|  |  | 

Тарих Әдеби әлем

АЛАШ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ҮРІМШІДЕН ҚАЙТЫП КЕЛЕ ЖАТҚАНДА

Болған оқиға ізімен

Болған оқиғаның ізімеН…

Alash zyalilari Tarbagatayda

 

Алаш жұртының бір емес, бірнеше съезі өтіп, Әлиханның Колчактан беті қайтып, “Енді қайтып тәуелсіз ел боламыз” деп жүрген кез еді.

Семй Алаш қайраткерлерінің ордасы еді. Семейде жүрген Ахмет Байтұрсынов бастаған бір топ алашордашылар Қытай шекарасындағы Үрімші қаласына барып, ондағы қазақ жұртының хал жағдайын біліп қайтуға жолға шыққөан. Ол кезде Үрімшінің көбі қазақ еді Үйлері негізінен саздан құйылған. Орта Азияның көп қалаларын еске салғандай. Біраз үлкен кісілер мен жастар Ахаңның төте әліпбиімен кітап газет оқиды. екен. Ахаңды бұрын көрген адамдар да кездесті. Дегенмен, Ахаң Үрімші қазақтарының тәелсіз автономия құру туралы ойлары да жоқтығын байқаған.

Соныменг, Үрімші қазағының және Қытайға жақын басқа ұлттардың басты тұрмысы саудаға байланысты екенін байқаған Алаш зиялылары елге, Семейге қайта жолға шыққан. Үрімшіден келе жатқан он шақты аттыныфң Алакөлдің арғы бетіне шыққаны сол еді, алдында дулыға киген ер адамы бар, ылға ақбоз он екі атқа мінген алтын зерлі ақжаулықты жас келіншектер жорғалатып отырып, жолаушылардың алдын орап тоқтай қалды.Ұзын етекті желбіршекті ақ көйлекті келіншектер ақудың көгілдіріндей сары далаға ерекше өң бітіргендей еді. Келіншектердің алдында келе жатқан дулығалы ер адам атынан секіріп түсіп, тізерлеп ( жолааушылардың үлкені Ахмет Байтұрсынов екенін сезген болуы керек) Байтұрсыновтың алдында бар жолаушыларға арнап, сәлем берді.”Ау Асыл ағалар! Біздің ел Сіздерді сыртарыңыздан жақсы біледі. Басшымыз Шобан би Сіздердің Үрімшіден келе жатқандарыңыздан да жақсы хабардар.. Біз сонау Байқал көлінің бер жағындағы Маңқарағай деген Алтай жерінен Қытайға қарай көшіп бара жатқан ел едік.Туған жерімізде Шығысқа лағып бара жатқан Колсак әскері елдің жарымын қырып, жылқымызды айдап әкетті.. Біз кезінде Алты Алашқа есімі әйгілі болған Ақтүйін бидің ұрпағыедік. Сол Ақтүйін бмидің ұрпағы Шобан би сонау қырдың астында он екі киіз үй тігіп, “Сіздерге арнап қонақасы асы берем” деп күтіп отыр” деді де, дулығалы жігіт атына қарғып мінді. Жолаушылар күтпеген жағдай. Бәрі “не істейміз” дегендей, арасындағы үлкені Ахмет Байтұрсыновқа қарады. Байтұрсынов қана емес, басқалары да алыс жолдан шаршап келе жатқан. Байтұрсынов сосы дулығалы жігітке ” Ауылың баста” дегендей иегін қақты. Ақ боз атқа мінген онекі ақ жаулықты келіншектер қоршаған Алаш зиялылары Шобан бидің ауылына беттеді. Рсында, Алакөлден бір қыр асқанда жасыл жайлауға тігілген ақ жұмыртқадай аппақ он екі киіз үйлер жолаушыларға жұмақтың қалашығындай боп көрінді.Дулығалы жігіт қонақтарды ортадағы он екі қанатты сәні келіскен ақ боз үйге түсірді.

Әп сәтте қонақтардың алдына шілтерлі үлкен ақ дастахан жайылып, он шақты келіншек мәсімен жүріп, алтын зерлі үлкен тостағанмен қонақтарғы қымыз тарата бастады. Әбден сапырылып , дәмді қымыздың иісі мұрын жарғандай үй ішіне тарай бастады. Қашаннан қымызқұмар қонақтардың көбі бір тостаған қымызды бір ішкенде ақ, тостағанды төңкеіп тастады. Ахаң дәәмді қымыздан ерекше тамсанып, асықпай, үзіп ,үзіп ішіп отырды. Бір кезде ақ дастархан жиылып, он қонаққа он қонаққа арнап он қой сойылған екен, он қойдың буы бұрқыраған еті он табаққа салынып, он қонақтың алдына жеке табақпен қойылды . Бір бас күміс тарелкеге салынып ӘР ҚОНАҚТЫҢ СЫБАҒАСЫ РЕТІНДЕ АЛДАРЫН ҚОЙЫЛДЫ. Бұрын ір қазақ беліне кісе байлап, өз пышақтарын алып жүретін. . Қоақ болып отырқын кісілер ондай салтты ұмытқан. Сондықтан он табақ етті он ауылдың жігіттері турады. Қонақасы берер алдынды ауылдың иесі Шобан би үйге кіріп, Ахаңның жанына отырып, амандық саулық сұрасқан. Шобан би Алаш қайраткерлерін сыртынан білетінін, Алаш идеясының құптаушысы, қолдаушысы екнін де айтып өткен.Қонақасы қонақтардың көңілінен шыққандай, жылы әңгімелермен жалғасты Ізіл қалжыңдар да айтылды. Шобан би қонақтарына риза пейілін танытып отырды. Қонақасы аяқталғаннан кейін қонақтар ая жазбақшы болғанын сезгендей Шобан би қонақтарды далаға шақырды. Қонақтар далаға шықса, ауылдың алдына жиырма шақты атты балалар жиналған. Шобан би сонда қонақтарға қарап, “Сідерге біздің ауылдың қызығын көрсетпек оймен, бір жарым сағатқа созылатын ат бәйгесін ұйымдастырғалы отырмыз. Бәйгеге қатысатын аттар өзімөсірген асыл тұқымдас жылқылар. Бұл жолғы жарыс бір жарым сағаттай уақытта аяқталып қалады, Мәреге дейін 25 шақырым.” деді Шобан би. Ә, ДЕГЕНШЕ шОБАН БИДІҢ ҚАМШЫ КӨТЕРУІМЕН БАСТАЛЫП ТА КЕТКЕН. аЛАҚАНДАЙ ЖАЙЛАУДЫ ЖИЫРМА ШАҚТЫ ЖҮЙРІК ТҰЛПАРЛАРДЫҢ ШАҢЫ БҰРҚЫРАТЫП БАРА ЖАТТЫ. бІР ЖАРЫМ САҒАТТАЙ УАҚЫТ ӨТКЕНДЕ ұзын құлақты қаракүрең қалғандарынан 5000 метрдей қара үзіп, мәреге жетті. Бәйгеден озып келген балаға Шобан би алтын ақша сыйлады. бӘЙГЕНІҢ ҚОНАҚТАР ҮШІН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛЫП ЖАТҚАНЫН ЕСКЕРІП, АХАҢ ЕРТЕДЕ ШЕБЕР ЗЕРГЕРГЕ АРНАЙЫ ЖАСАТҚАН күмәспен оюланған құнды бәкісін БӘЙГЕДЕ ЖЕҢІСКЕ ЖЕТКЕН БАЛАҒА сыйға тартты.

(ЖАЛҒАСЫ БАР)

Бәйгеден кейін, қонақтар үйге кірді. Тағыда үлкен ақ дастахан жайылып, 20 литрлік сар самаурынмен шәй келді. Ақ фарфор кесеге құйыла бастағаннан үнді шәйінің жұпар иісі киіз үйдің ішін шарлап кетті. Есік алдында осы ауылдың күйшісі мен жыршысы отыр екен, екуінің бірі күй орындап, жыршы ;

“Туған жерден көшіп кеттік қайран,Алтай,

Қазақтың кең жеріне симай, симай… жыр бастап, “қонақ кәдесі” деп домбырасын қонақтардың біріне ұсынды. Домбыраны Міржақып Дулатов алып:

“Ұстаз болдым Алтайда , шықты атағым,

Шәкіртім бар мыңдаған мақтанатын,

“Оян қазақ” өлеңімді жаттап алып,

Ел алдында шырқатып, мақтанатын” деп бір тоқтаса, Ахаңда өлең десе, қомданатын.

Ол да домбыраны қолына алып:

“Алтай десе, есіме түседі Ақкөл,

Батырлардан кенде емес ед мен мен туған жер.

Шақшақ батыр, Шошақ батыр ту көтерген,

Сағынышым басылмайды ау,Аққұм, Ақкөл….! деп бір жырлап, сосын Шобан биге қарап:

“Шөке, өзіңіз айтқандай қазақ жері кең. Алтаймен таусылмайды қазақ жері. Қазақ жері сонау Астарханға дейін созылып жатыр Сол Каспий теңізі маңын мекндеген елден Құрманғазы атты күйші шыққан, соның “Сарыарқа атты күйін орындап берейін деп, Ахаң домбыраның шегің бір қағып аладыд да күйді аңқыта жөнеледі. Күйдің жұртқа әсер еткені сондай, есіктің алдында, киіз үйдің сыртында тыңдап тұрған жұрттың салмағы он екі қанат киіз үйді құлатып жібере жаздады.. Шобан би жұртты тыныштандырып, Ахмет Байтұрсыновқа қарап; Бұл бір мен аңсаған тамаша кездесу болды. Біраз әңгіме айтылып, рухани жақындасып қалдық. деді . Ал, енді шәй ішіліп, ән күйіміз аяқталғанмен, біздің негізгі қонақасымыз әлі біткен жоқ, Сіздердің құрметтеріңізге тай сойылған, қазір алдарыңызға сол тайдың еті тартылады деді. Ақ дастархан жиылып, көк дастахан жайылып, үлкен үлкен бірнеше ағаш табаққа салынған тай еті әкелінді. Тайдың басын Шобан би осы дастаханның үлкені де, Елдің үлкені де Сізсіз “деп Ахаңның алдына қойды. Ахаң бастан дәм татып, Шобан биге қарап:

“ШӨКЕ,, ЖАҢА СӨЗХІНЕН БАЙҚАҒАН ШЫҒАРСЫЗ, ЖАСТАболса, Ел бастап келе жатқан Міржақып Дулатов ініңізге осы басты ұстатам” деді. Қойдың етін жеп, шәй ішкен қонақтар дәмді болғасын ба, оны да орталап тастады.

Қонақтардың ертерек жолға шықсақ” деген дерін манадан ұғып отырған Шобан би қонақтардың жолға шығуына рұқсат берді. Қонақтар жиналып далаға шыққанда, есік алдында үстіне әсем ер салынған керіліп бір сұлу керқұла ат тұр екен. Жүгенін манағы дулығалы жігіт ұстап тұр екен. ШОБАН БИ АХМЕТ бАЙТҰРСЫНОВҚА БҰРЫЛЫП, “АЛДАРЫҢЫЗДА ӘЛІ БІРАЗ ЖОЛ БАР. Сіз Семейге шаршамай жетсін деп, мына керқұла жорғаны сізге сыйға тарып отырмын.өз атыңызды қосарлап алыңыз, үйреніскенше керек болып қалар. Аз уақыттың ішінде туыстай боп кеттік. Бізде алыс жерге көшіп бара жатқан елміз. Сырттай болсада бізге тілектес болып жүріңіз.Баршаңызға амндық саулық тілеймін. Амандықпен кездесуге жазсын, АЛЛА! жолдарыңыыз болсын деп,қоштасамыз деді Шобан би. .

Күн сәскеден асып, еңкейген кезі. Жолаушылар ауылдан алыстаған сайын, қарайған сүлбелері ған көрініп күннің қызыл шұғыласына сіңіп бара жатқандай көрінеді.

ЖҰМАТ ӘНЕСҰЛЫ, ақын жазушы, тарихшы

ЖҰМАТ ӘНЕСҰЛЫ, ақын, жазушы

Болған оқиғаның ізімеН…

АЛАШ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ҮРІМШІДЕН ҚАЙТЫП КЕЛЕ ЖАТҚАНДА

№№№№№№№№№№№№№

Алаш жұртының бір емес, бірнеше съезі өтіп, Әлиханның Колчактан беті қайтып, “Енді қайтып тәуелсіз ел боламыз” деп жүрген кез еді.

Семй Алаш қайраткерлерінің ордасы еді. Семейде жүрген Ахмет Байтұрсынов бастаған бір топ алашордашылар Қытай шекарасындағы Үрімші қаласына барып, ондағы қазақ жұртының хал жағдайын біліп қайтуға жолға шыққөан. Ол кезде Үрімшінің көбі қазақ еді Үйлері негізінен саздан құйылған. Орта Азияның көп қалаларын еске салғандай. Біраз үлкен кісілер мен жастар Ахаңның төте әліпбиімен кітап газет оқиды. екен. Ахаңды бұрын көрген адамдар да кездесті. Дегенмен, Ахаң Үрімші қазақтарының тәелсіз автономия құру туралы ойлары да жоқтығын байқаған.

Соныменг, Үрімші қазағының және Қытайға жақын басқа ұлттардың басты тұрмысы саудаға байланысты екенін байқаған Алаш зиялылары елге, Семейге қайта жолға шыққан. Үрімшіден келе жатқан он шақты аттыныфң Алакөлдің арғы бетіне шыққаны сол еді, алдында дулыға киген ер адамы бар, ылға ақбоз он екі атқа мінген алтын зерлі ақжаулықты жас келіншектер жорғалатып отырып, жолаушылардың алдын орап тоқтай қалды.Ұзын етекті желбіршекті ақ көйлекті келіншектер ақудың көгілдіріндей сары далаға ерекше өң бітіргендей еді. Келіншектердің алдында келе жатқан дулығалы ер адам атынан секіріп түсіп, тізерлеп ( жолааушылардың үлкені Ахмет Байтұрсынов екенін сезген болуы керек) Байтұрсыновтың алдында бар жолаушыларға арнап, сәлем берді.”Ау Асыл ағалар! Біздің ел Сіздерді сыртарыңыздан жақсы біледі. Басшымыз Шобан би Сіздердің Үрімшіден келе жатқандарыңыздан да жақсы хабардар.. Біз сонау Байқал көлінің бер жағындағы Маңқарағай деген Алтай жерінен Қытайға қарай көшіп бара жатқан ел едік.Туған жерімізде Шығысқа лағып бара жатқан Колсак әскері елдің жарымын қырып, жылқымызды айдап әкетті.. Біз кезінде Алты Алашқа есімі әйгілі болған Ақтүйін бидің ұрпағыедік. Сол Ақтүйін бмидің ұрпағы Шобан би сонау қырдың астында он екі киіз үй тігіп, “Сіздерге арнап қонақасы асы берем” деп күтіп отыр” деді де, дулығалы жігіт атына қарғып мінді. Жолаушылар күтпеген жағдай. Бәрі “не істейміз” дегендей, арасындағы үлкені Ахмет Байтұрсыновқа қарады. Байтұрсынов қана емес, басқалары да алыс жолдан шаршап келе жатқан. Байтұрсынов сосы дулығалы жігітке ” Ауылың баста” дегендей иегін қақты. Ақ боз атқа мінген онекі ақ жаулықты келіншектер қоршаған Алаш зиялылары Шобан бидің ауылына беттеді. Рсында, Алакөлден бір қыр асқанда жасыл жайлауға тігілген ақ жұмыртқадай аппақ он екі киіз үйлер жолаушыларға жұмақтың қалашығындай боп көрінді.Дулығалы жігіт қонақтарды ортадағы он екі қанатты сәні келіскен ақ боз үйге түсірді.

