڭ اتى وشپەسىن دەپ كەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ اتالار اتىن قايتا جاڭعىرتىپ قويعان داستۇرىنەن قاراۋ كەرەك. اباق اتاۋىنا كەلسەك، ارىدا كەرەي حانزادالارى مەن حانىشالارىنىڭ اراسىندا اباق، اباقبەردى، اباحان، اباقتاي، اباقاي، اباق بيكە سىندى ەسىمدەر بولعان. سول اتا-اپالارىنىڭ جولىن جالعاعان، توزىپ كەتكەن كەرەي ەلىنىڭ باسىن قوسىپ، وعان ءاز انا بولعان اباق ەسىمدى قاسيەتتى انا ومىردە بولعان ادام. قازاق تاريحىندا رۋ اتىنا اينالعان ءاز انالار از بولماعان. كورنەكتى جازۋشى،
زەلەنسكيدىڭ “جالعىز سەنەرى ءارى وڭ قولى”. اندرەي ەرماك كىم؟

kerey.kz

رەي فەرلونگ اندرەي ەرماك (سول جاقتا) پەن ۋكراينا پرەزيدەنتى ۆلاديمير زەلەنسكي (وڭ جاقتا). 2019 جىل. اندرەي ەرماك ۇشاقتان تۇسە سالا ءوزىنىڭ باستىعىن قۇشاقتادى. 2019 جىلى قىركۇيەكتە پرەزيدەنت زەلەنسكيمەن جىلى جۇزدەسۋ جاڭادان باستالىپ كەلە جاتقان ساياسي سەرىكتەستىكتىڭ باسى ەدى. بۇل – ەرماكتىڭ رەسەي تۇرمەسىندە وتىرعان 35 ۋكراينالىقتى ماسكەۋدەن الىپ كەلگەن ءساتى. ال 2020 جىلى ەرماك زەلەنسكي اكىمشىلىگىنىڭ باسشىسى بولدى. بىراق ۋكرايناداعى جەمقورلىق شۋىنان كەيىن ونىڭ قىزمەتىنە جۇرتتىڭ نازارى اۋدى. سەبەبى ەرماك ۋكراينا ەنەرگەتيكالىق ينفراقۇرىلىمىنا بولىنگەن قارجى جىمقىرىلعان كوررۋپتسيا سحەماسىندا نەگىزگى رولدە بولعان دەگەن اقپارات تاراعان. بىراق تەرگەۋشىلەر بۇل جايتتىڭ جاي-جاپسارىن تولىق اشقان جوق. ەرماكتىڭ ءوزى ازاتتىقتىڭ ۋكراينا قىزمەتىنىڭ رەسمي ساۋالدارىنا جاۋاپ بەرگەن جوق. سونىمەن زەلەنسكيدىڭ كەڭسەسىن باسقارىپ وتىرعان ەرماك كىم؟ تەلەۆيدەنيەدەن
تاريح عىلىمى قازىر ەزوتەريكالىق توپتاردىڭ مەنشىگىندە

kerey.kz

شىعىستانۋشى-تاريحشى ءومىر تۇياقبايدىڭ بۇرىندا دا «قازاققا قانداي تاريح كەرەك؟ تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە جاسالعان تاريحي ميستيفيكاتسيالار حرونيكاسى» دەپ اتالاتىن ماقالاسىن (22.05. 2025. Zhasalash.kz) وقىپ ەم. ريزا بولعام. جاقىندا ءو. تۇياقبايدىڭ «قازاقستاندا تاريحي بۇرمالاۋلار مەن ميفتەرگە توسقاۋىل قويۋدىڭ جولدارى» (02.10. 2025. Zhasalash.kz) اتتى تاعى ءبىر ماقالاسىمەن جانە تانىستىق. وتە وزەكتى ماسەلەنى كوتەرىپتى. تاريحتا ورىن الىپ جۇرگەن جاعىمسىز جايتتار تۋراسىندا وي تولعاپتى. جۋرناليستەردى، بلوگەرلەردى ايىپتاپتى. تاريحتان ارنايى كاسىبي دايىندىعى جوق، ءبارىن ءبۇلدىرىپ بولدى دەپ. كەلەڭسىزدىكتى توقتاتۋدىڭ ناقتى جولدارىن ۇسىنىپتى. بۇعان دا كوڭىلىمىز بەك تولدى. ايتسە دە تاريحتى بۇرمالاۋعا، ءوز وتىرىكتەرىن ناسيحاتتاۋعا تەك جۋرناليستەر مەن بلوگەرلەر عانا ەمەس، «ارنايى كاسىبي دايىندىعى بار» «تاريحشىلاردىڭ» دا «زور ۇلەس» قوسىپ جاتقانىن بايانداپ، ايتىلعان پىكىردى ودان ءارى ءوربىتىپ، جالعاستىرايىق.