Алашорда Үкіметінің төрағасы

الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى

| Jan 11, 2023

وسىدان 80 جىلداي بۇرىن ماسكەۋدەگى نكۆد-نىڭ بۋتىركا تۇرمەسىندە الاشى ءۇشىن ازاپ شەككەن ءاليحان اتامىز تۇتقىن انكەتاسىن ءوز قولىمەن تولتىرعاندا ماماندىعىن جۋرناليست، اۋدارماشى دەپ كورسەتكەن. رەۆوليۋتسيادان كەيىن قازاقتىڭ الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسىمىن دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي جازىپ كەتىپتى.

⠀

تىزەسىن بۇكپەگەن، ايىلىن جيماعان، ەشكىمنەن قايمىقپاعان. قازاقتىڭ تالاي ارىسى جاپون شپيونى دەگەن جالانى ازاپقا شىداماي مويىنداعاندا، جالعىز الەكەڭ عانا سىنباپتى. رۋحى تاستى دا شاباتىن الداسپانداي بولعانى عوي. لەنين انكەتاسىندا ماماندىعىن «جۋرناليست» دەپ، ستالين «ماركسيست» دەپ جازىپتى. بۇل ەكەۋى دە نەگىزگى ماماندىقتارى باسقا بولا تۇرا، جۋرناليست بولعان. لەنين «يسكرا» گازەتىن شىعارىپ، ءوزى رەداكتور بولسا، ستالين بۇكىل ماقالالارى مەن سويلەيتىن سوزدەرىن ءوز قولىمەن جازعان. وسى ەكى تۇلعانى دا ءاليحان اتامىز كوزىنە ىلمەگەن. الەكەڭدى اۋەلى بۋتىركاعا قاماپ تاستاعاندا ەسكى ماركسيست، ستالينگە ءسوزى وتەتىن قارت بالشەبەك، ماركستىڭ ءوزىن كورگەن ۆ.شەلگۋنوۆ: «ءاي، كوبا، كىمدى تۇتقىندا ۇستاپ وتىرسىڭ؟» دەپ بوساتتىرىپتى. ءاليحان اتامىزدىڭ ۇيقاماقتا بولۋى سودان. بىراق اقىرىندا نكۆد نىعمەت نۇرماقوۆ ەكەۋىن ءبىر كۇندە اتىپ تاستاعان.

⠀

ءاليحان بوكەيحاننىڭ لەنيندى دە، ءستاليندى دە بويىنا تەڭگەرمەگەنىنە تاعى ءبىر دالەل بار. لەنين الاشوردانى اقتاپ، كەشىرىم جاساعاننان كەيىن قازاق ەلىنىڭ اتىنان رەسەيمەن كەلىسسوز ستولىنا الاشوردا ۇكىمەتى وتىرادى. الەكەڭنىڭ ءوزى باراتىن ءجونى بار عوي. بارمايدى. الاش ارىستارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جاسى – ءالىمحان ەرمەكوۆتى جىبەرەدى. لەنينمەن ءتورت ساعات ىرعاسقان ءا.ەرمەكوۆ قازاقستاننىڭ وسى بۇگىنگى شەكاراسىن شەگەلەپ، باسقا دا كوپ شارۋانى تىندىرىپ شىعادى. سوندا احمەت بايتۇرسىنوۆ ايتتى دەگەن ءسوز بار. «لەنينىڭ ءبىزدىڭ الىمحانمەن ءتورت ساعاتقا سويلەسۋگە جارادى. وسال ەمەس ەكەن» دەگەن ەكەن.

⠀

ۋنيۆەرسيتەتتە لەنين 6 ءتىل بىلەدى دەپ وقىتقان. ءبىزدىڭ ءاليحان اتامىز 9 تىلدە ەركىن سويلەپ، كوسىلىپ جازعان. فرانتسيانىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن شىعىپ كەلە جاتقان «فيگارو» گازەتىنە فرانتسۋز تىلىندە 1930 جىلى ەكى ماقالاسى جاريالانعان كورىنەدى. شىركىن، تاۋىپ اكەلسە عوي. سوندا كىم مىقتى؟ الەكەڭ بە، لەنين بە؟

⠀

امال نەشىك، ءبارى نكۆد-نىڭ قىزىل قاسابىندا قۇربان بولدى. نە دەيمىز؟

بۇگىنگى ۇرپاق وسى الاش ارىستارىنداي بولسا ەكەن دەپ ارماندايمىز.

⠀

ماعاۋيا سەنباي.