Әп сәтте қонақтардың алдына шілтерлі үлкен ақ дастахан жайылып, он шақты келіншек мәсімен жүріп, алтын зерлі үлкен тостағанмен қонақтарғы қымыз тарата бастады. Әбден сапырылып , дәмді қымыздың иісі мұрын жарғандай үй ішіне тарай бастады. Қашаннан қымызқұмар қонақтардың көбі бір тостаған қымызды бір ішкенде ақ, тостағанды төңкеіп тастады. Ахаң дәәмді қымыздан ерекше тамсанып, асықпай, үзіп ,үзіп ішіп отырды. Бір кезде ақ дастархан жиылып, он қонаққа он қонаққа арнап он қой сойылған екен, он қойдың буы бұрқыраған еті он табаққа салынып, он қонақтың алдына жеке табақпен қойылды . Бір бас күміс тарелкеге салынып ӘР ҚОНАҚТЫҢ СЫБАҒАСЫ РЕТІНДЕ АЛДАРЫН ҚОЙЫЛДЫ. Бұрын ір қазақ беліне кісе байлап, өз пышақтарын алып жүретін. . Қоақ болып отырқын кісілер ондай салтты ұмытқан. Сондықтан он табақ етті он ауылдың жігіттері турады. Қонақасы берер алдынды ауылдың иесі Шобан би үйге кіріп, Ахаңның жанына отырып, амандық саулық сұрасқан. Шобан би Алаш қайраткерлерін сыртынан білетінін, Алаш идеясының құптаушысы, қолдаушысы екнін де айтып өткен.Қонақасы қонақтардың көңілінен шыққандай, жылы әңгімелермен жалғасты Ізіл қалжыңдар да айтылды. Шобан би қонақтарына риза пейілін танытып отырды. Қонақасы аяқталғаннан кейін қонақтар ая жазбақшы болғанын сезгендей Шобан би қонақтарды далаға шақырды. Қонақтар далаға шықса, ауылдың алдына жиырма шақты атты балалар жиналған. Шобан би сонда қонақтарға қарап, “Сідерге біздің ауылдың қызығын көрсетпек оймен, бір жарым сағатқа созылатын ат бәйгесін ұйымдастырғалы отырмыз. Бәйгеге қатысатын аттар өзімөсірген асыл тұқымдас жылқылар. Бұл жолғы жарыс бір жарым сағаттай уақытта аяқталып қалады, Мәреге дейін 25 шақырым.” деді Шобан би. Ә, ДЕГЕНШЕ шОБАН БИДІҢ ҚАМШЫ КӨТЕРУІМЕН БАСТАЛЫП ТА КЕТКЕН. аЛАҚАНДАЙ ЖАЙЛАУДЫ ЖИЫРМА ШАҚТЫ ЖҮЙРІК ТҰЛПАРЛАРДЫҢ ШАҢЫ БҰРҚЫРАТЫП БАРА ЖАТТЫ. бІР ЖАРЫМ САҒАТТАЙ УАҚЫТ ӨТКЕНДЕ ұзын құлақты қаракүрең қалғандарынан 5000 метрдей қара үзіп, мәреге жетті. Бәйгеден озып келген балаға Шобан би алтын ақша сыйлады. бӘЙГЕНІҢ ҚОНАҚТАР ҮШІН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛЫП ЖАТҚАНЫН ЕСКЕРІП, АХАҢ ЕРТЕДЕ ШЕБЕР ЗЕРГЕРГЕ АРНАЙЫ ЖАСАТҚАН күмәспен оюланған құнды бәкісін БӘЙГЕДЕ ЖЕҢІСКЕ ЖЕТКЕН БАЛАҒА сыйға тартты.

(ЖАЛҒАСЫ БАР)

Бәйгеден кейін, қонақтар үйге кірді. Тағыда үлкен ақ дастахан жайылып, 20 литрлік сар самаурынмен шәй келді. Ақ фарфор кесеге құйыла бастағаннан үнді шәйінің жұпар иісі киіз үйдің ішін шарлап кетті. Есік алдында осы ауылдың күйшісі мен жыршысы отыр екен, екуінің бірі күй орындап, жыршы ;

“Туған жерден көшіп кеттік қайран,Алтай,

Қазақтың кең жеріне симай, симай… жыр бастап, “қонақ кәдесі” деп домбырасын қонақтардың біріне ұсынды. Домбыраны Міржақып Дулатов алып:

“Ұстаз болдым Алтайда , шықты атағым,

Шәкіртім бар мыңдаған мақтанатын,

“Оян қазақ” өлеңімді жаттап алып,

Ел алдында шырқатып, мақтанатын” деп бір тоқтаса, Ахаңда өлең десе, қомданатын.

Ол да домбыраны қолына алып:

“Алтай десе, есіме түседі Ақкөл,

Батырлардан кенде емес ед мен мен туған жер.

Шақшақ батыр, Шошақ батыр ту көтерген,

Сағынышым басылмайды ау,Аққұм, Ақкөл….! деп бір жырлап, сосын Шобан биге қарап:

“Шөке, өзіңіз айтқандай қазақ жері кең. Алтаймен таусылмайды қазақ жері. Қазақ жері сонау Астарханға дейін созылып жатыр Сол Каспий теңізі маңын мекндеген елден Құрманғазы атты күйші шыққан, соның “Сарыарқа атты күйін орындап берейін деп, Ахаң домбыраның шегің бір қағып аладыд да күйді аңқыта жөнеледі. Күйдің жұртқа әсер еткені сондай, есіктің алдында, киіз үйдің сыртында тыңдап тұрған жұрттың салмағы он екі қанат киіз үйді құлатып жібере жаздады.. Шобан би жұртты тыныштандырып, Ахмет Байтұрсыновқа қарап; Бұл бір мен аңсаған тамаша кездесу болды. Біраз әңгіме айтылып, рухани жақындасып қалдық. деді . Ал, енді шәй ішіліп, ән күйіміз аяқталғанмен, біздің негізгі қонақасымыз әлі біткен жоқ, Сіздердің құрметтеріңізге тай сойылған, қазір алдарыңызға сол тайдың еті тартылады деді. Ақ дастархан жиылып, көк дастахан жайылып, үлкен үлкен бірнеше ағаш табаққа салынған тай еті әкелінді. Тайдың басын Шобан би осы дастаханның үлкені де, Елдің үлкені де Сізсіз “деп Ахаңның алдына қойды. Ахаң бастан дәм татып, Шобан биге қарап:

“ШӨКЕ,, ЖАҢА СӨЗХІНЕН БАЙҚАҒАН ШЫҒАРСЫЗ, ЖАСТАболса, Ел бастап келе жатқан Міржақып Дулатов ініңізге осы басты ұстатам” деді. Қойдың етін жеп, шәй ішкен қонақтар дәмді болғасын ба, оны да орталап тастады.

Қонақтардың ертерек жолға шықсақ” деген дерін манадан ұғып отырған Шобан би қонақтардың жолға шығуына рұқсат берді. Қонақтар жиналып далаға шыққанда, есік алдында үстіне әсем ер салынған керіліп бір сұлу керқұла ат тұр екен. Жүгенін манағы дулығалы жігіт ұстап тұр екен. ШОБАН БИ АХМЕТ бАЙТҰРСЫНОВҚА БҰРЫЛЫП, “АЛДАРЫҢЫЗДА ӘЛІ БІРАЗ ЖОЛ БАР. Сіз Семейге шаршамай жетсін деп, мына керқұла жорғаны сізге сыйға тарып отырмын.өз атыңызды қосарлап алыңыз, үйреніскенше керек болып қалар. Аз уақыттың ішінде туыстай боп кеттік. Бізде алыс жерге көшіп бара жатқан елміз. Сырттай болсада бізге тілектес болып жүріңіз.Баршаңызға амндық саулық тілеймін. Амандықпен кездесуге жазсын, АЛЛА! жолдарыңыыз болсын деп,қоштасамыз деді Шобан би. .

Күн сәскеден асып, еңкейген кезі. Жолаушылар ауылдан алыстаған сайын, қарайған сүлбелері ған көрініп күннің қызыл шұғыласына сіңіп бара жатқандай көрінеді.

ЖҰМАТ ӘНЕСҰЛЫ, ақын жазушы, тарихшы

ЖҰМАТ ӘНЕСҰЛЫ, ақын, жазушы

Болған оқиғаның ізімеН…

АЛАШ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ҮРІМШІДЕН ҚАЙТЫП КЕЛЕ ЖАТҚАНДА

№№№№№№№№№№№№№

Алаш жұртының бір емес, бірнеше съезі өтіп, Әлиханның Колчактан беті қайтып, “Енді қайтып тәуелсіз ел боламыз” деп жүрген кез еді.

Семй Алаш қайраткерлерінің ордасы еді. Семейде жүрген Ахмет Байтұрсынов бастаған бір топ алашордашылар Қытай шекарасындағы Үрімші қаласына барып, ондағы қазақ жұртының хал жағдайын біліп қайтуға жолға шыққөан. Ол кезде Үрімшінің көбі қазақ еді Үйлері негізінен саздан құйылған. Орта Азияның көп қалаларын еске салғандай. Біраз үлкен кісілер мен жастар Ахаңның төте әліпбиімен кітап газет оқиды. екен. Ахаңды бұрын көрген адамдар да кездесті. Дегенмен, Ахаң Үрімші қазақтарының тәелсіз автономия құру туралы ойлары да жоқтығын байқаған.

Соныменг, Үрімші қазағының және Қытайға жақын басқа ұлттардың басты тұрмысы саудаға байланысты екенін байқаған Алаш зиялылары елге, Семейге қайта жолға шыққан. Үрімшіден келе жатқан он шақты аттыныфң Алакөлдің арғы бетіне шыққаны сол еді, алдында дулыға киген ер адамы бар, ылға ақбоз он екі атқа мінген алтын зерлі ақжаулықты жас келіншектер жорғалатып отырып, жолаушылардың алдын орап тоқтай қалды.Ұзын етекті желбіршекті ақ көйлекті келіншектер ақудың көгілдіріндей сары далаға ерекше өң бітіргендей еді. Келіншектердің алдында келе жатқан дулығалы ер адам атынан секіріп түсіп, тізерлеп ( жолааушылардың үлкені Ахмет Байтұрсынов екенін сезген болуы керек) Байтұрсыновтың алдында бар жолаушыларға арнап, сәлем берді.”Ау Асыл ағалар! Біздің ел Сіздерді сыртарыңыздан жақсы біледі. Басшымыз Шобан би Сіздердің Үрімшіден келе жатқандарыңыздан да жақсы хабардар.. Біз сонау Байқал көлінің бер жағындағы Маңқарағай деген Алтай жерінен Қытайға қарай көшіп бара жатқан ел едік.Туған жерімізде Шығысқа лағып бара жатқан Колсак әскері елдің жарымын қырып, жылқымызды айдап әкетті.. Біз кезінде Алты Алашқа есімі әйгілі болған Ақтүйін бидің ұрпағыедік. Сол Ақтүйін бмидің ұрпағы Шобан би сонау қырдың астында он екі киіз үй тігіп, “Сіздерге арнап қонақасы асы берем” деп күтіп отыр” деді де, дулығалы жігіт атына қарғып мінді. Жолаушылар күтпеген жағдай. Бәрі “не істейміз” дегендей, арасындағы үлкені Ахмет Байтұрсыновқа қарады. Байтұрсынов қана емес, басқалары да алыс жолдан шаршап келе жатқан. Байтұрсынов сосы дулығалы жігітке ” Ауылың баста” дегендей иегін қақты. Ақ боз атқа мінген онекі ақ жаулықты келіншектер қоршаған Алаш зиялылары Шобан бидің ауылына беттеді. Рсында, Алакөлден бір қыр асқанда жасыл жайлауға тігілген ақ жұмыртқадай аппақ он екі киіз үйлер жолаушыларға жұмақтың қалашығындай боп көрінді.Дулығалы жігіт қонақтарды ортадағы он екі қанатты сәні келіскен ақ боз үйге түсірді.

Әп сәтте қонақтардың алдына шілтерлі үлкен ақ дастахан жайылып, он шақты келіншек мәсімен жүріп, алтын зерлі үлкен тостағанмен қонақтарғы қымыз тарата бастады. Әбден сапырылып , дәмді қымыздың иісі мұрын жарғандай үй ішіне тарай бастады. Қашаннан қымызқұмар қонақтардың көбі бір тостаған қымызды бір ішкенде ақ, тостағанды төңкеіп тастады. Ахаң дәәмді қымыздан ерекше тамсанып, асықпай, үзіп ,үзіп ішіп отырды. Бір кезде ақ дастархан жиылып, он қонаққа он қонаққа арнап он қой сойылған екен, он қойдың буы бұрқыраған еті он табаққа салынып, он қонақтың алдына жеке табақпен қойылды . Бір бас күміс тарелкеге салынып ӘР ҚОНАҚТЫҢ СЫБАҒАСЫ РЕТІНДЕ АЛДАРЫН ҚОЙЫЛДЫ. Бұрын ір қазақ беліне кісе байлап, өз пышақтарын алып жүретін. . Қоақ болып отырқын кісілер ондай салтты ұмытқан. Сондықтан он табақ етті он ауылдың жігіттері турады. Қонақасы берер алдынды ауылдың иесі Шобан би үйге кіріп, Ахаңның жанына отырып, амандық саулық сұрасқан. Шобан би Алаш қайраткерлерін сыртынан білетінін, Алаш идеясының құптаушысы, қолдаушысы екнін де айтып өткен.Қонақасы қонақтардың көңілінен шыққандай, жылы әңгімелермен жалғасты Ізіл қалжыңдар да айтылды. Шобан би қонақтарына риза пейілін танытып отырды. Қонақасы аяқталғаннан кейін қонақтар ая жазбақшы болғанын сезгендей Шобан би қонақтарды далаға шақырды. Қонақтар далаға шықса, ауылдың алдына жиырма шақты атты балалар жиналған. Шобан би сонда қонақтарға қарап, “Сідерге біздің ауылдың қызығын көрсетпек оймен, бір жарым сағатқа созылатын ат бәйгесін ұйымдастырғалы отырмыз. Бәйгеге қатысатын аттар өзімөсірген асыл тұқымдас жылқылар. Бұл жолғы жарыс бір жарым сағаттай уақытта аяқталып қалады, Мәреге дейін 25 шақырым.” деді Шобан би. Ә, ДЕГЕНШЕ шОБАН БИДІҢ ҚАМШЫ КӨТЕРУІМЕН БАСТАЛЫП ТА КЕТКЕН. аЛАҚАНДАЙ ЖАЙЛАУДЫ ЖИЫРМА ШАҚТЫ ЖҮЙРІК ТҰЛПАРЛАРДЫҢ ШАҢЫ БҰРҚЫРАТЫП БАРА ЖАТТЫ. бІР ЖАРЫМ САҒАТТАЙ УАҚЫТ ӨТКЕНДЕ ұзын құлақты қаракүрең қалғандарынан 5000 метрдей қара үзіп, мәреге жетті. Бәйгеден озып келген балаға Шобан би алтын ақша сыйлады. бӘЙГЕНІҢ ҚОНАҚТАР ҮШІН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛЫП ЖАТҚАНЫН ЕСКЕРІП, АХАҢ ЕРТЕДЕ ШЕБЕР ЗЕРГЕРГЕ АРНАЙЫ ЖАСАТҚАН күмәспен оюланған құнды бәкісін БӘЙГЕДЕ ЖЕҢІСКЕ ЖЕТКЕН БАЛАҒА сыйға тартты.

(ЖАЛҒАСЫ БАР)

Бәйгеден кейін, қонақтар үйге кірді. Тағыда үлкен ақ дастахан жайылып, 20 литрлік сар самаурынмен шәй келді. Ақ фарфор кесеге құйыла бастағаннан үнді шәйінің жұпар иісі киіз үйдің ішін шарлап кетті. Есік алдында осы ауылдың күйшісі мен жыршысы отыр екен, екуінің бірі күй орындап, жыршы ;

“Туған жерден көшіп кеттік қайран,Алтай,

Қазақтың кең жеріне симай, симай… жыр бастап, “қонақ кәдесі” деп домбырасын қонақтардың біріне ұсынды. Домбыраны Міржақып Дулатов алып:

“Ұстаз болдым Алтайда , шықты атағым,

Шәкіртім бар мыңдаған мақтанатын,

“Оян қазақ” өлеңімді жаттап алып,

Ел алдында шырқатып, мақтанатын” деп бір тоқтаса, Ахаңда өлең десе, қомданатын.

Ол да домбыраны қолына алып:

“Алтай десе, есіме түседі Ақкөл,

Батырлардан кенде емес ед мен мен туған жер.

Шақшақ батыр, Шошақ батыр ту көтерген,

Сағынышым басылмайды ау,Аққұм, Ақкөл….! деп бір жырлап, сосын Шобан биге қарап:

“Шөке, өзіңіз айтқандай қазақ жері кең. Алтаймен таусылмайды қазақ жері. Қазақ жері сонау Астарханға дейін созылып жатыр Сол Каспий теңізі маңын мекндеген елден Құрманғазы атты күйші шыққан, соның “Сарыарқа атты күйін орындап берейін деп, Ахаң домбыраның шегің бір қағып аладыд да күйді аңқыта жөнеледі. Күйдің жұртқа әсер еткені сондай, есіктің алдында, киіз үйдің сыртында тыңдап тұрған жұрттың салмағы он екі қанат киіз үйді құлатып жібере жаздады.. Шобан би жұртты тыныштандырып, Ахмет Байтұрсыновқа қарап; Бұл бір мен аңсаған тамаша кездесу болды. Біраз әңгіме айтылып, рухани жақындасып қалдық. деді . Ал, енді шәй ішіліп, ән күйіміз аяқталғанмен, біздің негізгі қонақасымыз әлі біткен жоқ, Сіздердің құрметтеріңізге тай сойылған, қазір алдарыңызға сол тайдың еті тартылады деді. Ақ дастархан жиылып, көк дастахан жайылып, үлкен үлкен бірнеше ағаш табаққа салынған тай еті әкелінді. Тайдың басын Шобан би осы дастаханның үлкені де, Елдің үлкені де Сізсіз “деп Ахаңның алдына қойды. Ахаң бастан дәм татып, Шобан биге қарап:

“ШӨКЕ,, ЖАҢА СӨЗХІНЕН БАЙҚАҒАН ШЫҒАРСЫЗ, ЖАСТАболса, Ел бастап келе жатқан Міржақып Дулатов ініңізге осы басты ұстатам” деді. Қойдың етін жеп, шәй ішкен қонақтар дәмді болғасын ба, оны да орталап тастады.

