Соңғы уақытта, соңғы болғанда, классик жазушы, қазақ әдебиетінің дәлелді тарихын үш ғасырға тереңдеткен теңдессіз ғалым Мұқтар Мағауин дүниеден өткелі бері, БАҚ-та, әлеуметтік желіде ол кісі туған өңір – Шұбартау аты көп аталды. Осы орайда кейбір жазбалардан Шұбартау тауы деген тіркес ұшырасып қалады, арагідік өзімізден де Шұбартау тауы қандай тау, Шыңғыстаудың жалғасы ма, әлде оқшау тау сілемі ме, қай тұста деп те сұрап жатады. Сол себепті жалпы әңгімені Шұбартаудың қандай тау екендігіне қатысты қысқа қайырым анықтамадан бастағанды жөн көрдік.

Ең әуелі айтарымыз – Шұбартау тау емес. Яғни, қазақ даласында Шұбартау атаулы тау жоқ. Ал Балқаш жақта дейтұғын, кейде ресми жағрапиялық деректерде қосар айтылатын, кейде Саяқ деп қана жалқы аталатын Шұбартау-Саяқ тауының (Күнгей Саяқ) жөні басқа. Әлбетте, Шұбартауға қатысы бар, бірақ түптеп келгенде сол Шұбартау алабы, Балқаш көлінің солтүстік жағалауындағы ұзыны небәрі алпыс шақырым, көлденеңі қырық шақырым болатын аласа қожыр тау, асты толған кеніш. Әлихан Бөкейхановтың «Әбілмәмбет ханның кенже үйі – қарашаңырағы Шұбартау елінде, Күнгей Саяқта» деп жазатын Саяғы – осы (кенже үй, қара шаңырақ деп Әбілпейіз сұлтанның ордасын айтып отыр. Б.А.).

Бірақ қаншама хан қонысы, орда тігілген жер десек те, жалғыз өзі Шұбартау атын арқалай алмаса керек-ті. Сонымен Шұбартау – Шыңғыстаудың күнгей сеңгірі де емес, жалғаса біткен адыры да емес, үзіліп барып өркештенген бөлек сілемі де емес, қайталап тұжырсақ, тау дейтін қосымшасы болғанмен, ороним атаулыға еш қатысы жоқ жер.

Шұбартау – шығысы Аягөз, батысы Қарқаралы тауларына жетіп бір-ақ тоқтайтын, оңтүстігі Балқаш көліне тірелетін, ал солтүстігі Шыңғыстау жоталарын бауырға басқан салқар сақара. Ұлан жазық. Алапат дала. Есебі, қазақша айтқанда жазық. Әйтпесе ғылым тілінде Қазақ ұсақ шоқылығы аталатын, шығысынан батысына қарай 1200 шақырым, көлденең тұсы аз дегенде 400, әйтпесе 900 шақырымға дейін созылып жатқан сұрапыл кеңістіктің, Сарыарқаның түстік-шығыс бөлігі.

Шұбартау – бір шетінен бір шетіне баяғы ырғатылған аттылы-түйелі жүріс емес, қазіргі жүрдек, ойға-қырға қарамайтын автомобильдің өзімен талығып жететін қиян. Ұзынынан көктей кесіп өткенде 300 шақырымнан асады. Жол бойғы көрініс – көз сүрінетін бұдыры жоқ мидай жазық. Содан соң бірін-бірі қуа толқындаған аласа оқшау төбелер. Қыр арқасы кедір-бұдыр, әр тұста бір сұлап-сұлап жатқан ұзын бел, тапал қыраттар. Жүздеген көне қорым, ескі зират, тоқсан жыл бұрынғы ашаршылық тұсында қаңырап, үңірейіп қалған көне қыстау орны және кейде шалғынды, кейде көделі-жусанды, бетеге-ебелекті алып өріс, шын шежіресі мен аңызы қойындасып кеткен сыр ашпас, жұмбақ ойкумена.