ەلدەس وردا، تاريحشى: «تۇركىستان» اتاۋىن قولدانۋ – ايماقتاعى جۇمساق كۇش پوزيتسياسىن نىعايتۋ ءتاسىلى

kerey.kz

فوتو اشىق دەرەككوزدەردەن الىندا وتكەن اپتادا تۇركيانىڭ ۇلتتىق ءبىلىم مينيسترلىگى مەكتەپ باعدارلاماسىنا «تۇركىستان» دەگەن تەرميندى ەنگىزگەن ەدى. شەتەل باسىلىمدارىنىڭ جازۋىنشا، بۇل اتاۋ ەندى «ورتالىق ازيا» ۇعىمىنىڭ ورنىنا قولدانىلماق. ءبىلىم ءمينيسترى يۋسۋف تەكين جاڭا اتاۋ تۇركى الەمىنىڭ بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعانىن ايتادى. ونىڭ سوزىنشە، ۇكىمەت وقۋ باعدارلاماسىنان يمپەريالىق ماعىناسى بار گەوگرافيالىق اتاۋلاردى الىپ تاستاماقشى. ەڭ قىزىعى، «تۇركىستان» اۋماعىنا قازاقستاننان بولەك، قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇركىمەنستان مەن تاجىكستان جاتادى ەكەن. سونداي-اق كەيبىر باسىلىمدار بۇل تەرميننىڭ قىتايدىڭ باتىسىندا ورنالاسقان شىڭجان ولكەسىنە قاتىسى بارىن دا اتاپ ءوتتى. كەيبىر عالىمدار «ورتالىق ازيا» تەرمينى كولونياليزمنەن قالعانىن ءجيى اتاپ ءجۇر. حح عاسىرداعى الەمدىك اكادەميالىق عىلىمدى سول كەزدەگى ءىرى يمپەريالار قالىپتاستىرعاندىقتان، بۇگىندە مۇنداي تەرميندەر مەن اتاۋلار حالىق ساناسىنا ابدەن ءسىڭىپ
تۇرسىن جۇمانباي «ءۇيسىنباي كىتابى»

kerey.kz

بۇل داعاندەل، باقاناس ولكەسىنەن شىققان بي ءۇيسىنباي جانۇزاقۇلى حاقىندا قۇراستىرىلىپ جازىلعان كىتاپ. تىڭ تولىقتىرىلعان ەڭبەكتە بولىس الدەكە كۇسەنۇلى، داعاندەلى بولىسىنىڭ باسشىلارى مەن بيلەرىمەن قاتار ءابدىراحمان ءالىمحانۇلى ءجۇنىسوۆ سىندى ايتۋلى تۇلعالار جايلى اڭگىمە قوزعالعان. ولاردىڭ ەل الدىنداعى ەڭبەكتەرى، بيلىك، كەسىم – شەشىمدەرى، حالىق اۋزىندا قالعان قاناتتى سوزدەرى مەن ءومىر جولدارى، اتا – تەك شەجىرەسى قامتىلعان. سونىمەن قاتار مۇراعات دەرەكتەرىندەگى مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن. كىتاپقا ەسىمى ەنگەن ەرلەردىڭ زامانى، ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرى تۋرالى جازىلعان كەي ماقالالار، جىر –داستاندار، ۇزىندىلەر ەنگەن. كىتاپ قالىڭ وقىرمان قاۋىمعا ارنالعان. تۇرسىن جۇمانباي «ءۇيسىنباي كىتابى»، - جەبە باسپاسى، شىمكەنت قالاسى.134 بەت تولىق نۇسقاسىن تومەندەگى سىلتەمە ارقىلى وقي الاسىز. ءۇيسىنباي كىتاپ kerey.kz
زەلەنسكيدىڭ “جالعىز سەنەرى ءارى وڭ قولى”. اندرەي ەرماك كىم؟

kerey.kz

رەي فەرلونگ اندرەي ەرماك (سول جاقتا) پەن ۋكراينا پرەزيدەنتى ۆلاديمير زەلەنسكي (وڭ جاقتا). 2019 جىل. اندرەي ەرماك ۇشاقتان تۇسە سالا ءوزىنىڭ باستىعىن قۇشاقتادى. 2019 جىلى قىركۇيەكتە پرەزيدەنت زەلەنسكيمەن جىلى جۇزدەسۋ جاڭادان باستالىپ كەلە جاتقان ساياسي سەرىكتەستىكتىڭ باسى ەدى. بۇل – ەرماكتىڭ رەسەي تۇرمەسىندە وتىرعان 35 ۋكراينالىقتى ماسكەۋدەن الىپ كەلگەن ءساتى. ال 2020 جىلى ەرماك زەلەنسكي اكىمشىلىگىنىڭ باسشىسى بولدى. بىراق ۋكرايناداعى جەمقورلىق شۋىنان كەيىن ونىڭ قىزمەتىنە جۇرتتىڭ نازارى اۋدى. سەبەبى ەرماك ۋكراينا ەنەرگەتيكالىق ينفراقۇرىلىمىنا بولىنگەن قارجى جىمقىرىلعان كوررۋپتسيا سحەماسىندا نەگىزگى رولدە بولعان دەگەن اقپارات تاراعان. بىراق تەرگەۋشىلەر بۇل جايتتىڭ جاي-جاپسارىن تولىق اشقان جوق. ەرماكتىڭ ءوزى ازاتتىقتىڭ ۋكراينا قىزمەتىنىڭ رەسمي ساۋالدارىنا جاۋاپ بەرگەن جوق. سونىمەن زەلەنسكيدىڭ كەڭسەسىن باسقارىپ وتىرعان ەرماك كىم؟ تەلەۆيدەنيەدەن
تاريح عىلىمى قازىر ەزوتەريكالىق توپتاردىڭ مەنشىگىندە