Қонақтардың ертерек жолға шықсақ” деген дерін манадан ұғып отырған Шобан би қонақтардың жолға шығуына рұқсат берді. Қонақтар жиналып далаға шыққанда, есік алдында үстіне әсем ер салынған керіліп бір сұлу керқұла ат тұр екен. Жүгенін манағы дулығалы жігіт ұстап тұр екен. ШОБАН БИ АХМЕТ бАЙТҰРСЫНОВҚА БҰРЫЛЫП, “АЛДАРЫҢЫЗДА ӘЛІ БІРАЗ ЖОЛ БАР. Сіз Семейге шаршамай жетсін деп, мына керқұла жорғаны сізге сыйға тарып отырмын.өз атыңызды қосарлап алыңыз, үйреніскенше керек болып қалар. Аз уақыттың ішінде туыстай боп кеттік. Бізде алыс жерге көшіп бара жатқан елміз. Сырттай болсада бізге тілектес болып жүріңіз.Баршаңызға амндық саулық тілеймін. Амандықпен кездесуге жазсын, АЛЛА! жолдарыңыыз болсын деп,қоштасамыз деді Шобан би. .

Күн сәскеден асып, еңкейген кезі. Жолаушылар ауылдан алыстаған сайын, қарайған сүлбелері ған көрініп күннің қызыл шұғыласына сіңіп бара жатқандай көрінеді.

ЖҰМАТ ӘНЕСҰЛЫ, ақын жазушы, тарихшы

ЖҰМАТ ӘНЕСҰЛЫ, ақын, жазушы

Болған оқиғаның ізімеН…

АЛАШ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ҮРІМШІДЕН ҚАЙТЫП КЕЛЕ ЖАТҚАНДА

№№№№№№№№№№№№№

Алаш жұртының бір емес, бірнеше съезі өтіп, Әлиханның Колчактан беті қайтып, “Енді қайтып тәуелсіз ел боламыз” деп жүрген кез еді.

Семй Алаш қайраткерлерінің ордасы еді. Семейде жүрген Ахмет Байтұрсынов бастаған бір топ алашордашылар Қытай шекарасындағы Үрімші қаласына барып, ондағы қазақ жұртының хал жағдайын біліп қайтуға жолға шыққөан. Ол кезде Үрімшінің көбі қазақ еді Үйлері негізінен саздан құйылған. Орта Азияның көп қалаларын еске салғандай. Біраз үлкен кісілер мен жастар Ахаңның төте әліпбиімен кітап газет оқиды. екен. Ахаңды бұрын көрген адамдар да кездесті. Дегенмен, Ахаң Үрімші қазақтарының тәелсіз автономия құру туралы ойлары да жоқтығын байқаған.

Соныменг, Үрімші қазағының және Қытайға жақын басқа ұлттардың басты тұрмысы саудаға байланысты екенін байқаған Алаш зиялылары елге, Семейге қайта жолға шыққан. Үрімшіден келе жатқан он шақты аттыныфң Алакөлдің арғы бетіне шыққаны сол еді, алдында дулыға киген ер адамы бар, ылға ақбоз он екі атқа мінген алтын зерлі ақжаулықты жас келіншектер жорғалатып отырып, жолаушылардың алдын орап тоқтай қалды.Ұзын етекті желбіршекті ақ көйлекті келіншектер ақудың көгілдіріндей сары далаға ерекше өң бітіргендей еді. Келіншектердің алдында келе жатқан дулығалы ер адам атынан секіріп түсіп, тізерлеп ( жолааушылардың үлкені Ахмет Байтұрсынов екенін сезген болуы керек) Байтұрсыновтың алдында бар жолаушыларға арнап, сәлем берді.”Ау Асыл ағалар! Біздің ел Сіздерді сыртарыңыздан жақсы біледі. Басшымыз Шобан би Сіздердің Үрімшіден келе жатқандарыңыздан да жақсы хабардар.. Біз сонау Байқал көлінің бер жағындағы Маңқарағай деген Алтай жерінен Қытайға қарай көшіп бара жатқан ел едік.Туған жерімізде Шығысқа лағып бара жатқан Колсак әскері елдің жарымын қырып, жылқымызды айдап әкетті.. Біз кезінде Алты Алашқа есімі әйгілі болған Ақтүйін бидің ұрпағыедік. Сол Ақтүйін бмидің ұрпағы Шобан би сонау қырдың астында он екі киіз үй тігіп, “Сіздерге арнап қонақасы асы берем” деп күтіп отыр” деді де, дулығалы жігіт атына қарғып мінді. Жолаушылар күтпеген жағдай. Бәрі “не істейміз” дегендей, арасындағы үлкені Ахмет Байтұрсыновқа қарады. Байтұрсынов қана емес, басқалары да алыс жолдан шаршап келе жатқан. Байтұрсынов сосы дулығалы жігітке ” Ауылың баста” дегендей иегін қақты. Ақ боз атқа мінген онекі ақ жаулықты келіншектер қоршаған Алаш зиялылары Шобан бидің ауылына беттеді. Рсында, Алакөлден бір қыр асқанда жасыл жайлауға тігілген ақ жұмыртқадай аппақ он екі киіз үйлер жолаушыларға жұмақтың қалашығындай боп көрінді.Дулығалы жігіт қонақтарды ортадағы он екі қанатты сәні келіскен ақ боз үйге түсірді.

Әп сәтте қонақтардың алдына шілтерлі үлкен ақ дастахан жайылып, он шақты келіншек мәсімен жүріп, алтын зерлі үлкен тостағанмен қонақтарғы қымыз тарата бастады. Әбден сапырылып , дәмді қымыздың иісі мұрын жарғандай үй ішіне тарай бастады. Қашаннан қымызқұмар қонақтардың көбі бір тостаған қымызды бір ішкенде ақ, тостағанды төңкеіп тастады. Ахаң дәәмді қымыздан ерекше тамсанып, асықпай, үзіп ,үзіп ішіп отырды. Бір кезде ақ дастархан жиылып, он қонаққа он қонаққа арнап он қой сойылған екен, он қойдың буы бұрқыраған еті он табаққа салынып, он қонақтың алдына жеке табақпен қойылды . Бір бас күміс тарелкеге салынып ӘР ҚОНАҚТЫҢ СЫБАҒАСЫ РЕТІНДЕ АЛДАРЫН ҚОЙЫЛДЫ. Бұрын ір қазақ беліне кісе байлап, өз пышақтарын алып жүретін. . Қоақ болып отырқын кісілер ондай салтты ұмытқан. Сондықтан он табақ етті он ауылдың жігіттері турады. Қонақасы берер алдынды ауылдың иесі Шобан би үйге кіріп, Ахаңның жанына отырып, амандық саулық сұрасқан. Шобан би Алаш қайраткерлерін сыртынан білетінін, Алаш идеясының құптаушысы, қолдаушысы екнін де айтып өткен.Қонақасы қонақтардың көңілінен шыққандай, жылы әңгімелермен жалғасты Ізіл қалжыңдар да айтылды. Шобан би қонақтарына риза пейілін танытып отырды. Қонақасы аяқталғаннан кейін қонақтар ая жазбақшы болғанын сезгендей Шобан би қонақтарды далаға шақырды. Қонақтар далаға шықса, ауылдың алдына жиырма шақты атты балалар жиналған. Шобан би сонда қонақтарға қарап, “Сідерге біздің ауылдың қызығын көрсетпек оймен, бір жарым сағатқа созылатын ат бәйгесін ұйымдастырғалы отырмыз. Бәйгеге қатысатын аттар өзімөсірген асыл тұқымдас жылқылар. Бұл жолғы жарыс бір жарым сағаттай уақытта аяқталып қалады, Мәреге дейін 25 шақырым.” деді Шобан би. Ә, ДЕГЕНШЕ шОБАН БИДІҢ ҚАМШЫ КӨТЕРУІМЕН БАСТАЛЫП ТА КЕТКЕН. аЛАҚАНДАЙ ЖАЙЛАУДЫ ЖИЫРМА ШАҚТЫ ЖҮЙРІК ТҰЛПАРЛАРДЫҢ ШАҢЫ БҰРҚЫРАТЫП БАРА ЖАТТЫ. бІР ЖАРЫМ САҒАТТАЙ УАҚЫТ ӨТКЕНДЕ ұзын құлақты қаракүрең қалғандарынан 5000 метрдей қара үзіп, мәреге жетті. Бәйгеден озып келген балаға Шобан би алтын ақша сыйлады. бӘЙГЕНІҢ ҚОНАҚТАР ҮШІН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛЫП ЖАТҚАНЫН ЕСКЕРІП, АХАҢ ЕРТЕДЕ ШЕБЕР ЗЕРГЕРГЕ АРНАЙЫ ЖАСАТҚАН күмәспен оюланған құнды бәкісін БӘЙГЕДЕ ЖЕҢІСКЕ ЖЕТКЕН БАЛАҒА сыйға тартты.

(ЖАЛҒАСЫ БАР)

Бәйгеден кейін, қонақтар үйге кірді. Тағыда үлкен ақ дастахан жайылып, 20 литрлік сар самаурынмен шәй келді. Ақ фарфор кесеге құйыла бастағаннан үнді шәйінің жұпар иісі киіз үйдің ішін шарлап кетті. Есік алдында осы ауылдың күйшісі мен жыршысы отыр екен, екуінің бірі күй орындап, жыршы ;

“Туған жерден көшіп кеттік қайран,Алтай,

Қазақтың кең жеріне симай, симай… жыр бастап, “қонақ кәдесі” деп домбырасын қонақтардың біріне ұсынды. Домбыраны Міржақып Дулатов алып:

“Ұстаз болдым Алтайда , шықты атағым,

Шәкіртім бар мыңдаған мақтанатын,

“Оян қазақ” өлеңімді жаттап алып,

Ел алдында шырқатып, мақтанатын” деп бір тоқтаса, Ахаңда өлең десе, қомданатын.

Ол да домбыраны қолына алып:

“Алтай десе, есіме түседі Ақкөл,

Батырлардан кенде емес ед мен мен туған жер.

Шақшақ батыр, Шошақ батыр ту көтерген,

Сағынышым басылмайды ау,Аққұм, Ақкөл….! деп бір жырлап, сосын Шобан биге қарап:

“Шөке, өзіңіз айтқандай қазақ жері кең. Алтаймен таусылмайды қазақ жері. Қазақ жері сонау Астарханға дейін созылып жатыр Сол Каспий теңізі маңын мекндеген елден Құрманғазы атты күйші шыққан, соның “Сарыарқа атты күйін орындап берейін деп, Ахаң домбыраның шегің бір қағып аладыд да күйді аңқыта жөнеледі. Күйдің жұртқа әсер еткені сондай, есіктің алдында, киіз үйдің сыртында тыңдап тұрған жұрттың салмағы он екі қанат киіз үйді құлатып жібере жаздады.. Шобан би жұртты тыныштандырып, Ахмет Байтұрсыновқа қарап; Бұл бір мен аңсаған тамаша кездесу болды. Біраз әңгіме айтылып, рухани жақындасып қалдық. деді . Ал, енді шәй ішіліп, ән күйіміз аяқталғанмен, біздің негізгі қонақасымыз әлі біткен жоқ, Сіздердің құрметтеріңізге тай сойылған, қазір алдарыңызға сол тайдың еті тартылады деді. Ақ дастархан жиылып, көк дастахан жайылып, үлкен үлкен бірнеше ағаш табаққа салынған тай еті әкелінді. Тайдың басын Шобан би осы дастаханның үлкені де, Елдің үлкені де Сізсіз “деп Ахаңның алдына қойды. Ахаң бастан дәм татып, Шобан биге қарап:

“ШӨКЕ,, ЖАҢА СӨЗХІНЕН БАЙҚАҒАН ШЫҒАРСЫЗ, ЖАСТАболса, Ел бастап келе жатқан Міржақып Дулатов ініңізге осы басты ұстатам” деді. Қойдың етін жеп, шәй ішкен қонақтар дәмді болғасын ба, оны да орталап тастады.

Қонақтардың ертерек жолға шықсақ” деген дерін манадан ұғып отырған Шобан би қонақтардың жолға шығуына рұқсат берді. Қонақтар жиналып далаға шыққанда, есік алдында үстіне әсем ер салынған керіліп бір сұлу керқұла ат тұр екен. Жүгенін манағы дулығалы жігіт ұстап тұр екен. ШОБАН БИ АХМЕТ бАЙТҰРСЫНОВҚА БҰРЫЛЫП, “АЛДАРЫҢЫЗДА ӘЛІ БІРАЗ ЖОЛ БАР. Сіз Семейге шаршамай жетсін деп, мына керқұла жорғаны сізге сыйға тарып отырмын.өз атыңызды қосарлап алыңыз, үйреніскенше керек болып қалар. Аз уақыттың ішінде туыстай боп кеттік. Бізде алыс жерге көшіп бара жатқан елміз. Сырттай болсада бізге тілектес болып жүріңіз.Баршаңызға амндық саулық тілеймін. Амандықпен кездесуге жазсын, АЛЛА! жолдарыңыыз болсын деп,қоштасамыз деді Шобан би. .

Күн сәскеден асып, еңкейген кезі. Жолаушылар ауылдан алыстаған сайын, қарайған сүлбелері ған көрініп күннің қызыл шұғыласына сіңіп бара жатқандай көрінеді.

ЖҰМАТ ӘНЕСҰЛЫ, ақын жазушы, тарихшы

ЖҰМАТ ӘНЕСҰЛЫ, ақын, жазушы

Болған оқиғаның ізімеН…

АЛАШ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ҮРІМШІДЕН ҚАЙТЫП КЕЛЕ ЖАТҚАНДА

№№№№№№№№№№№№№

Алаш жұртының бір емес, бірнеше съезі өтіп, Әлиханның Колчактан беті қайтып, “Енді қайтып тәуелсіз ел боламыз” деп жүрген кез еді.

Семй Алаш қайраткерлерінің ордасы еді. Семейде жүрген Ахмет Байтұрсынов бастаған бір топ алашордашылар Қытай шекарасындағы Үрімші қаласына барып, ондағы қазақ жұртының хал жағдайын біліп қайтуға жолға шыққөан. Ол кезде Үрімшінің көбі қазақ еді Үйлері негізінен саздан құйылған. Орта Азияның көп қалаларын еске салғандай. Біраз үлкен кісілер мен жастар Ахаңның төте әліпбиімен кітап газет оқиды. екен. Ахаңды бұрын көрген адамдар да кездесті. Дегенмен, Ахаң Үрімші қазақтарының тәелсіз автономия құру туралы ойлары да жоқтығын байқаған.

Соныменг, Үрімші қазағының және Қытайға жақын басқа ұлттардың басты тұрмысы саудаға байланысты екенін байқаған Алаш зиялылары елге, Семейге қайта жолға шыққан. Үрімшіден келе жатқан он шақты аттыныфң Алакөлдің арғы бетіне шыққаны сол еді, алдында дулыға киген ер адамы бар, ылға ақбоз он екі атқа мінген алтын зерлі ақжаулықты жас келіншектер жорғалатып отырып, жолаушылардың алдын орап тоқтай қалды.Ұзын етекті желбіршекті ақ көйлекті келіншектер ақудың көгілдіріндей сары далаға ерекше өң бітіргендей еді. Келіншектердің алдында келе жатқан дулығалы ер адам атынан секіріп түсіп, тізерлеп ( жолааушылардың үлкені Ахмет Байтұрсынов екенін сезген болуы керек) Байтұрсыновтың алдында бар жолаушыларға арнап, сәлем берді.”Ау Асыл ағалар! Біздің ел Сіздерді сыртарыңыздан жақсы біледі. Басшымыз Шобан би Сіздердің Үрімшіден келе жатқандарыңыздан да жақсы хабардар.. Біз сонау Байқал көлінің бер жағындағы Маңқарағай деген Алтай жерінен Қытайға қарай көшіп бара жатқан ел едік.Туған жерімізде Шығысқа лағып бара жатқан Колсак әскері елдің жарымын қырып, жылқымызды айдап әкетті.. Біз кезінде Алты Алашқа есімі әйгілі болған Ақтүйін бидің ұрпағыедік. Сол Ақтүйін бмидің ұрпағы Шобан би сонау қырдың астында он екі киіз үй тігіп, “Сіздерге арнап қонақасы асы берем” деп күтіп отыр” деді де, дулығалы жігіт атына қарғып мінді. Жолаушылар күтпеген жағдай. Бәрі “не істейміз” дегендей, арасындағы үлкені Ахмет Байтұрсыновқа қарады. Байтұрсынов қана емес, басқалары да алыс жолдан шаршап келе жатқан. Байтұрсынов сосы дулығалы жігітке ” Ауылың баста” дегендей иегін қақты. Ақ боз атқа мінген онекі ақ жаулықты келіншектер қоршаған Алаш зиялылары Шобан бидің ауылына беттеді. Рсында, Алакөлден бір қыр асқанда жасыл жайлауға тігілген ақ жұмыртқадай аппақ он екі киіз үйлер жолаушыларға жұмақтың қалашығындай боп көрінді.Дулығалы жігіт қонақтарды ортадағы он екі қанатты сәні келіскен ақ боз үйге түсірді.