Шұбартаудың табиғаты туралы айтқанда бір ерекшелігі еске бірден түседі: Жорға, Емелтау, Малгелді, Байқошқар, Баршатас жағы таулы, қысы қаталдау, жазы салқын, сабатты. Ал Сарықамыс, Сатай, Шағырай, Көктал, Қосағаш бетінің қысы жылылау, соған орай жазы шаңыт-шаңқандау. Құдды көзге көрінбейтін бір құдіретті қол тұтас өңірді екіге бөліп, екі түрлі климаттық белдеу жасап қойған сынды. Қалай дегенмен екі жағы да малға жайлы, малға жайлы болған соң, әрине, жанға да жайлы.

Шұбартау туралы шағын сипаттаманы осы арадан доғарсақ та болар еді, дегенмен ескермей кетсек, олқысы сезіліп тұратын бір-екі өзгеше қияпаты бар екен: ол – Шұбартау жазығының төрт тұғыры құсап, төрт жақтан мен мұндалап тұратын төрт биік. Төрт тау немесе төрт сеңгір десе де болады. Бұл төртеуінің биіктігі де шамалас, далалық таулар үшін тіпті де аласа саналмайды, 1000 метрдің төңірегінде. Қайсысының болсын, нақ төбесіне шыққанда ұланғайыр дала алақанда жатқандай көрінеді. Өзім Шұбартаудың Қарқаралы жақ шегіндегі атақты Жорға тауының басына шықтым. Атақты дейтінім бұл – «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» эпосында айтылатын Жорға ғой! Хош, сонымен Жорғаның басына мәшине көтеріле алмайды, бірақ атпен, тіпті жаяу да еркін шығып кетесіз. Тау басына жеткенде өзіңді ұшақта келе жатқандай сезінесің, дүние күрт кеңіп кеткендей көрінеді.

Алтай, Алатаудағы бұдан әлдеқайда биік тауларға шығып көрдік, төңіректі тұмшалай қоршап тұрған ақар-шақар шыңдарға назарың тіреліп қалады да, биіктікті байқай алмай пұшайман боласың. Ал, мына Жорғаның басында төрт тарап ашық, бір көкжиектен келер көкжиекке дейін еш бөгетсіз шалқыған ересен жазық түгел көрінеді. Шұбартау елі жер ыңғайын алыстан мұнартып, жазық жердің темірқазығы іспетті оқшырайған осы Жорға тауына қарап межелейді. Кезінде жүздеген үй, мыңдаған жан жайлаған Жорғада бұл күндері мал қамымен отырған екі-ақ үй қалыпты. Атауының өзінен-ақ әлдебір тылсым тарихтың лебі аңдалатын «Әулиеқыз» атты бұлағы да сарқылуға айналған. Шанышқылы Бердіғожа батырдың қасиетті рухы мен асыл сүйегі ғана күзетіп қалған аңыз Жорғаның қаптап ел қонатын, шұбырып мал толатын күні қайта оралып келер ме, жоқ па…

Жарайды, Жорғаны айттық, қалған үшеуін жағрапиялық баянымызға қоспасақ та, түгендей кетелік, олар – Шұбартаудың оңтүстік-батыс тарабындағы Емелтау, солтүстік-батыс, яғни, Шыңғыстау тұсындағы Көксеңгір, оңтүстік-шығыс беттегі Күйкентай биіктері.

Ақыры биіктік жайында сөз қозғалып кетті, үлкені Шыңғыстаудың теріскейінен көтерілген, одан кейінгісі Шұбартау алабында дүңкиген, ең соңғысы Көксалаға бұйырған үш Қарауылтөбені де айта кетелік. Кезегімен Бас Қарауыл, Орта Қарауыл, Аяқ Қарауыл аталатын осы үш төбенің үстіне жаугершілік заманда алаулатып от жағылған, сонда бір төбенің басында жанған от келесі төбеге көрінеді екен.