kerey.kz

شىعىستانۋشى-تاريحشى ءومىر تۇياقبايدىڭ بۇرىندا دا «قازاققا قانداي تاريح كەرەك؟ تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە جاسالعان تاريحي ميستيفيكاتسيالار حرونيكاسى» دەپ اتالاتىن ماقالاسىن (22.05. 2025. Zhasalash.kz) وقىپ ەم. ريزا بولعام. جاقىندا ءو. تۇياقبايدىڭ «قازاقستاندا تاريحي بۇرمالاۋلار مەن ميفتەرگە توسقاۋىل قويۋدىڭ جولدارى» (02.10. 2025. Zhasalash.kz) اتتى تاعى ءبىر ماقالاسىمەن جانە تانىستىق. وتە وزەكتى ماسەلەنى كوتەرىپتى. تاريحتا ورىن الىپ جۇرگەن جاعىمسىز جايتتار تۋراسىندا وي تولعاپتى. جۋرناليستەردى، بلوگەرلەردى ايىپتاپتى. تاريحتان ارنايى كاسىبي دايىندىعى جوق، ءبارىن ءبۇلدىرىپ بولدى دەپ. كەلەڭسىزدىكتى توقتاتۋدىڭ ناقتى جولدارىن ۇسىنىپتى. بۇعان دا كوڭىلىمىز بەك تولدى. ايتسە دە تاريحتى بۇرمالاۋعا، ءوز وتىرىكتەرىن ناسيحاتتاۋعا تەك جۋرناليستەر مەن بلوگەرلەر عانا ەمەس، «ارنايى كاسىبي دايىندىعى بار» «تاريحشىلاردىڭ» دا «زور ۇلەس» قوسىپ جاتقانىن بايانداپ، ايتىلعان پىكىردى ودان ءارى ءوربىتىپ، جالعاستىرايىق.
«العاشقى كىتاپ» دەرەكتى بەينەفيلمى

kerey.kz

قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ مادەنيەت كوميتەتىنە قاراستى ۇلتتىق كينونى قولداۋ مەملەكەتتىك ورتالىعىنىڭ تاپسىرىسىمەن «JBF company» كومپانياسى سەمەي قالاسىندا، شىڭعىستاۋ وڭىرىندە، الماتى وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىندا «العاشقى كىتاپ» اتتى دەرەكتى بەينەفيلم تۇسىرۋدە. دەرەكتى فيلم ابايدىڭ 1909 جىلى سانكت پەتەربۋرگتەگى يليا بوراگانسكي باسپاسىندا باسىلعان العاشقى شىعارمالار جيناعىنىڭ جارىق كورۋىنە ارنالادى. ۇلى اباي مۇراسىنىڭ قاعاز بەتىنە تاڭبالانۋ تاريحىن باياندايدى. قازىرگى ادامدار بۇرىنعى ۋاقىتتىڭ، اباي زامانىنىڭ ناقتى، دەرەكتى بەينەسىن، سول كەزدەگى ادامداردىڭ الپەتىن، كيىم ۇلگىسىن كوز الدارىنا ەلەستەتۋى قيىن. كوپشىلىكتىڭ ول ۋاقىت تۋرالى تۇسىنىگى تەاتر مەن كينوفيلمدەردەگى بۋتافورلىق كيىمدەر مەن زاتتار ارقىلى قالىپتاسقان. الايدا اباي ۋاقىتىنداعى قازاق تىرشىلىگى، قازاقتاردىڭ بەت-الپەتى، كيىم كيىسى، ءۇي – جايى، بۇيىمدارى تاڭبالانعان مىڭداعان فوتوسۋرەتتەر ساقتالعان. بۇلار رەسەي، تۇركيا، ۇلىبريتانيا