Әп сәтте қонақтардың алдына шілтерлі үлкен ақ дастахан жайылып, он шақты келіншек мәсімен жүріп, алтын зерлі үлкен тостағанмен қонақтарғы қымыз тарата бастады. Әбден сапырылып , дәмді қымыздың иісі мұрын жарғандай үй ішіне тарай бастады. Қашаннан қымызқұмар қонақтардың көбі бір тостаған қымызды бір ішкенде ақ, тостағанды төңкеіп тастады. Ахаң дәәмді қымыздан ерекше тамсанып, асықпай, үзіп ,үзіп ішіп отырды. Бір кезде ақ дастархан жиылып, он қонаққа он қонаққа арнап он қой сойылған екен, он қойдың буы бұрқыраған еті он табаққа салынып, он қонақтың алдына жеке табақпен қойылды . Бір бас күміс тарелкеге салынып ӘР ҚОНАҚТЫҢ СЫБАҒАСЫ РЕТІНДЕ АЛДАРЫН ҚОЙЫЛДЫ. Бұрын ір қазақ беліне кісе байлап, өз пышақтарын алып жүретін. . Қоақ болып отырқын кісілер ондай салтты ұмытқан. Сондықтан он табақ етті он ауылдың жігіттері турады. Қонақасы берер алдынды ауылдың иесі Шобан би үйге кіріп, Ахаңның жанына отырып, амандық саулық сұрасқан. Шобан би Алаш қайраткерлерін сыртынан білетінін, Алаш идеясының құптаушысы, қолдаушысы екнін де айтып өткен.Қонақасы қонақтардың көңілінен шыққандай, жылы әңгімелермен жалғасты Ізіл қалжыңдар да айтылды. Шобан би қонақтарына риза пейілін танытып отырды. Қонақасы аяқталғаннан кейін қонақтар ая жазбақшы болғанын сезгендей Шобан би қонақтарды далаға шақырды. Қонақтар далаға шықса, ауылдың алдына жиырма шақты атты балалар жиналған. Шобан би сонда қонақтарға қарап, “Сідерге біздің ауылдың қызығын көрсетпек оймен, бір жарым сағатқа созылатын ат бәйгесін ұйымдастырғалы отырмыз. Бәйгеге қатысатын аттар өзімөсірген асыл тұқымдас жылқылар. Бұл жолғы жарыс бір жарым сағаттай уақытта аяқталып қалады, Мәреге дейін 25 шақырым.” деді Шобан би. Ә, ДЕГЕНШЕ шОБАН БИДІҢ ҚАМШЫ КӨТЕРУІМЕН БАСТАЛЫП ТА КЕТКЕН. аЛАҚАНДАЙ ЖАЙЛАУДЫ ЖИЫРМА ШАҚТЫ ЖҮЙРІК ТҰЛПАРЛАРДЫҢ ШАҢЫ БҰРҚЫРАТЫП БАРА ЖАТТЫ. бІР ЖАРЫМ САҒАТТАЙ УАҚЫТ ӨТКЕНДЕ ұзын құлақты қаракүрең қалғандарынан 5000 метрдей қара үзіп, мәреге жетті. Бәйгеден озып келген балаға Шобан би алтын ақша сыйлады. бӘЙГЕНІҢ ҚОНАҚТАР ҮШІН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛЫП ЖАТҚАНЫН ЕСКЕРІП, АХАҢ ЕРТЕДЕ ШЕБЕР ЗЕРГЕРГЕ АРНАЙЫ ЖАСАТҚАН күмәспен оюланған құнды бәкісін БӘЙГЕДЕ ЖЕҢІСКЕ ЖЕТКЕН БАЛАҒА сыйға тартты.

(ЖАЛҒАСЫ БАР)

Бәйгеден кейін, қонақтар үйге кірді. Тағыда үлкен ақ дастахан жайылып, 20 литрлік сар самаурынмен шәй келді. Ақ фарфор кесеге құйыла бастағаннан үнді шәйінің жұпар иісі киіз үйдің ішін шарлап кетті. Есік алдында осы ауылдың күйшісі мен жыршысы отыр екен, екуінің бірі күй орындап, жыршы ;

“Туған жерден көшіп кеттік қайран,Алтай,

Қазақтың кең жеріне симай, симай… жыр бастап, “қонақ кәдесі” деп домбырасын қонақтардың біріне ұсынды. Домбыраны Міржақып Дулатов алып:

“Ұстаз болдым Алтайда , шықты атағым,

Шәкіртім бар мыңдаған мақтанатын,

“Оян қазақ” өлеңімді жаттап алып,

Ел алдында шырқатып, мақтанатын” деп бір тоқтаса, Ахаңда өлең десе, қомданатын.

Ол да домбыраны қолына алып:

“Алтай десе, есіме түседі Ақкөл,

Батырлардан кенде емес ед мен мен туған жер.

Шақшақ батыр, Шошақ батыр ту көтерген,

Сағынышым басылмайды ау,Аққұм, Ақкөл….! деп бір жырлап, сосын Шобан биге қарап:

“Шөке, өзіңіз айтқандай қазақ жері кең. Алтаймен таусылмайды қазақ жері. Қазақ жері сонау Астарханға дейін созылып жатыр Сол Каспий теңізі маңын мекндеген елден Құрманғазы атты күйші шыққан, соның “Сарыарқа атты күйін орындап берейін деп, Ахаң домбыраның шегің бір қағып аладыд да күйді аңқыта жөнеледі. Күйдің жұртқа әсер еткені сондай, есіктің алдында, киіз үйдің сыртында тыңдап тұрған жұрттың салмағы он екі қанат киіз үйді құлатып жібере жаздады.. Шобан би жұртты тыныштандырып, Ахмет Байтұрсыновқа қарап; Бұл бір мен аңсаған тамаша кездесу болды. Біраз әңгіме айтылып, рухани жақындасып қалдық. деді . Ал, енді шәй ішіліп, ән күйіміз аяқталғанмен, біздің негізгі қонақасымыз әлі біткен жоқ, Сіздердің құрметтеріңізге тай сойылған, қазір алдарыңызға сол тайдың еті тартылады деді. Ақ дастархан жиылып, көк дастахан жайылып, үлкен үлкен бірнеше ағаш табаққа салынған тай еті әкелінді. Тайдың басын Шобан би осы дастаханның үлкені де, Елдің үлкені де Сізсіз “деп Ахаңның алдына қойды. Ахаң бастан дәм татып, Шобан биге қарап:

“ШӨКЕ,, ЖАҢА СӨЗХІНЕН БАЙҚАҒАН ШЫҒАРСЫЗ, ЖАСТАболса, Ел бастап келе жатқан Міржақып Дулатов ініңізге осы басты ұстатам” деді. Қойдың етін жеп, шәй ішкен қонақтар дәмді болғасын ба, оны да орталап тастады.

Қонақтардың ертерек жолға шықсақ” деген дерін манадан ұғып отырған Шобан би қонақтардың жолға шығуына рұқсат берді. Қонақтар жиналып далаға шыққанда, есік алдында үстіне әсем ер салынған керіліп бір сұлу керқұла ат тұр екен. Жүгенін манағы дулығалы жігіт ұстап тұр екен. ШОБАН БИ АХМЕТ бАЙТҰРСЫНОВҚА БҰРЫЛЫП, “АЛДАРЫҢЫЗДА ӘЛІ БІРАЗ ЖОЛ БАР. Сіз Семейге шаршамай жетсін деп, мына керқұла жорғаны сізге сыйға тарып отырмын.өз атыңызды қосарлап алыңыз, үйреніскенше керек болып қалар. Аз уақыттың ішінде туыстай боп кеттік. Бізде алыс жерге көшіп бара жатқан елміз. Сырттай болсада бізге тілектес болып жүріңіз.Баршаңызға амндық саулық тілеймін. Амандықпен кездесуге жазсын, АЛЛА! жолдарыңыыз болсын деп,қоштасамыз деді Шобан би. .

Күн сәскеден асып, еңкейген кезі. Жолаушылар ауылдан алыстаған сайын, қарайған сүлбелері ған көрініп күннің қызыл шұғыласына сіңіп бара жатқандай көрінеді.

ЖҰМАТ ӘНЕСҰЛЫ, ақын жазушы, тарихшы

ЖҰМАТ ӘНЕСҰЛЫ, ақын, жазушы

Болған оқиғаның ізімеН…

АЛАШ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ҮРІМШІДЕН ҚАЙТЫП КЕЛЕ ЖАТҚАНДА

№№№№№№№№№№№№№

Алаш жұртының бір емес, бірнеше съезі өтіп, Әлиханның Колчактан беті қайтып, “Енді қайтып тәуелсіз ел боламыз” деп жүрген кез еді.

Семй Алаш қайраткерлерінің ордасы еді. Семейде жүрген Ахмет Байтұрсынов бастаған бір топ алашордашылар Қытай шекарасындағы Үрімші қаласына барып, ондағы қазақ жұртының хал жағдайын біліп қайтуға жолға шыққөан. Ол кезде Үрімшінің көбі қазақ еді Үйлері негізінен саздан құйылған. Орта Азияның көп қалаларын еске салғандай. Біраз үлкен кісілер мен жастар Ахаңның төте әліпбиімен кітап газет оқиды. екен. Ахаңды бұрын көрген адамдар да кездесті. Дегенмен, Ахаң Үрімші қазақтарының тәелсіз автономия құру туралы ойлары да жоқтығын байқаған.

Соныменг, Үрімші қазағының және Қытайға жақын басқа ұлттардың басты тұрмысы саудаға байланысты екенін байқаған Алаш зиялылары елге, Семейге қайта жолға шыққан. Үрімшіден келе жатқан он шақты аттыныфң Алакөлдің арғы бетіне шыққаны сол еді, алдында дулыға киген ер адамы бар, ылға ақбоз он екі атқа мінген алтын зерлі ақжаулықты жас келіншектер жорғалатып отырып, жолаушылардың алдын орап тоқтай қалды.Ұзын етекті желбіршекті ақ көйлекті келіншектер ақудың көгілдіріндей сары далаға ерекше өң бітіргендей еді. Келіншектердің алдында келе жатқан дулығалы ер адам атынан секіріп түсіп, тізерлеп ( жолааушылардың үлкені Ахмет Байтұрсынов екенін сезген болуы керек) Байтұрсыновтың алдында бар жолаушыларға арнап, сәлем берді.”Ау Асыл ағалар! Біздің ел Сіздерді сыртарыңыздан жақсы біледі. Басшымыз Шобан би Сіздердің Үрімшіден келе жатқандарыңыздан да жақсы хабардар.. Біз сонау Байқал көлінің бер жағындағы Маңқарағай деген Алтай жерінен Қытайға қарай көшіп бара жатқан ел едік.Туған жерімізде Шығысқа лағып бара жатқан Колсак әскері елдің жарымын қырып, жылқымызды айдап әкетті.. Біз кезінде Алты Алашқа есімі әйгілі болған Ақтүйін бидің ұрпағыедік. Сол Ақтүйін бмидің ұрпағы Шобан би сонау қырдың астында он екі киіз үй тігіп, “Сіздерге арнап қонақасы асы берем” деп күтіп отыр” деді де, дулығалы жігіт атына қарғып мінді. Жолаушылар күтпеген жағдай. Бәрі “не істейміз” дегендей, арасындағы үлкені Ахмет Байтұрсыновқа қарады. Байтұрсынов қана емес, басқалары да алыс жолдан шаршап келе жатқан. Байтұрсынов сосы дулығалы жігітке ” Ауылың баста” дегендей иегін қақты. Ақ боз атқа мінген онекі ақ жаулықты келіншектер қоршаған Алаш зиялылары Шобан бидің ауылына беттеді. Рсында, Алакөлден бір қыр асқанда жасыл жайлауға тігілген ақ жұмыртқадай аппақ он екі киіз үйлер жолаушыларға жұмақтың қалашығындай боп көрінді.Дулығалы жігіт қонақтарды ортадағы он екі қанатты сәні келіскен ақ боз үйге түсірді.

Әп сәтте қонақтардың алдына шілтерлі үлкен ақ дастахан жайылып, он шақты келіншек мәсімен жүріп, алтын зерлі үлкен тостағанмен қонақтарғы қымыз тарата бастады. Әбден сапырылып , дәмді қымыздың иісі мұрын жарғандай үй ішіне тарай бастады. Қашаннан қымызқұмар қонақтардың көбі бір тостаған қымызды бір ішкенде ақ, тостағанды төңкеіп тастады. Ахаң дәәмді қымыздан ерекше тамсанып, асықпай, үзіп ,үзіп ішіп отырды. Бір кезде ақ дастархан жиылып, он қонаққа он қонаққа арнап он қой сойылған екен, он қойдың буы бұрқыраған еті он табаққа салынып, он қонақтың алдына жеке табақпен қойылды . Бір бас күміс тарелкеге салынып ӘР ҚОНАҚТЫҢ СЫБАҒАСЫ РЕТІНДЕ АЛДАРЫН ҚОЙЫЛДЫ. Бұрын ір қазақ беліне кісе байлап, өз пышақтарын алып жүретін. . Қоақ болып отырқын кісілер ондай салтты ұмытқан. Сондықтан он табақ етті он ауылдың жігіттері турады. Қонақасы берер алдынды ауылдың иесі Шобан би үйге кіріп, Ахаңның жанына отырып, амандық саулық сұрасқан. Шобан би Алаш қайраткерлерін сыртынан білетінін, Алаш идеясының құптаушысы, қолдаушысы екнін де айтып өткен.Қонақасы қонақтардың көңілінен шыққандай, жылы әңгімелермен жалғасты Ізіл қалжыңдар да айтылды. Шобан би қонақтарына риза пейілін танытып отырды. Қонақасы аяқталғаннан кейін қонақтар ая жазбақшы болғанын сезгендей Шобан би қонақтарды далаға шақырды. Қонақтар далаға шықса, ауылдың алдына жиырма шақты атты балалар жиналған. Шобан би сонда қонақтарға қарап, “Сідерге біздің ауылдың қызығын көрсетпек оймен, бір жарым сағатқа созылатын ат бәйгесін ұйымдастырғалы отырмыз. Бәйгеге қатысатын аттар өзімөсірген асыл тұқымдас жылқылар. Бұл жолғы жарыс бір жарым сағаттай уақытта аяқталып қалады, Мәреге дейін 25 шақырым.” деді Шобан би. Ә, ДЕГЕНШЕ шОБАН БИДІҢ ҚАМШЫ КӨТЕРУІМЕН БАСТАЛЫП ТА КЕТКЕН. аЛАҚАНДАЙ ЖАЙЛАУДЫ ЖИЫРМА ШАҚТЫ ЖҮЙРІК ТҰЛПАРЛАРДЫҢ ШАҢЫ БҰРҚЫРАТЫП БАРА ЖАТТЫ. бІР ЖАРЫМ САҒАТТАЙ УАҚЫТ ӨТКЕНДЕ ұзын құлақты қаракүрең қалғандарынан 5000 метрдей қара үзіп, мәреге жетті. Бәйгеден озып келген балаға Шобан би алтын ақша сыйлады. бӘЙГЕНІҢ ҚОНАҚТАР ҮШІН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛЫП ЖАТҚАНЫН ЕСКЕРІП, АХАҢ ЕРТЕДЕ ШЕБЕР ЗЕРГЕРГЕ АРНАЙЫ ЖАСАТҚАН күмәспен оюланған құнды бәкісін БӘЙГЕДЕ ЖЕҢІСКЕ ЖЕТКЕН БАЛАҒА сыйға тартты.

(ЖАЛҒАСЫ БАР)

Бәйгеден кейін, қонақтар үйге кірді. Тағыда үлкен ақ дастахан жайылып, 20 литрлік сар самаурынмен шәй келді. Ақ фарфор кесеге құйыла бастағаннан үнді шәйінің жұпар иісі киіз үйдің ішін шарлап кетті. Есік алдында осы ауылдың күйшісі мен жыршысы отыр екен, екуінің бірі күй орындап, жыршы ;

“Туған жерден көшіп кеттік қайран,Алтай,

Қазақтың кең жеріне симай, симай… жыр бастап, “қонақ кәдесі” деп домбырасын қонақтардың біріне ұсынды. Домбыраны Міржақып Дулатов алып:

“Ұстаз болдым Алтайда , шықты атағым,

Шәкіртім бар мыңдаған мақтанатын,

“Оян қазақ” өлеңімді жаттап алып,

Ел алдында шырқатып, мақтанатын” деп бір тоқтаса, Ахаңда өлең десе, қомданатын.

Ол да домбыраны қолына алып:

“Алтай десе, есіме түседі Ақкөл,

Батырлардан кенде емес ед мен мен туған жер.