Ертеректе, совет кезінде шыққан анықтамалықтарда М.Мағауин Семей облысы, Шұбартау ауданы, «Горный» совхозында туған деп жазылатын. Жазушының өзі ата-бабамнан қалған бәсіре қонысым Көпбейіттегі қыстауда дүниеге келдім деп нақтылайды. «Горный» деген – бір орысы жоқ Байқошқар ауылының совет өкіметі қойған атауы. Ары-беріде ресми атауы құжатта ғана жазылса керек, қазақ сол Байқошқар деген ежелгі атынан танбаған. Мұқаңның ертеректе жазған «Тарпаң» әңгімесінде ауыл поштасының бастығы «Әлеу, әлеу, Өгізтау, мен Байқошқар» деп отырушы еді ғой, сол Байқошқарыңыз – осы ауыл. Байқошқар – осы ауылдың тұсында Бақанас өзеніне құятын саланың аты. Көпбейіт – Байқошқардан екі-ақ шақырым жердегі қоныс. Сол себепті де жазушының ресми құжаттарына туған жері ретінде Байқошқар («Горный») таңбаланып кеткен сияқты.

« …мен туған нүкте – бес атамның сүйегі жатқан бәсіре мекеніміз Көпбейітке – осыдан тура бір ғасыр және үш жыл бұрын менің бабам Құрымбайдың арнайы шақыруымен жаз жайлауға ұлы Абай келіп қонған, атақты «Жаз» өлеңінн шығарған, біздің шаңыраққа батасын берген, – деп жазады Мұқтар аға кенже ұлы Мадиярды ата қонысына алып барған 1989 жылғы сапары туралы. – Қалың тоғайлы өзен, екі өңірі көк шалғын, қырат беті қау көде. Арғы қабақ – қаптаған тас бейіт, бергі қабақ – біздің қыстау. Жартасты биік қабақ басына салынған алты бөлме, қой қора, шошала, тағы басқа шағын жайлардан құралған ескі мекеннің іргесі ғана жатыр. Ал мына ортаңғы бөлмеде мен туыппын». Артық сөзі жоқ ап-анық сурет. Қияпаты өзгеше тұрақтың жадыңда жатталып қалар көрінісі.

Жазушының туған жері туралы әңгіме қозғалғанда Бақанас өзені туралы айтпай кету асылық. Бақанас – қазақ жұртына «Абай жолы» арқылы етене, атының өзі көңілге ыстық тиетін тағдырлы өзен, шағын, қысқа болса да, ұлттың этнопоэтикалық жадында дәтке қуат ұстын-образ ретінде зор дариялармен қатар сақталып қалған қимас бейне. Еділ-Жайық қатарлы, Іле мен Сыр, Есіл мен Ертіс қатарлы. Әйтеуір, санасының бір түпкірінде ежелгі танымның жұғыны сақталған қазақтың «Ойыл көздің жасы еді, Ойылда кеңес қылмадың» дейтін Асан Қайғы толғауын оқығанда ешқашан Ойылды көрмесе де, тамсанып қалатыны сияқты таңғажайып бір құбылыс.

Мұқтар ағаның балалық шағы басын Шыңғыстаудан тартып, солтүстіктен оңтүстікке қарай екі жүз шақырымнан астам тынбай жылыстайтын Бақанас бойында өтті. Арнасы кең, арыны қатты, кезінде түйемен әрең кешіп өтетін өзенде Аға, құрдастарының айтуынша, балықша жүзеді екен. Қорықпаушы еді, жардан тік секіріп, тереңге сүңгігенде арғы жағадан бір-ақ шығатын дейді. Қыста мұз үстінде сырғанағанда бір қозғалып алған соң, Мұқтар аяқ-қолын ербеңдетпей, бір орнында тұрғандай болып заулағанда ешкім ілесе алмайтын. Сонда, мұны аруақ итеріп бара жатқан жоқ па деп таңғалушы едік дейді бала кезден бірге жүрген досы, белгілі ғалым Блок Шәйкенов ағамыз.