Шақшақ батыр, Шошақ батыр ту көтерген,

Сағынышым басылмайды ау,Аққұм, Ақкөл….! деп бір жырлап, сосын Шобан биге қарап:

“Шөке, өзіңіз айтқандай қазақ жері кең. Алтаймен таусылмайды қазақ жері. Қазақ жері сонау Астарханға дейін созылып жатыр Сол Каспий теңізі маңын мекндеген елден Құрманғазы атты күйші шыққан, соның “Сарыарқа атты күйін орындап берейін деп, Ахаң домбыраның шегің бір қағып аладыд да күйді аңқыта жөнеледі. Күйдің жұртқа әсер еткені сондай, есіктің алдында, киіз үйдің сыртында тыңдап тұрған жұрттың салмағы он екі қанат киіз үйді құлатып жібере жаздады.. Шобан би жұртты тыныштандырып, Ахмет Байтұрсыновқа қарап; Бұл бір мен аңсаған тамаша кездесу болды. Біраз әңгіме айтылып, рухани жақындасып қалдық. деді . Ал, енді шәй ішіліп, ән күйіміз аяқталғанмен, біздің негізгі қонақасымыз әлі біткен жоқ, Сіздердің құрметтеріңізге тай сойылған, қазір алдарыңызға сол тайдың еті тартылады деді. Ақ дастархан жиылып, көк дастахан жайылып, үлкен үлкен бірнеше ағаш табаққа салынған тай еті әкелінді. Тайдың басын Шобан би осы дастаханның үлкені де, Елдің үлкені де Сізсіз “деп Ахаңның алдына қойды. Ахаң бастан дәм татып, Шобан биге қарап:

“ШӨКЕ,, ЖАҢА СӨЗХІНЕН БАЙҚАҒАН ШЫҒАРСЫЗ, ЖАСТАболса, Ел бастап келе жатқан Міржақып Дулатов ініңізге осы басты ұстатам” деді. Қойдың етін жеп, шәй ішкен қонақтар дәмді болғасын ба, оны да орталап тастады.

Қонақтардың ертерек жолға шықсақ” деген дерін манадан ұғып отырған Шобан би қонақтардың жолға шығуына рұқсат берді. Қонақтар жиналып далаға шыққанда, есік алдында үстіне әсем ер салынған керіліп бір сұлу керқұла ат тұр екен. Жүгенін манағы дулығалы жігіт ұстап тұр екен. ШОБАН БИ АХМЕТ бАЙТҰРСЫНОВҚА БҰРЫЛЫП, “АЛДАРЫҢЫЗДА ӘЛІ БІРАЗ ЖОЛ БАР. Сіз Семейге шаршамай жетсін деп, мына керқұла жорғаны сізге сыйға тарып отырмын.өз атыңызды қосарлап алыңыз, үйреніскенше керек болып қалар. Аз уақыттың ішінде туыстай боп кеттік. Бізде алыс жерге көшіп бара жатқан елміз. Сырттай болсада бізге тілектес болып жүріңіз.Баршаңызға амндық саулық тілеймін. Амандықпен кездесуге жазсын, АЛЛА! жолдарыңыыз болсын деп,қоштасамыз деді Шобан би. .

Күн сәскеден асып, еңкейген кезі. Жолаушылар ауылдан алыстаған сайын, қарайған сүлбелері ған көрініп күннің қызыл шұғыласына сіңіп бара жатқандай көрінеді.

ЖҰМАТ ӘНЕСҰЛЫ, ақын жазушы, тарихшы

ЖҰМАТ ӘНЕСҰЛЫ, ақын, жазушы

Болған оқиғаның ізімеН…

АЛАШ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ҮРІМШІДЕН ҚАЙТЫП КЕЛЕ ЖАТҚАНДА

№№№№№№№№№№№№№

Алаш жұртының бір емес, бірнеше съезі өтіп, Әлиханның Колчактан беті қайтып, “Енді қайтып тәуелсіз ел боламыз” деп жүрген кез еді.

Семй Алаш қайраткерлерінің ордасы еді. Семейде жүрген Ахмет Байтұрсынов бастаған бір топ алашордашылар Қытай шекарасындағы Үрімші қаласына барып, ондағы қазақ жұртының хал жағдайын біліп қайтуға жолға шыққөан. Ол кезде Үрімшінің көбі қазақ еді Үйлері негізінен саздан құйылған. Орта Азияның көп қалаларын еске салғандай. Біраз үлкен кісілер мен жастар Ахаңның төте әліпбиімен кітап газет оқиды. екен. Ахаңды бұрын көрген адамдар да кездесті. Дегенмен, Ахаң Үрімші қазақтарының тәелсіз автономия құру туралы ойлары да жоқтығын байқаған.

Соныменг, Үрімші қазағының және Қытайға жақын басқа ұлттардың басты тұрмысы саудаға байланысты екенін байқаған Алаш зиялылары елге, Семейге қайта жолға шыққан. Үрімшіден келе жатқан он шақты аттыныфң Алакөлдің арғы бетіне шыққаны сол еді, алдында дулыға киген ер адамы бар, ылға ақбоз он екі атқа мінген алтын зерлі ақжаулықты жас келіншектер жорғалатып отырып, жолаушылардың алдын орап тоқтай қалды.Ұзын етекті желбіршекті ақ көйлекті келіншектер ақудың көгілдіріндей сары далаға ерекше өң бітіргендей еді. Келіншектердің алдында келе жатқан дулығалы ер адам атынан секіріп түсіп, тізерлеп ( жолааушылардың үлкені Ахмет Байтұрсынов екенін сезген болуы керек) Байтұрсыновтың алдында бар жолаушыларға арнап, сәлем берді.”Ау Асыл ағалар! Біздің ел Сіздерді сыртарыңыздан жақсы біледі. Басшымыз Шобан би Сіздердің Үрімшіден келе жатқандарыңыздан да жақсы хабардар.. Біз сонау Байқал көлінің бер жағындағы Маңқарағай деген Алтай жерінен Қытайға қарай көшіп бара жатқан ел едік.Туған жерімізде Шығысқа лағып бара жатқан Колсак әскері елдің жарымын қырып, жылқымызды айдап әкетті.. Біз кезінде Алты Алашқа есімі әйгілі болған Ақтүйін бидің ұрпағыедік. Сол Ақтүйін бмидің ұрпағы Шобан би сонау қырдың астында он екі киіз үй тігіп, “Сіздерге арнап қонақасы асы берем” деп күтіп отыр” деді де, дулығалы жігіт атына қарғып мінді. Жолаушылар күтпеген жағдай. Бәрі “не істейміз” дегендей, арасындағы үлкені Ахмет Байтұрсыновқа қарады. Байтұрсынов қана емес, басқалары да алыс жолдан шаршап келе жатқан. Байтұрсынов сосы дулығалы жігітке ” Ауылың баста” дегендей иегін қақты. Ақ боз атқа мінген онекі ақ жаулықты келіншектер қоршаған Алаш зиялылары Шобан бидің ауылына беттеді. Рсында, Алакөлден бір қыр асқанда жасыл жайлауға тігілген ақ жұмыртқадай аппақ он екі киіз үйлер жолаушыларға жұмақтың қалашығындай боп көрінді.Дулығалы жігіт қонақтарды ортадағы он екі қанатты сәні келіскен ақ боз үйге түсірді.

Әп сәтте қонақтардың алдына шілтерлі үлкен ақ дастахан жайылып, он шақты келіншек мәсімен жүріп, алтын зерлі үлкен тостағанмен қонақтарғы қымыз тарата бастады. Әбден сапырылып , дәмді қымыздың иісі мұрын жарғандай үй ішіне тарай бастады. Қашаннан қымызқұмар қонақтардың көбі бір тостаған қымызды бір ішкенде ақ, тостағанды төңкеіп тастады. Ахаң дәәмді қымыздан ерекше тамсанып, асықпай, үзіп ,үзіп ішіп отырды. Бір кезде ақ дастархан жиылып, он қонаққа он қонаққа арнап он қой сойылған екен, он қойдың буы бұрқыраған еті он табаққа салынып, он қонақтың алдына жеке табақпен қойылды . Бір бас күміс тарелкеге салынып ӘР ҚОНАҚТЫҢ СЫБАҒАСЫ РЕТІНДЕ АЛДАРЫН ҚОЙЫЛДЫ. Бұрын ір қазақ беліне кісе байлап, өз пышақтарын алып жүретін. . Қоақ болып отырқын кісілер ондай салтты ұмытқан. Сондықтан он табақ етті он ауылдың жігіттері турады. Қонақасы берер алдынды ауылдың иесі Шобан би үйге кіріп, Ахаңның жанына отырып, амандық саулық сұрасқан. Шобан би Алаш қайраткерлерін сыртынан білетінін, Алаш идеясының құптаушысы, қолдаушысы екнін де айтып өткен.Қонақасы қонақтардың көңілінен шыққандай, жылы әңгімелермен жалғасты Ізіл қалжыңдар да айтылды. Шобан би қонақтарына риза пейілін танытып отырды. Қонақасы аяқталғаннан кейін қонақтар ая жазбақшы болғанын сезгендей Шобан би қонақтарды далаға шақырды. Қонақтар далаға шықса, ауылдың алдына жиырма шақты атты балалар жиналған. Шобан би сонда қонақтарға қарап, “Сідерге біздің ауылдың қызығын көрсетпек оймен, бір жарым сағатқа созылатын ат бәйгесін ұйымдастырғалы отырмыз. Бәйгеге қатысатын аттар өзімөсірген асыл тұқымдас жылқылар. Бұл жолғы жарыс бір жарым сағаттай уақытта аяқталып қалады, Мәреге дейін 25 шақырым.” деді Шобан би. Ә, ДЕГЕНШЕ шОБАН БИДІҢ ҚАМШЫ КӨТЕРУІМЕН БАСТАЛЫП ТА КЕТКЕН. аЛАҚАНДАЙ ЖАЙЛАУДЫ ЖИЫРМА ШАҚТЫ ЖҮЙРІК ТҰЛПАРЛАРДЫҢ ШАҢЫ БҰРҚЫРАТЫП БАРА ЖАТТЫ. бІР ЖАРЫМ САҒАТТАЙ УАҚЫТ ӨТКЕНДЕ ұзын құлақты қаракүрең қалғандарынан 5000 метрдей қара үзіп, мәреге жетті. Бәйгеден озып келген балаға Шобан би алтын ақша сыйлады. бӘЙГЕНІҢ ҚОНАҚТАР ҮШІН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛЫП ЖАТҚАНЫН ЕСКЕРІП, АХАҢ ЕРТЕДЕ ШЕБЕР ЗЕРГЕРГЕ АРНАЙЫ ЖАСАТҚАН күмәспен оюланған құнды бәкісін БӘЙГЕДЕ ЖЕҢІСКЕ ЖЕТКЕН БАЛАҒА сыйға тартты.

(ЖАЛҒАСЫ БАР)

Бәйгеден кейін, қонақтар үйге кірді. Тағыда үлкен ақ дастахан жайылып, 20 литрлік сар самаурынмен шәй келді. Ақ фарфор кесеге құйыла бастағаннан үнді шәйінің жұпар иісі киіз үйдің ішін шарлап кетті. Есік алдында осы ауылдың күйшісі мен жыршысы отыр екен, екуінің бірі күй орындап, жыршы ;

“Туған жерден көшіп кеттік қайран,Алтай,

Қазақтың кең жеріне симай, симай… жыр бастап, “қонақ кәдесі” деп домбырасын қонақтардың біріне ұсынды. Домбыраны Міржақып Дулатов алып:

“Ұстаз болдым Алтайда , шықты атағым,

Шәкіртім бар мыңдаған мақтанатын,

“Оян қазақ” өлеңімді жаттап алып,

Ел алдында шырқатып, мақтанатын” деп бір тоқтаса, Ахаңда өлең десе, қомданатын.

Ол да домбыраны қолына алып:

“Алтай десе, есіме түседі Ақкөл,

Батырлардан кенде емес ед мен мен туған жер.

Шақшақ батыр, Шошақ батыр ту көтерген,

Сағынышым басылмайды ау,Аққұм, Ақкөл….! деп бір жырлап, сосын Шобан биге қарап:

“Шөке, өзіңіз айтқандай қазақ жері кең. Алтаймен таусылмайды қазақ жері. Қазақ жері сонау Астарханға дейін созылып жатыр Сол Каспий теңізі маңын мекндеген елден Құрманғазы атты күйші шыққан, соның “Сарыарқа атты күйін орындап берейін деп, Ахаң домбыраның шегің бір қағып аладыд да күйді аңқыта жөнеледі. Күйдің жұртқа әсер еткені сондай, есіктің алдында, киіз үйдің сыртында тыңдап тұрған жұрттың салмағы он екі қанат киіз үйді құлатып жібере жаздады.. Шобан би жұртты тыныштандырып, Ахмет Байтұрсыновқа қарап; Бұл бір мен аңсаған тамаша кездесу болды. Біраз әңгіме айтылып, рухани жақындасып қалдық. деді . Ал, енді шәй ішіліп, ән күйіміз аяқталғанмен, біздің негізгі қонақасымыз әлі біткен жоқ, Сіздердің құрметтеріңізге тай сойылған, қазір алдарыңызға сол тайдың еті тартылады деді. Ақ дастархан жиылып, көк дастахан жайылып, үлкен үлкен бірнеше ағаш табаққа салынған тай еті әкелінді. Тайдың басын Шобан би осы дастаханның үлкені де, Елдің үлкені де Сізсіз “деп Ахаңның алдына қойды. Ахаң бастан дәм татып, Шобан биге қарап:

“ШӨКЕ,, ЖАҢА СӨЗХІНЕН БАЙҚАҒАН ШЫҒАРСЫЗ, ЖАСТАболса, Ел бастап келе жатқан Міржақып Дулатов ініңізге осы басты ұстатам” деді. Қойдың етін жеп, шәй ішкен қонақтар дәмді болғасын ба, оны да орталап тастады.

Қонақтардың ертерек жолға шықсақ” деген дерін манадан ұғып отырған Шобан би қонақтардың жолға шығуына рұқсат берді. Қонақтар жиналып далаға шыққанда, есік алдында үстіне әсем ер салынған керіліп бір сұлу керқұла ат тұр екен. Жүгенін манағы дулығалы жігіт ұстап тұр екен. ШОБАН БИ АХМЕТ бАЙТҰРСЫНОВҚА БҰРЫЛЫП, “АЛДАРЫҢЫЗДА ӘЛІ БІРАЗ ЖОЛ БАР. Сіз Семейге шаршамай жетсін деп, мына керқұла жорғаны сізге сыйға тарып отырмын.өз атыңызды қосарлап алыңыз, үйреніскенше керек болып қалар. Аз уақыттың ішінде туыстай боп кеттік. Бізде алыс жерге көшіп бара жатқан елміз. Сырттай болсада бізге тілектес болып жүріңіз.Баршаңызға амндық саулық тілеймін. Амандықпен кездесуге жазсын, АЛЛА! жолдарыңыыз болсын деп,қоштасамыз деді Шобан би. .

Күн сәскеден асып, еңкейген кезі. Жолаушылар ауылдан алыстаған сайын, қарайған сүлбелері ған көрініп күннің қызыл шұғыласына сіңіп бара жатқандай көрінеді.

ЖҰМАТ ӘНЕСҰЛЫ, ақын жазушы, тарихшы

ЖҰМАТ ӘНЕСҰЛЫ, ақын, жазушы

Болған оқиғаның ізімеН…

АЛАШ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ҮРІМШІДЕН ҚАЙТЫП КЕЛЕ ЖАТҚАНДА

№№№№№№№№№№№№№

Алаш жұртының бір емес, бірнеше съезі өтіп, Әлиханның Колчактан беті қайтып, “Енді қайтып тәуелсіз ел боламыз” деп жүрген кез еді.

Семй Алаш қайраткерлерінің ордасы еді. Семейде жүрген Ахмет Байтұрсынов бастаған бір топ алашордашылар Қытай шекарасындағы Үрімші қаласына барып, ондағы қазақ жұртының хал жағдайын біліп қайтуға жолға шыққөан. Ол кезде Үрімшінің көбі қазақ еді Үйлері негізінен саздан құйылған. Орта Азияның көп қалаларын еске салғандай. Біраз үлкен кісілер мен жастар Ахаңның төте әліпбиімен кітап газет оқиды. екен. Ахаңды бұрын көрген адамдар да кездесті. Дегенмен, Ахаң Үрімші қазақтарының тәелсіз автономия құру туралы ойлары да жоқтығын байқаған.

Соныменг, Үрімші қазағының және Қытайға жақын басқа ұлттардың басты тұрмысы саудаға байланысты екенін байқаған Алаш зиялылары елге, Семейге қайта жолға шыққан. Үрімшіден келе жатқан он шақты аттыныфң Алакөлдің арғы бетіне шыққаны сол еді, алдында дулыға киген ер адамы бар, ылға ақбоз он екі атқа мінген алтын зерлі ақжаулықты жас келіншектер жорғалатып отырып, жолаушылардың алдын орап тоқтай қалды.Ұзын етекті желбіршекті ақ көйлекті келіншектер ақудың көгілдіріндей сары далаға ерекше өң бітіргендей еді. Келіншектердің алдында келе жатқан дулығалы ер адам атынан секіріп түсіп, тізерлеп ( жолааушылардың үлкені Ахмет Байтұрсынов екенін сезген болуы керек) Байтұрсыновтың алдында бар жолаушыларға арнап, сәлем берді.”Ау Асыл ағалар! Біздің ел Сіздерді сыртарыңыздан жақсы біледі. Басшымыз Шобан би Сіздердің Үрімшіден келе жатқандарыңыздан да жақсы хабардар.. Біз сонау Байқал көлінің бер жағындағы Маңқарағай деген Алтай жерінен Қытайға қарай көшіп бара жатқан ел едік.Туған жерімізде Шығысқа лағып бара жатқан Колсак әскері елдің жарымын қырып, жылқымызды айдап әкетті.. Біз кезінде Алты Алашқа есімі әйгілі болған Ақтүйін бидің ұрпағыедік. Сол Ақтүйін бмидің ұрпағы Шобан би сонау қырдың астында он екі киіз үй тігіп, “Сіздерге арнап қонақасы асы берем” деп күтіп отыр” деді де, дулығалы жігіт атына қарғып мінді. Жолаушылар күтпеген жағдай. Бәрі “не істейміз” дегендей, арасындағы үлкені Ахмет Байтұрсыновқа қарады. Байтұрсынов қана емес, басқалары да алыс жолдан шаршап келе жатқан. Байтұрсынов сосы дулығалы жігітке ” Ауылың баста” дегендей иегін қақты. Ақ боз атқа мінген онекі ақ жаулықты келіншектер қоршаған Алаш зиялылары Шобан бидің ауылына беттеді. Рсында, Алакөлден бір қыр асқанда жасыл жайлауға тігілген ақ жұмыртқадай аппақ он екі киіз үйлер жолаушыларға жұмақтың қалашығындай боп көрінді.Дулығалы жігіт қонақтарды ортадағы он екі қанатты сәні келіскен ақ боз үйге түсірді.

Әп сәтте қонақтардың алдына шілтерлі үлкен ақ дастахан жайылып, он шақты келіншек мәсімен жүріп, алтын зерлі үлкен тостағанмен қонақтарғы қымыз тарата бастады. Әбден сапырылып , дәмді қымыздың иісі мұрын жарғандай үй ішіне тарай бастады. Қашаннан қымызқұмар қонақтардың көбі бір тостаған қымызды бір ішкенде ақ, тостағанды төңкеіп тастады. Ахаң дәәмді қымыздан ерекше тамсанып, асықпай, үзіп ,үзіп ішіп отырды. Бір кезде ақ дастархан жиылып, он қонаққа он қонаққа арнап он қой сойылған екен, он қойдың буы бұрқыраған еті он табаққа салынып, он қонақтың алдына жеке табақпен қойылды . Бір бас күміс тарелкеге салынып ӘР ҚОНАҚТЫҢ СЫБАҒАСЫ РЕТІНДЕ АЛДАРЫН ҚОЙЫЛДЫ. Бұрын ір қазақ беліне кісе байлап, өз пышақтарын алып жүретін. . Қоақ болып отырқын кісілер ондай салтты ұмытқан. Сондықтан он табақ етті он ауылдың жігіттері турады. Қонақасы берер алдынды ауылдың иесі Шобан би үйге кіріп, Ахаңның жанына отырып, амандық саулық сұрасқан. Шобан би Алаш қайраткерлерін сыртынан білетінін, Алаш идеясының құптаушысы, қолдаушысы екнін де айтып өткен.Қонақасы қонақтардың көңілінен шыққандай, жылы әңгімелермен жалғасты Ізіл қалжыңдар да айтылды. Шобан би қонақтарына риза пейілін танытып отырды. Қонақасы аяқталғаннан кейін қонақтар ая жазбақшы болғанын сезгендей Шобан би қонақтарды далаға шақырды. Қонақтар далаға шықса, ауылдың алдына жиырма шақты атты балалар жиналған. Шобан би сонда қонақтарға қарап, “Сідерге біздің ауылдың қызығын көрсетпек оймен, бір жарым сағатқа созылатын ат бәйгесін ұйымдастырғалы отырмыз. Бәйгеге қатысатын аттар өзімөсірген асыл тұқымдас жылқылар. Бұл жолғы жарыс бір жарым сағаттай уақытта аяқталып қалады, Мәреге дейін 25 шақырым.” деді Шобан би. Ә, ДЕГЕНШЕ шОБАН БИДІҢ ҚАМШЫ КӨТЕРУІМЕН БАСТАЛЫП ТА КЕТКЕН. аЛАҚАНДАЙ ЖАЙЛАУДЫ ЖИЫРМА ШАҚТЫ ЖҮЙРІК ТҰЛПАРЛАРДЫҢ ШАҢЫ БҰРҚЫРАТЫП БАРА ЖАТТЫ. бІР ЖАРЫМ САҒАТТАЙ УАҚЫТ ӨТКЕНДЕ ұзын құлақты қаракүрең қалғандарынан 5000 метрдей қара үзіп, мәреге жетті. Бәйгеден озып келген балаға Шобан би алтын ақша сыйлады. бӘЙГЕНІҢ ҚОНАҚТАР ҮШІН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛЫП ЖАТҚАНЫН ЕСКЕРІП, АХАҢ ЕРТЕДЕ ШЕБЕР ЗЕРГЕРГЕ АРНАЙЫ ЖАСАТҚАН күмәспен оюланған құнды бәкісін БӘЙГЕДЕ ЖЕҢІСКЕ ЖЕТКЕН БАЛАҒА сыйға тартты.

(ЖАЛҒАСЫ БАР)

Бәйгеден кейін, қонақтар үйге кірді. Тағыда үлкен ақ дастахан жайылып, 20 литрлік сар самаурынмен шәй келді. Ақ фарфор кесеге құйыла бастағаннан үнді шәйінің жұпар иісі киіз үйдің ішін шарлап кетті. Есік алдында осы ауылдың күйшісі мен жыршысы отыр екен, екуінің бірі күй орындап, жыршы ;

“Туған жерден көшіп кеттік қайран,Алтай,

Қазақтың кең жеріне симай, симай… жыр бастап, “қонақ кәдесі” деп домбырасын қонақтардың біріне ұсынды. Домбыраны Міржақып Дулатов алып:

“Ұстаз болдым Алтайда , шықты атағым,

Шәкіртім бар мыңдаған мақтанатын,

“Оян қазақ” өлеңімді жаттап алып,

Ел алдында шырқатып, мақтанатын” деп бір тоқтаса, Ахаңда өлең десе, қомданатын.

Ол да домбыраны қолына алып:

“Алтай десе, есіме түседі Ақкөл,

Батырлардан кенде емес ед мен мен туған жер.

Шақшақ батыр, Шошақ батыр ту көтерген,

Сағынышым басылмайды ау,Аққұм, Ақкөл….! деп бір жырлап, сосын Шобан биге қарап:

“Шөке, өзіңіз айтқандай қазақ жері кең. Алтаймен таусылмайды қазақ жері. Қазақ жері сонау Астарханға дейін созылып жатыр Сол Каспий теңізі маңын мекндеген елден Құрманғазы атты күйші шыққан, соның “Сарыарқа атты күйін орындап берейін деп, Ахаң домбыраның шегің бір қағып аладыд да күйді аңқыта жөнеледі. Күйдің жұртқа әсер еткені сондай, есіктің алдында, киіз үйдің сыртында тыңдап тұрған жұрттың салмағы он екі қанат киіз үйді құлатып жібере жаздады.. Шобан би жұртты тыныштандырып, Ахмет Байтұрсыновқа қарап; Бұл бір мен аңсаған тамаша кездесу болды. Біраз әңгіме айтылып, рухани жақындасып қалдық. деді . Ал, енді шәй ішіліп, ән күйіміз аяқталғанмен, біздің негізгі қонақасымыз әлі біткен жоқ, Сіздердің құрметтеріңізге тай сойылған, қазір алдарыңызға сол тайдың еті тартылады деді. Ақ дастархан жиылып, көк дастахан жайылып, үлкен үлкен бірнеше ағаш табаққа салынған тай еті әкелінді. Тайдың басын Шобан би осы дастаханның үлкені де, Елдің үлкені де Сізсіз “деп Ахаңның алдына қойды. Ахаң бастан дәм татып, Шобан биге қарап:

“ШӨКЕ,, ЖАҢА СӨЗХІНЕН БАЙҚАҒАН ШЫҒАРСЫЗ, ЖАСТАболса, Ел бастап келе жатқан Міржақып Дулатов ініңізге осы басты ұстатам” деді. Қойдың етін жеп, шәй ішкен қонақтар дәмді болғасын ба, оны да орталап тастады.

Қонақтардың ертерек жолға шықсақ” деген дерін манадан ұғып отырған Шобан би қонақтардың жолға шығуына рұқсат берді. Қонақтар жиналып далаға шыққанда, есік алдында үстіне әсем ер салынған керіліп бір сұлу керқұла ат тұр екен. Жүгенін манағы дулығалы жігіт ұстап тұр екен. ШОБАН БИ АХМЕТ бАЙТҰРСЫНОВҚА БҰРЫЛЫП, “АЛДАРЫҢЫЗДА ӘЛІ БІРАЗ ЖОЛ БАР. Сіз Семейге шаршамай жетсін деп, мына керқұла жорғаны сізге сыйға тарып отырмын.өз атыңызды қосарлап алыңыз, үйреніскенше керек болып қалар. Аз уақыттың ішінде туыстай боп кеттік. Бізде алыс жерге көшіп бара жатқан елміз. Сырттай болсада бізге тілектес болып жүріңіз.Баршаңызға амндық саулық тілеймін. Амандықпен кездесуге жазсын, АЛЛА! жолдарыңыыз болсын деп,қоштасамыз деді Шобан би. .

Күн сәскеден асып, еңкейген кезі. Жолаушылар ауылдан алыстаған сайын, қарайған сүлбелері ған көрініп күннің қызыл шұғыласына сіңіп бара жатқандай көрінеді.

ЖҰМАТ ӘНЕСҰЛЫ, ақын жазушы, тарихшы

ЖҰМАТ ӘНЕСҰЛЫ, ақын, жазушы

Болған оқиғаның ізімеН…

АЛАШ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ҮРІМШІДЕН ҚАЙТЫП КЕЛЕ ЖАТҚАНДА

№№№№№№№№№№№№№

Алаш жұртының бір емес, бірнеше съезі өтіп, Әлиханның Колчактан беті қайтып, “Енді қайтып тәуелсіз ел боламыз” деп жүрген кез еді.

Семй Алаш қайраткерлерінің ордасы еді. Семейде жүрген Ахмет Байтұрсынов бастаған бір топ алашордашылар Қытай шекарасындағы Үрімші қаласына барып, ондағы қазақ жұртының хал жағдайын біліп қайтуға жолға шыққөан. Ол кезде Үрімшінің көбі қазақ еді Үйлері негізінен саздан құйылған. Орта Азияның көп қалаларын еске салғандай. Біраз үлкен кісілер мен жастар Ахаңның төте әліпбиімен кітап газет оқиды. екен. Ахаңды бұрын көрген адамдар да кездесті. Дегенмен, Ахаң Үрімші қазақтарының тәелсіз автономия құру туралы ойлары да жоқтығын байқаған.

Соныменг, Үрімші қазағының және Қытайға жақын басқа ұлттардың басты тұрмысы саудаға байланысты екенін байқаған Алаш зиялылары елге, Семейге қайта жолға шыққан. Үрімшіден келе жатқан он шақты аттыныфң Алакөлдің арғы бетіне шыққаны сол еді, алдында дулыға киген ер адамы бар, ылға ақбоз он екі атқа мінген алтын зерлі ақжаулықты жас келіншектер жорғалатып отырып, жолаушылардың алдын орап тоқтай қалды.Ұзын етекті желбіршекті ақ көйлекті келіншектер ақудың көгілдіріндей сары далаға ерекше өң бітіргендей еді. Келіншектердің алдында келе жатқан дулығалы ер адам атынан секіріп түсіп, тізерлеп ( жолааушылардың үлкені Ахмет Байтұрсынов екенін сезген болуы керек) Байтұрсыновтың алдында бар жолаушыларға арнап, сәлем берді.”Ау Асыл ағалар! Біздің ел Сіздерді сыртарыңыздан жақсы біледі. Басшымыз Шобан би Сіздердің Үрімшіден келе жатқандарыңыздан да жақсы хабардар.. Біз сонау Байқал көлінің бер жағындағы Маңқарағай деген Алтай жерінен Қытайға қарай көшіп бара жатқан ел едік.Туған жерімізде Шығысқа лағып бара жатқан Колсак әскері елдің жарымын қырып, жылқымызды айдап әкетті.. Біз кезінде Алты Алашқа есімі әйгілі болған Ақтүйін бидің ұрпағыедік. Сол Ақтүйін бмидің ұрпағы Шобан би сонау қырдың астында он екі киіз үй тігіп, “Сіздерге арнап қонақасы асы берем” деп күтіп отыр” деді де, дулығалы жігіт атына қарғып мінді. Жолаушылар күтпеген жағдай. Бәрі “не істейміз” дегендей, арасындағы үлкені Ахмет Байтұрсыновқа қарады. Байтұрсынов қана емес, басқалары да алыс жолдан шаршап келе жатқан. Байтұрсынов сосы дулығалы жігітке ” Ауылың баста” дегендей иегін қақты. Ақ боз атқа мінген онекі ақ жаулықты келіншектер қоршаған Алаш зиялылары Шобан бидің ауылына беттеді. Рсында, Алакөлден бір қыр асқанда жасыл жайлауға тігілген ақ жұмыртқадай аппақ он екі киіз үйлер жолаушыларға жұмақтың қалашығындай боп көрінді.Дулығалы жігіт қонақтарды ортадағы он екі қанатты сәні келіскен ақ боз үйге түсірді.

Әп сәтте қонақтардың алдына шілтерлі үлкен ақ дастахан жайылып, он шақты келіншек мәсімен жүріп, алтын зерлі үлкен тостағанмен қонақтарғы қымыз тарата бастады. Әбден сапырылып , дәмді қымыздың иісі мұрын жарғандай үй ішіне тарай бастады. Қашаннан қымызқұмар қонақтардың көбі бір тостаған қымызды бір ішкенде ақ, тостағанды төңкеіп тастады. Ахаң дәәмді қымыздан ерекше тамсанып, асықпай, үзіп ,үзіп ішіп отырды. Бір кезде ақ дастархан жиылып, он қонаққа он қонаққа арнап он қой сойылған екен, он қойдың буы бұрқыраған еті он табаққа салынып, он қонақтың алдына жеке табақпен қойылды . Бір бас күміс тарелкеге салынып ӘР ҚОНАҚТЫҢ СЫБАҒАСЫ РЕТІНДЕ АЛДАРЫН ҚОЙЫЛДЫ. Бұрын ір қазақ беліне кісе байлап, өз пышақтарын алып жүретін. . Қоақ болып отырқын кісілер ондай салтты ұмытқан. Сондықтан он табақ етті он ауылдың жігіттері турады. Қонақасы берер алдынды ауылдың иесі Шобан би үйге кіріп, Ахаңның жанына отырып, амандық саулық сұрасқан. Шобан би Алаш қайраткерлерін сыртынан білетінін, Алаш идеясының құптаушысы, қолдаушысы екнін де айтып өткен.Қонақасы қонақтардың көңілінен шыққандай, жылы әңгімелермен жалғасты Ізіл қалжыңдар да айтылды. Шобан би қонақтарына риза пейілін танытып отырды. Қонақасы аяқталғаннан кейін қонақтар ая жазбақшы болғанын сезгендей Шобан би қонақтарды далаға шақырды. Қонақтар далаға шықса, ауылдың алдына жиырма шақты атты балалар жиналған. Шобан би сонда қонақтарға қарап, “Сідерге біздің ауылдың қызығын көрсетпек оймен, бір жарым сағатқа созылатын ат бәйгесін ұйымдастырғалы отырмыз. Бәйгеге қатысатын аттар өзімөсірген асыл тұқымдас жылқылар. Бұл жолғы жарыс бір жарым сағаттай уақытта аяқталып қалады, Мәреге дейін 25 шақырым.” деді Шобан би. Ә, ДЕГЕНШЕ шОБАН БИДІҢ ҚАМШЫ КӨТЕРУІМЕН БАСТАЛЫП ТА КЕТКЕН. аЛАҚАНДАЙ ЖАЙЛАУДЫ ЖИЫРМА ШАҚТЫ ЖҮЙРІК ТҰЛПАРЛАРДЫҢ ШАҢЫ БҰРҚЫРАТЫП БАРА ЖАТТЫ. бІР ЖАРЫМ САҒАТТАЙ УАҚЫТ ӨТКЕНДЕ ұзын құлақты қаракүрең қалғандарынан 5000 метрдей қара үзіп, мәреге жетті. Бәйгеден озып келген балаға Шобан би алтын ақша сыйлады. бӘЙГЕНІҢ ҚОНАҚТАР ҮШІН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛЫП ЖАТҚАНЫН ЕСКЕРІП, АХАҢ ЕРТЕДЕ ШЕБЕР ЗЕРГЕРГЕ АРНАЙЫ ЖАСАТҚАН күмәспен оюланған құнды бәкісін БӘЙГЕДЕ ЖЕҢІСКЕ ЖЕТКЕН БАЛАҒА сыйға тартты.