Шұбартау өңіріндегі жер-су жөнінде кеңес қылғанда айырықша ескеретін бір жағдай – бұл жақтың жайлау-қыстауы, суы Шыңғыстау алабымен ұласып жатады. Бұл әсіресе солтүстік-шығыс бетте көбірек байқалады. Сол себепті де Шұбартау жұрты өздерін Шыңғыстаудан, Шыңғысты жайлаған ел-жұрттан бөтен санамайды. Ертеден қалыптасқан осы түсініктің бір көрінісі – Шәкерім өзінің «Саят қорасын» Мұқтар Мағауин аталарының жайлауымен шектес Шақпақтыда тұрғызады. Өмірінің соңғы кезін өз ағайын-туғанынан шалғайлау жерде, Шұбартау елімен араласып өткереді. Мәселен, «Саят қора» мен Мұқаңның ауылы Байқошқардың арасы – небәрі оншақты шақырым. Үйдің қасында десе де болғандай жерде.

Қажы нақақ қазаға ұшырамас бұрын дүниеден өтуге алдын ала қам жасаса керек. Соңғы арыз-өсиетін Мұқтар ағаның тікелей аталарына жолдайды.

«Ойладым бір сөз жазайын да,

Байқошқардағы ағайынға,

Мен өлсем қойсын деп былай:

Кебінім болсын көйлек, дамбал,

Басыма орап ақ орамал,

Аяққа шұлғау сал, орай…

… Апармай елге, көміп мұнда,

Мінерлік атым тұр осында»…

Шыңғыстау, Шұбартау жұртының біте қайнасып кеткен күйі Шәкерімнің осы сөзінен де анық байқалып тұр. Жалпы, Мұқаң өскен ортада Абай сөзі, Шәкерім үлгісі күнделікті айтылып, жанға жылу беретін рухани азыққа айналып кеткен. «Менің болашақ жазушы ретіндегі үлкен бақытым – Абай рухы тұнып тұрған Шыңғыстау өңірінде (Бақанас-Көпбейіт) дүниеге келуім, қазақтың ежелгі даналығын, асыл сөзін, дәстүр-салтын, әдет-мінезін бойына сіңірген, Абайды өз көзімен көрген, Әлихан мен Міржақыпқа өз үйінде дастархан жайып, табақ тартқан үлкен әкемнің тәрбиесінде болуым» деп жазады жазушының өзі.

Жас Мұқтар бала кезі, бозбала шағында әр қилы жағдаймен көшіп-қонған үй ішімен бірге жалпақ жатқан Шұбартаудың біраз қиырын қоныстап, туған өлкесінің ғажайып суретіне ғана емес, қанды шежіресі мен керемет аңыздарына да қанығып өседі. Үлкен әкесі Мағауия ақсақалдың айдалада шашылып жатқан адам сүйектерін қалай жинап, қалай көмгенін көзімен көреді. Даңқты бабаларының ерлігі-өрлігімен қатар ел-жұрты тірідей тозақ кешкен, ақыры кең жазықта алқып-шалқыған елдің қырылғаны қырылып, қырылмағаны ауа көшіп кеткен ашаршылық жылдары туралы да небір құпияны көкейіне түйіп, құрбыларынан бөтен таным жолына түседі. Бұл енді – басқа әңгіменің тақырыбы.

Міне, мәшһүр Мұқтар Мағауин, жиырманың ішінде алынбас кедергі, соншама түсініксіз жаулық пиғылға қарсы қайтпай күресіп, бейжады тұңғиықтан жарияға өзі алып шыққан Доспамбет бабасы «Бұрынғылар түскен жүрі жол, бұрылып соған түсті дегейсіз…» деп суреттеп кеткен мұңды сорап, жүрі жолға түскеніне айдан асқан, дәл бүгін Алматыда 40 күндік асы өткен қайран Мұқтар аға туып-өскен Шұбартаудың келте шолғандағы сипат-сұлбасы – осы.