(ЖАЛҒАСЫ БАР)

Бәйгеден кейін, қонақтар үйге кірді. Тағыда үлкен ақ дастахан жайылып, 20 литрлік сар самаурынмен шәй келді. Ақ фарфор кесеге құйыла бастағаннан үнді шәйінің жұпар иісі киіз үйдің ішін шарлап кетті. Есік алдында осы ауылдың күйшісі мен жыршысы отыр екен, екуінің бірі күй орындап, жыршы ;

“Туған жерден көшіп кеттік қайран,Алтай,

Қазақтың кең жеріне симай, симай… жыр бастап, “қонақ кәдесі” деп домбырасын қонақтардың біріне ұсынды. Домбыраны Міржақып Дулатов алып:

“Ұстаз болдым Алтайда , шықты атағым,

Шәкіртім бар мыңдаған мақтанатын,

“Оян қазақ” өлеңімді жаттап алып,

Ел алдында шырқатып, мақтанатын” деп бір тоқтаса, Ахаңда өлең десе, қомданатын.

Ол да домбыраны қолына алып:

“Алтай десе, есіме түседі Ақкөл,

Батырлардан кенде емес ед мен мен туған жер.

Шақшақ батыр, Шошақ батыр ту көтерген,

Сағынышым басылмайды ау,Аққұм, Ақкөл….! деп бір жырлап, сосын Шобан биге қарап:

“Шөке, өзіңіз айтқандай қазақ жері кең. Алтаймен таусылмайды қазақ жері. Қазақ жері сонау Астарханға дейін созылып жатыр Сол Каспий теңізі маңын мекндеген елден Құрманғазы атты күйші шыққан, соның “Сарыарқа атты күйін орындап берейін деп, Ахаң домбыраның шегің бір қағып аладыд да күйді аңқыта жөнеледі. Күйдің жұртқа әсер еткені сондай, есіктің алдында, киіз үйдің сыртында тыңдап тұрған жұрттың салмағы он екі қанат киіз үйді құлатып жібере жаздады.. Шобан би жұртты тыныштандырып, Ахмет Байтұрсыновқа қарап; Бұл бір мен аңсаған тамаша кездесу болды. Біраз әңгіме айтылып, рухани жақындасып қалдық. деді . Ал, енді шәй ішіліп, ән күйіміз аяқталғанмен, біздің негізгі қонақасымыз әлі біткен жоқ, Сіздердің құрметтеріңізге тай сойылған, қазір алдарыңызға сол тайдың еті тартылады деді. Ақ дастархан жиылып, көк дастахан жайылып, үлкен үлкен бірнеше ағаш табаққа салынған тай еті әкелінді. Тайдың басын Шобан би осы дастаханның үлкені де, Елдің үлкені де Сізсіз “деп Ахаңның алдына қойды. Ахаң бастан дәм татып, Шобан биге қарап:

“ШӨКЕ,, ЖАҢА СӨЗХІНЕН БАЙҚАҒАН ШЫҒАРСЫЗ, ЖАСТАболса, Ел бастап келе жатқан Міржақып Дулатов ініңізге осы басты ұстатам” деді. Қойдың етін жеп, шәй ішкен қонақтар дәмді болғасын ба, оны да орталап тастады.

Қонақтардың ертерек жолға шықсақ” деген дерін манадан ұғып отырған Шобан би қонақтардың жолға шығуына рұқсат берді. Қонақтар жиналып далаға шыққанда, есік алдында үстіне әсем ер салынған керіліп бір сұлу керқұла ат тұр екен. Жүгенін манағы дулығалы жігіт ұстап тұр екен. ШОБАН БИ АХМЕТ бАЙТҰРСЫНОВҚА БҰРЫЛЫП, “АЛДАРЫҢЫЗДА ӘЛІ БІРАЗ ЖОЛ БАР. Сіз Семейге шаршамай жетсін деп, мына керқұла жорғаны сізге сыйға тарып отырмын.өз атыңызды қосарлап алыңыз, үйреніскенше керек болып қалар. Аз уақыттың ішінде туыстай боп кеттік. Бізде алыс жерге көшіп бара жатқан елміз. Сырттай болсада бізге тілектес болып жүріңіз.Баршаңызға амндық саулық тілеймін. Амандықпен кездесуге жазсын, АЛЛА! жолдарыңыыз болсын деп,қоштасамыз деді Шобан би. .

Күн сәскеден асып, еңкейген кезі. Жолаушылар ауылдан алыстаған сайын, қарайған сүлбелері ған көрініп күннің қызыл шұғыласына сіңіп бара жатқандай көрінеді.

ЖҰМАТ ӘНЕСҰЛЫ, ақын жазушы, тарихшы

ЖҰМАТ ӘНЕСҰЛЫ, ақын, жазушы

Болған оқиғаның ізімеН…

АЛАШ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ҮРІМШІДЕН ҚАЙТЫП КЕЛЕ ЖАТҚАНДА

№№№№№№№№№№№№№

Алаш жұртының бір емес, бірнеше съезі өтіп, Әлиханның Колчактан беті қайтып, “Енді қайтып тәуелсіз ел боламыз” деп жүрген кез еді.

Семй Алаш қайраткерлерінің ордасы еді. Семейде жүрген Ахмет Байтұрсынов бастаған бір топ алашордашылар Қытай шекарасындағы Үрімші қаласына барып, ондағы қазақ жұртының хал жағдайын біліп қайтуға жолға шыққөан. Ол кезде Үрімшінің көбі қазақ еді Үйлері негізінен саздан құйылған. Орта Азияның көп қалаларын еске салғандай. Біраз үлкен кісілер мен жастар Ахаңның төте әліпбиімен кітап газет оқиды. екен. Ахаңды бұрын көрген адамдар да кездесті. Дегенмен, Ахаң Үрімші қазақтарының тәелсіз автономия құру туралы ойлары да жоқтығын байқаған.

Соныменг, Үрімші қазағының және Қытайға жақын басқа ұлттардың басты тұрмысы саудаға байланысты екенін байқаған Алаш зиялылары елге, Семейге қайта жолға шыққан. Үрімшіден келе жатқан он шақты аттыныфң Алакөлдің арғы бетіне шыққаны сол еді, алдында дулыға киген ер адамы бар, ылға ақбоз он екі атқа мінген алтын зерлі ақжаулықты жас келіншектер жорғалатып отырып, жолаушылардың алдын орап тоқтай қалды.Ұзын етекті желбіршекті ақ көйлекті келіншектер ақудың көгілдіріндей сары далаға ерекше өң бітіргендей еді. Келіншектердің алдында келе жатқан дулығалы ер адам атынан секіріп түсіп, тізерлеп ( жолааушылардың үлкені Ахмет Байтұрсынов екенін сезген болуы керек) Байтұрсыновтың алдында бар жолаушыларға арнап, сәлем берді.”Ау Асыл ағалар! Біздің ел Сіздерді сыртарыңыздан жақсы біледі. Басшымыз Шобан би Сіздердің Үрімшіден келе жатқандарыңыздан да жақсы хабардар.. Біз сонау Байқал көлінің бер жағындағы Маңқарағай деген Алтай жерінен Қытайға қарай көшіп бара жатқан ел едік.Туған жерімізде Шығысқа лағып бара жатқан Колсак әскері елдің жарымын қырып, жылқымызды айдап әкетті.. Біз кезінде Алты Алашқа есімі әйгілі болған Ақтүйін бидің ұрпағыедік. Сол Ақтүйін бмидің ұрпағы Шобан би сонау қырдың астында он екі киіз үй тігіп, “Сіздерге арнап қонақасы асы берем” деп күтіп отыр” деді де, дулығалы жігіт атына қарғып мінді. Жолаушылар күтпеген жағдай. Бәрі “не істейміз” дегендей, арасындағы үлкені Ахмет Байтұрсыновқа қарады. Байтұрсынов қана емес, басқалары да алыс жолдан шаршап келе жатқан. Байтұрсынов сосы дулығалы жігітке ” Ауылың баста” дегендей иегін қақты. Ақ боз атқа мінген онекі ақ жаулықты келіншектер қоршаған Алаш зиялылары Шобан бидің ауылына беттеді. Рсында, Алакөлден бір қыр асқанда жасыл жайлауға тігілген ақ жұмыртқадай аппақ он екі киіз үйлер жолаушыларға жұмақтың қалашығындай боп көрінді.Дулығалы жігіт қонақтарды ортадағы он екі қанатты сәні келіскен ақ боз үйге түсірді.

Әп сәтте қонақтардың алдына шілтерлі үлкен ақ дастахан жайылып, он шақты келіншек мәсімен жүріп, алтын зерлі үлкен тостағанмен қонақтарғы қымыз тарата бастады. Әбден сапырылып , дәмді қымыздың иісі мұрын жарғандай үй ішіне тарай бастады. Қашаннан қымызқұмар қонақтардың көбі бір тостаған қымызды бір ішкенде ақ, тостағанды төңкеіп тастады. Ахаң дәәмді қымыздан ерекше тамсанып, асықпай, үзіп ,үзіп ішіп отырды. Бір кезде ақ дастархан жиылып, он қонаққа он қонаққа арнап он қой сойылған екен, он қойдың буы бұрқыраған еті он табаққа салынып, он қонақтың алдына жеке табақпен қойылды . Бір бас күміс тарелкеге салынып ӘР ҚОНАҚТЫҢ СЫБАҒАСЫ РЕТІНДЕ АЛДАРЫН ҚОЙЫЛДЫ. Бұрын ір қазақ беліне кісе байлап, өз пышақтарын алып жүретін. . Қоақ болып отырқын кісілер ондай салтты ұмытқан. Сондықтан он табақ етті он ауылдың жігіттері турады. Қонақасы берер алдынды ауылдың иесі Шобан би үйге кіріп, Ахаңның жанына отырып, амандық саулық сұрасқан. Шобан би Алаш қайраткерлерін сыртынан білетінін, Алаш идеясының құптаушысы, қолдаушысы екнін де айтып өткен.Қонақасы қонақтардың көңілінен шыққандай, жылы әңгімелермен жалғасты Ізіл қалжыңдар да айтылды. Шобан би қонақтарына риза пейілін танытып отырды. Қонақасы аяқталғаннан кейін қонақтар ая жазбақшы болғанын сезгендей Шобан би қонақтарды далаға шақырды. Қонақтар далаға шықса, ауылдың алдына жиырма шақты атты балалар жиналған. Шобан би сонда қонақтарға қарап, “Сідерге біздің ауылдың қызығын көрсетпек оймен, бір жарым сағатқа созылатын ат бәйгесін ұйымдастырғалы отырмыз. Бәйгеге қатысатын аттар өзімөсірген асыл тұқымдас жылқылар. Бұл жолғы жарыс бір жарым сағаттай уақытта аяқталып қалады, Мәреге дейін 25 шақырым.” деді Шобан би. Ә, ДЕГЕНШЕ шОБАН БИДІҢ ҚАМШЫ КӨТЕРУІМЕН БАСТАЛЫП ТА КЕТКЕН. аЛАҚАНДАЙ ЖАЙЛАУДЫ ЖИЫРМА ШАҚТЫ ЖҮЙРІК ТҰЛПАРЛАРДЫҢ ШАҢЫ БҰРҚЫРАТЫП БАРА ЖАТТЫ. бІР ЖАРЫМ САҒАТТАЙ УАҚЫТ ӨТКЕНДЕ ұзын құлақты қаракүрең қалғандарынан 5000 метрдей қара үзіп, мәреге жетті. Бәйгеден озып келген балаға Шобан би алтын ақша сыйлады. бӘЙГЕНІҢ ҚОНАҚТАР ҮШІН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛЫП ЖАТҚАНЫН ЕСКЕРІП, АХАҢ ЕРТЕДЕ ШЕБЕР ЗЕРГЕРГЕ АРНАЙЫ ЖАСАТҚАН күмәспен оюланған құнды бәкісін БӘЙГЕДЕ ЖЕҢІСКЕ ЖЕТКЕН БАЛАҒА сыйға тартты.

(ЖАЛҒАСЫ БАР)

Бәйгеден кейін, қонақтар үйге кірді. Тағыда үлкен ақ дастахан жайылып, 20 литрлік сар самаурынмен шәй келді. Ақ фарфор кесеге құйыла бастағаннан үнді шәйінің жұпар иісі киіз үйдің ішін шарлап кетті. Есік алдында осы ауылдың күйшісі мен жыршысы отыр екен, екуінің бірі күй орындап, жыршы ;

“Туған жерден көшіп кеттік қайран,Алтай,

Қазақтың кең жеріне симай, симай… жыр бастап, “қонақ кәдесі” деп домбырасын қонақтардың біріне ұсынды. Домбыраны Міржақып Дулатов алып:

“Ұстаз болдым Алтайда , шықты атағым,

Шәкіртім бар мыңдаған мақтанатын,

“Оян қазақ” өлеңімді жаттап алып,

Ел алдында шырқатып, мақтанатын” деп бір тоқтаса, Ахаңда өлең десе, қомданатын.

Ол да домбыраны қолына алып:

“Алтай десе, есіме түседі Ақкөл,

Батырлардан кенде емес ед мен мен туған жер.

Шақшақ батыр, Шошақ батыр ту көтерген,

Сағынышым басылмайды ау,Аққұм, Ақкөл….! деп бір жырлап, сосын Шобан биге қарап:

“Шөке, өзіңіз айтқандай қазақ жері кең. Алтаймен таусылмайды қазақ жері. Қазақ жері сонау Астарханға дейін созылып жатыр Сол Каспий теңізі маңын мекндеген елден Құрманғазы атты күйші шыққан, соның “Сарыарқа атты күйін орындап берейін деп, Ахаң домбыраның шегің бір қағып аладыд да күйді аңқыта жөнеледі. Күйдің жұртқа әсер еткені сондай, есіктің алдында, киіз үйдің сыртында тыңдап тұрған жұрттың салмағы он екі қанат киіз үйді құлатып жібере жаздады.. Шобан би жұртты тыныштандырып, Ахмет Байтұрсыновқа қарап; Бұл бір мен аңсаған тамаша кездесу болды. Біраз әңгіме айтылып, рухани жақындасып қалдық. деді . Ал, енді шәй ішіліп, ән күйіміз аяқталғанмен, біздің негізгі қонақасымыз әлі біткен жоқ, Сіздердің құрметтеріңізге тай сойылған, қазір алдарыңызға сол тайдың еті тартылады деді. Ақ дастархан жиылып, көк дастахан жайылып, үлкен үлкен бірнеше ағаш табаққа салынған тай еті әкелінді. Тайдың басын Шобан би осы дастаханның үлкені де, Елдің үлкені де Сізсіз “деп Ахаңның алдына қойды. Ахаң бастан дәм татып, Шобан биге қарап:

“ШӨКЕ,, ЖАҢА СӨЗХІНЕН БАЙҚАҒАН ШЫҒАРСЫЗ, ЖАСТАболса, Ел бастап келе жатқан Міржақып Дулатов ініңізге осы басты ұстатам” деді. Қойдың етін жеп, шәй ішкен қонақтар дәмді болғасын ба, оны да орталап тастады.

Қонақтардың ертерек жолға шықсақ” деген дерін манадан ұғып отырған Шобан би қонақтардың жолға шығуына рұқсат берді. Қонақтар жиналып далаға шыққанда, есік алдында үстіне әсем ер салынған керіліп бір сұлу керқұла ат тұр екен. Жүгенін манағы дулығалы жігіт ұстап тұр екен. ШОБАН БИ АХМЕТ бАЙТҰРСЫНОВҚА БҰРЫЛЫП, “АЛДАРЫҢЫЗДА ӘЛІ БІРАЗ ЖОЛ БАР. Сіз Семейге шаршамай жетсін деп, мына керқұла жорғаны сізге сыйға тарып отырмын.өз атыңызды қосарлап алыңыз, үйреніскенше керек болып қалар. Аз уақыттың ішінде туыстай боп кеттік. Бізде алыс жерге көшіп бара жатқан елміз. Сырттай болсада бізге тілектес болып жүріңіз.Баршаңызға амндық саулық тілеймін. Амандықпен кездесуге жазсын, АЛЛА! жолдарыңыыз болсын деп,қоштасамыз деді Шобан би. .

Күн сәскеден асып, еңкейген кезі. Жолаушылар ауылдан алыстаған сайын, қарайған сүлбелері ған көрініп күннің қызыл шұғыласына сіңіп бара жатқандай көрінеді.

ЖҰМАТ ӘНЕСҰЛЫ, ақын жазушы, тарихшы

ЖҰМАТ ӘНЕСҰЛЫ, ақын, жазушы

Болған оқиғаның ізімеН…

АЛАШ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ҮРІМШІДЕН ҚАЙТЫП КЕЛЕ ЖАТҚАНДА

№№№№№№№№№№№№№

Алаш жұртының бір емес, бірнеше съезі өтіп, Әлиханның Колчактан беті қайтып, “Енді қайтып тәуелсіз ел боламыз” деп жүрген кез еді.

Семй Алаш қайраткерлерінің ордасы еді. Семейде жүрген Ахмет Байтұрсынов бастаған бір топ алашордашылар Қытай шекарасындағы Үрімші қаласына барып, ондағы қазақ жұртының хал жағдайын біліп қайтуға жолға шыққөан. Ол кезде Үрімшінің көбі қазақ еді Үйлері негізінен саздан құйылған. Орта Азияның көп қалаларын еске салғандай. Біраз үлкен кісілер мен жастар Ахаңның төте әліпбиімен кітап газет оқиды. екен. Ахаңды бұрын көрген адамдар да кездесті. Дегенмен, Ахаң Үрімші қазақтарының тәелсіз автономия құру туралы ойлары да жоқтығын байқаған.

Соныменг, Үрімші қазағының және Қытайға жақын басқа ұлттардың басты тұрмысы саудаға байланысты екенін байқаған Алаш зиялылары елге, Семейге қайта жолға шыққан. Үрімшіден келе жатқан он шақты аттыныфң Алакөлдің арғы бетіне шыққаны сол еді, алдында дулыға киген ер адамы бар, ылға ақбоз он екі атқа мінген алтын зерлі ақжаулықты жас келіншектер жорғалатып отырып, жолаушылардың алдын орап тоқтай қалды.Ұзын етекті желбіршекті ақ көйлекті келіншектер ақудың көгілдіріндей сары далаға ерекше өң бітіргендей еді. Келіншектердің алдында келе жатқан дулығалы ер адам атынан секіріп түсіп, тізерлеп ( жолааушылардың үлкені Ахмет Байтұрсынов екенін сезген болуы керек) Байтұрсыновтың алдында бар жолаушыларға арнап, сәлем берді.”Ау Асыл ағалар! Біздің ел Сіздерді сыртарыңыздан жақсы біледі. Басшымыз Шобан би Сіздердің Үрімшіден келе жатқандарыңыздан да жақсы хабардар.. Біз сонау Байқал көлінің бер жағындағы Маңқарағай деген Алтай жерінен Қытайға қарай көшіп бара жатқан ел едік.Туған жерімізде Шығысқа лағып бара жатқан Колсак әскері елдің жарымын қырып, жылқымызды айдап әкетті.. Біз кезінде Алты Алашқа есімі әйгілі болған Ақтүйін бидің ұрпағыедік. Сол Ақтүйін бмидің ұрпағы Шобан би сонау қырдың астында он екі киіз үй тігіп, “Сіздерге арнап қонақасы асы берем” деп күтіп отыр” деді де, дулығалы жігіт атына қарғып мінді. Жолаушылар күтпеген жағдай. Бәрі “не істейміз” дегендей, арасындағы үлкені Ахмет Байтұрсыновқа қарады. Байтұрсынов қана емес, басқалары да алыс жолдан шаршап келе жатқан. Байтұрсынов сосы дулығалы жігітке ” Ауылың баста” дегендей иегін қақты. Ақ боз атқа мінген онекі ақ жаулықты келіншектер қоршаған Алаш зиялылары Шобан бидің ауылына беттеді. Рсында, Алакөлден бір қыр асқанда жасыл жайлауға тігілген ақ жұмыртқадай аппақ он екі киіз үйлер жолаушыларға жұмақтың қалашығындай боп көрінді.Дулығалы жігіт қонақтарды ортадағы он екі қанатты сәні келіскен ақ боз үйге түсірді.

Әп сәтте қонақтардың алдына шілтерлі үлкен ақ дастахан жайылып, он шақты келіншек мәсімен жүріп, алтын зерлі үлкен тостағанмен қонақтарғы қымыз тарата бастады. Әбден сапырылып , дәмді қымыздың иісі мұрын жарғандай үй ішіне тарай бастады. Қашаннан қымызқұмар қонақтардың көбі бір тостаған қымызды бір ішкенде ақ, тостағанды төңкеіп тастады. Ахаң дәәмді қымыздан ерекше тамсанып, асықпай, үзіп ,үзіп ішіп отырды. Бір кезде ақ дастархан жиылып, он қонаққа он қонаққа арнап он қой сойылған екен, он қойдың буы бұрқыраған еті он табаққа салынып, он қонақтың алдына жеке табақпен қойылды . Бір бас күміс тарелкеге салынып ӘР ҚОНАҚТЫҢ СЫБАҒАСЫ РЕТІНДЕ АЛДАРЫН ҚОЙЫЛДЫ. Бұрын ір қазақ беліне кісе байлап, өз пышақтарын алып жүретін. . Қоақ болып отырқын кісілер ондай салтты ұмытқан. Сондықтан он табақ етті он ауылдың жігіттері турады. Қонақасы берер алдынды ауылдың иесі Шобан би үйге кіріп, Ахаңның жанына отырып, амандық саулық сұрасқан. Шобан би Алаш қайраткерлерін сыртынан білетінін, Алаш идеясының құптаушысы, қолдаушысы екнін де айтып өткен.Қонақасы қонақтардың көңілінен шыққандай, жылы әңгімелермен жалғасты Ізіл қалжыңдар да айтылды. Шобан би қонақтарына риза пейілін танытып отырды. Қонақасы аяқталғаннан кейін қонақтар ая жазбақшы болғанын сезгендей Шобан би қонақтарды далаға шақырды. Қонақтар далаға шықса, ауылдың алдына жиырма шақты атты балалар жиналған. Шобан би сонда қонақтарға қарап, “Сідерге біздің ауылдың қызығын көрсетпек оймен, бір жарым сағатқа созылатын ат бәйгесін ұйымдастырғалы отырмыз. Бәйгеге қатысатын аттар өзімөсірген асыл тұқымдас жылқылар. Бұл жолғы жарыс бір жарым сағаттай уақытта аяқталып қалады, Мәреге дейін 25 шақырым.” деді Шобан би. Ә, ДЕГЕНШЕ шОБАН БИДІҢ ҚАМШЫ КӨТЕРУІМЕН БАСТАЛЫП ТА КЕТКЕН. аЛАҚАНДАЙ ЖАЙЛАУДЫ ЖИЫРМА ШАҚТЫ ЖҮЙРІК ТҰЛПАРЛАРДЫҢ ШАҢЫ БҰРҚЫРАТЫП БАРА ЖАТТЫ. бІР ЖАРЫМ САҒАТТАЙ УАҚЫТ ӨТКЕНДЕ ұзын құлақты қаракүрең қалғандарынан 5000 метрдей қара үзіп, мәреге жетті. Бәйгеден озып келген балаға Шобан би алтын ақша сыйлады. бӘЙГЕНІҢ ҚОНАҚТАР ҮШІН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛЫП ЖАТҚАНЫН ЕСКЕРІП, АХАҢ ЕРТЕДЕ ШЕБЕР ЗЕРГЕРГЕ АРНАЙЫ ЖАСАТҚАН күмәспен оюланған құнды бәкісін БӘЙГЕДЕ ЖЕҢІСКЕ ЖЕТКЕН БАЛАҒА сыйға тартты.

(ЖАЛҒАСЫ БАР)

Бәйгеден кейін, қонақтар үйге кірді. Тағыда үлкен ақ дастахан жайылып, 20 литрлік сар самаурынмен шәй келді. Ақ фарфор кесеге құйыла бастағаннан үнді шәйінің жұпар иісі киіз үйдің ішін шарлап кетті. Есік алдында осы ауылдың күйшісі мен жыршысы отыр екен, екуінің бірі күй орындап, жыршы ;

“Туған жерден көшіп кеттік қайран,Алтай,

Қазақтың кең жеріне симай, симай… жыр бастап, “қонақ кәдесі” деп домбырасын қонақтардың біріне ұсынды. Домбыраны Міржақып Дулатов алып:

“Ұстаз болдым Алтайда , шықты атағым,

Шәкіртім бар мыңдаған мақтанатын,

“Оян қазақ” өлеңімді жаттап алып,

Ел алдында шырқатып, мақтанатын” деп бір тоқтаса, Ахаңда өлең десе, қомданатын.

Ол да домбыраны қолына алып:

“Алтай десе, есіме түседі Ақкөл,

Батырлардан кенде емес ед мен мен туған жер.

Шақшақ батыр, Шошақ батыр ту көтерген,

Сағынышым басылмайды ау,Аққұм, Ақкөл….! деп бір жырлап, сосын Шобан биге қарап:

“Шөке, өзіңіз айтқандай қазақ жері кең. Алтаймен таусылмайды қазақ жері. Қазақ жері сонау Астарханға дейін созылып жатыр Сол Каспий теңізі маңын мекндеген елден Құрманғазы атты күйші шыққан, соның “Сарыарқа атты күйін орындап берейін деп, Ахаң домбыраның шегің бір қағып аладыд да күйді аңқыта жөнеледі. Күйдің жұртқа әсер еткені сондай, есіктің алдында, киіз үйдің сыртында тыңдап тұрған жұрттың салмағы он екі қанат киіз үйді құлатып жібере жаздады.. Шобан би жұртты тыныштандырып, Ахмет Байтұрсыновқа қарап; Бұл бір мен аңсаған тамаша кездесу болды. Біраз әңгіме айтылып, рухани жақындасып қалдық. деді . Ал, енді шәй ішіліп, ән күйіміз аяқталғанмен, біздің негізгі қонақасымыз әлі біткен жоқ, Сіздердің құрметтеріңізге тай сойылған, қазір алдарыңызға сол тайдың еті тартылады деді. Ақ дастархан жиылып, көк дастахан жайылып, үлкен үлкен бірнеше ағаш табаққа салынған тай еті әкелінді. Тайдың басын Шобан би осы дастаханның үлкені де, Елдің үлкені де Сізсіз “деп Ахаңның алдына қойды. Ахаң бастан дәм татып, Шобан биге қарап:

“ШӨКЕ,, ЖАҢА СӨЗХІНЕН БАЙҚАҒАН ШЫҒАРСЫЗ, ЖАСТАболса, Ел бастап келе жатқан Міржақып Дулатов ініңізге осы басты ұстатам” деді. Қойдың етін жеп, шәй ішкен қонақтар дәмді болғасын ба, оны да орталап тастады.

Қонақтардың ертерек жолға шықсақ” деген дерін манадан ұғып отырған Шобан би қонақтардың жолға шығуына рұқсат берді. Қонақтар жиналып далаға шыққанда, есік алдында үстіне әсем ер салынған керіліп бір сұлу керқұла ат тұр екен. Жүгенін манағы дулығалы жігіт ұстап тұр екен. ШОБАН БИ АХМЕТ бАЙТҰРСЫНОВҚА БҰРЫЛЫП, “АЛДАРЫҢЫЗДА ӘЛІ БІРАЗ ЖОЛ БАР. Сіз Семейге шаршамай жетсін деп, мына керқұла жорғаны сізге сыйға тарып отырмын.өз атыңызды қосарлап алыңыз, үйреніскенше керек болып қалар. Аз уақыттың ішінде туыстай боп кеттік. Бізде алыс жерге көшіп бара жатқан елміз. Сырттай болсада бізге тілектес болып жүріңіз.Баршаңызға амндық саулық тілеймін. Амандықпен кездесуге жазсын, АЛЛА! жолдарыңыыз болсын деп,қоштасамыз деді Шобан би. .

Күн сәскеден асып, еңкейген кезі. Жолаушылар ауылдан алыстаған сайын, қарайған сүлбелері ған көрініп күннің қызыл шұғыласына сіңіп бара жатқандай көрінеді.

ЖҰМАТ ӘНЕСҰЛЫ, ақын жазушы, тарихшы

ЖҰМАТ ӘНЕСҰЛЫ, ақын, жазушы

 

 

Related Articles

  • «Бейсенбі ме бүгін деп, Жұмаға қарсы өткені-ай…» (Абай)

    «Бейсенбі ме бүгін деп, Жұмаға қарсы өткені-ай…» (Абай)

    Қазақ халқының даңқты перзенті, ұлы жазушы Мұқтар Мағауин 85 жасқа қараған шағында дүниеден озды. «Бейсенбі ме бүгін деп, Жұмаға қарсы өткені-ай…» (Абай) Шұбартауда дүниеге келді. Жондағы Жобалай Керейдің ең үлкен Аруағы Жобалай бидің ұрпағы еді. Байқотан би, Томан би, Бегеш шешен, Уәйіс, Төлеу ақын… Атағы Аталарынан асып кетті… Тірісінде олай деген жоқ… Бұл сөзді дүниеден өткен соң біз айтып отырмыз… Өмірінің соңғы кездері шетте өтті. «Үкіметке, басқаларға да өкпем жоқ, өкпелейтін олардың жағдайы жоқ!» (М.Мағауин) деген еді өзі бертінде. Астары ауыр, еңсеңді езердей салмақты сөз… Данышпан адам неге елден жырақ кетті. Бұл «Оңаша жатқанды ұнатамын, Елімді ел қылмасын ерте сезіп… Елден кеттім жырақ…» (Шәкәрім) дейтін кетіс сияқты. Сонда да «Көк

  • 1893 жылы 25 қарашада

    1893 жылы 25 қарашада

    1893 жылы 25 қарашада, Даниялық ғалым В.Томсен құлпытастағы бітік жазудың құпиясын ашты. Ғылыми жаңалық еуропа қоғамын дүр сілкіндіреді. Тосмен алғаш «түрік», «күлтегін», «тәңірі» деген сөздерді шешіп оқиды. Бітіктастағы жазудың келесі беті қытай иероглифімен бәдізделген-ді. Томсен иероглифтегі есімдердің реттік (қайталану) жилігіне қарап отырып келесі бетіндегі құпия таңбаларды біртіндеп сөйлете бастайды. Сол дәуірде шығыстану соның ішінде түркітану саласы жеке ғылым ретінде абройлы зерттеу нысанына айналды. В.Томсен таңбаны шешіп құпиясын ашқанымен көне түрік тілін білмеуші еді, сол себепті «бұл мәтінді оқыса Радлов оқиды» деген. Көп өтпей Радлов, Томсен шешкен таңбаның ізінше мәтін жолдарын оқыған. Сонымен жұмбақ күйде қалған тастағы бітік жазуы сөйлей бастаған… 25 қараша күні маңызды күн. Бітік жазу күні құтты болсын!

  • ОТАМАННЫҢ АҚЫРЫ

    ОТАМАННЫҢ АҚЫРЫ

    Шағын сараптама (Жанабіл Смағұлұлының қазасына арнаймын) Бірінші, ХХ ғғ.-дағы Қытай қазақтарының интеллигенциясын үлкен масштабта үш кезеңге бөліп қарастыруға болады. Бірінші кезең 1911-12 жылдардағы саяси төңкерістен кейін қалыптасқан қазақ интеллигенция. Бұл кезеңдегі интеллигенцияны екі санатқа бөліп қарастыруға болады. 1) Рухани ағартушы интеллигенция; 2) Саяси интеллигенция. Рухани ағартушы интеллигенцияның өзін екі топқа бөлуге болады: бірінші топ, жәдиттік мектептің ағартушылары; екінші топ, қазақы дүниетанымның ағартушылары. Ал, бұл кезеңдегі саяси интеллигенцияны да екі топқа бөліп қарастыра аламыз. Бірінші топ, қазақтың дәстүрлі саяси билік жүйесі негізінде қалыптасқан саяси интеллигенциясы; екінші топ, 1914-1922 жж. шығыстық білім беру жүйесі негізінде қалыптасқан саяси интеллигенция. Екінші, шығыстық білім беру жүйесінің интеллигенциясы 1912 жылғы Пекинде өткен президент сайлауынан соң қалыптаса

  • Шоқай Торғайұғлы

    Шоқай Торғайұғлы

    “Ақмешіт уезінде белгілі қазақ ақсақалдарынан Шоқай Торғайұғлы 23-нші декабрде опат болды. Қазақша атқа мінген жұрт кісісі болғанның үстіне өнер, білімнің керектілігін ерте сезіп, заманға лайық істерге кіріскен адам еді. Мұстафа деген баласы осы күні Петербор университетінде оқып жүр” “Қазақ” газеті, №46, 1914 жыл Суретте: Шоқай Торғайұлы. Сурет Н.Гродековтың кітабынан алынды. Серікбол Хасан

  • ОА қорғанысқа қаржыны не себепті арттырды? Каспийден Украинаға зымыран ұшырған Ресей суды ластап жатыр ма?

    ОА қорғанысқа қаржыны не себепті арттырды? Каспийден Украинаға зымыран ұшырған Ресей суды ластап жатыр ма?

    Елнұр ӘЛІМОВА Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан және Әзербайжан әскері бірігіп өткізген «Бірлестік-2024» жаттығуы. Маңғыстау облысы, шілде 2024 жыл. Қазақстан қорғаныс министрлігі таратқан сурет.  Орталық Азия елдері қорғаныс шығынын арттырды, мұның астарында не жатыр? «Қазақстан ауыл шаруашылығы өнімдерін екі есе көп өндіруді жоспарлап отыр, алайда үкімет бұл салада жұмыс күшінің азайғанын есепке алмаған». «Каспий теңізінен Украинаға зымыран ұшырып жатқан Ресей теңіздің экологиялық ахуалын ушықтырып жатыр». Батыс басылымдары бұл аптада осы тақырыптарға кеңірек тоқталды. ОРТАЛЫҚ АЗИЯ ҚОРҒАНЫС ШЫҒЫНЫН АРТТЫРДЫ. МҰНЫҢ АСТАРЫНДА НЕ ЖАТЫР? АҚШ-тағы «Америка дауысы» сайты Украинадағы соғыс тәрізді аймақтағы қақтығыстар күшейген тұста Орталық Азия елдері қорғаныс саласына жұмсайтын ақшаны арттырғанына назар аударды. Бірақ сарапшылар мұндай шығын тұрақтылыққа септесетініне күмән келтірді. Стокгольмдегі бейбітшілікті

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: