دوعال شايقاسى نەمەسە دوعال–ۇرپەك سوعىسى – 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس كەزىندەگى ا. يمانوۆ باستاعان تورعاي قازاقتارى كوتەرىلىسشىلەرىنىڭ رەسەي ۇكىمەتىنىڭ جازالاۋشى وتريادىنا قارسى سوڭعى سوعىسى. شايقاس 1917 جىلى 22-23 اقپان كۇندەرى دوعال قوپاسى مەن ۇرپەك قونىسى ارالىعىندا بولعان. بۇل كەزەڭدە كوتەرىلىسشىلەردىڭ نەگىزگى كۇشى تورعاي قالاسىنان 150 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى باتپاققارا ەلدى مەكەنىنىڭ ماڭىنداعى جالداما، تورعاي وزەندەرىنىڭ بويىنا ورنالاسقان ەدى. ال ەكىنشى بولىگى تورعاي قالاسىنان 140 شاقىرىم جەردەگى جىلانشىق وزەنىنىڭ بويىنا، ءۇشىنشىسى قالادان 80 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى پەروۆسك جولىنىڭ بويىندا توپتاستىرىلعان.

تورعايداعى كوتەرىلىستى ءبىرجولاتا باسۋ ماقساتىمەن ارنايى ۇيىمداستىرىلعان گەنەرال-لەيتەنانت لاۆرەنتەۆ باسقارعان جازالاۋشى وترياد قۇرامىنداعى پولك. تۋرگەنەۆ باسقارعان 13-ورىنبور كازاك پولكى تورعاي-جىلانشىق وزەندەرىنىڭ بويىنداعى كوتەرىلىسشىلەردى جويۋدى ماقسات ەتتى. پولك كۇرامىندا 6 كازاك جۇزدىگى، 1 اتتى باتارەيا ۆزۆودى، 1 جاياۋ اسكەر باتارەياسى ۆزۆودى، 6 پۋلەمەت، 4 زەڭبىرەك بولدى. بۇل قارۋلى پولك 18 اقپاندا قاراقوعا بولىسىنىڭ 6-اۋىلىن، 21 اقپاندا قۇمكەشۋدى باسىپ الىپ، باتپاققاراعا جەتتى. 22 اقپاندا دوعال اڭعارىندا كوتەرىلىسشىلەرگە قارسى سوعىس باستالدى. امانگەلدى يمانوۆ باستاعان كوتەرىلىسشىلەر پولكى تۋرگەنەۆتىڭ وسى قارۋلى پولكىنە 20 مىڭ ساربازبەن قارسى تۇردى. ولاردىڭ قاتارىندا بىلتەلى مىلتىق، بەردەڭكەلەرمەن قارۋلانعان 171 مەرگەن بولدى، قالعاندارى ايبالتا، قىلىش، نايزا، شوقپار ۇستاعان اتتى ساربازدار ەدى. شايقاس قارساڭىندا وتكىزىلگەن سوعىس كەڭەسىنىڭ ۇيعارۋى بويىنشا، قولىنا قارۋ ۇستاماعان ەل تۇگەل دەرلىك قىرداعى قوپالارعا كوشىرىلدى. ارنايى سوعىس جوسپارىنا ساي جالداما، سىمتاس وزەندەرى بويىن – قاراتورعاي، كورتوعاي، سارىتورعاي بولىستارىنىڭ، سارىقوپا، مۇقىردى – سارىقوپا، 1-ناۋىرزىم، 2-ناۋىرزىم بولىستارىنىڭ، قاراسۋ، دوعال، سوربۇلاقتى – قاراتورعاي، قايداۋىل، اققۇم بولىستارىنىڭ ساربازدارى مەن كوكشەتاۋ، اۋليەاتا، تۇركىستان، اقتوبە، بايقوڭىر، قارساقپاي، اتباسار، جاڭاقالا، اقمەشىتتەن كەلگەن كوتەرىلىسشىلەر قورعاۋعا ءتيىستى بولدى. سورقۇدىق، كەمەر، توقاناي بويىن – قاراقوعا، توسىن، شۇبالاڭ بولىستارىنىڭ ساربازدارى قورعادى. كۇشى باسىم جازالاۋشىلار وتريادىنا قارسى ەكى كۇنگە سوزىلعان اۋىر ايقاستا امانگەلدى باتىردىڭ قولباسشىلىق قابىلەتى ايرىقشا كورىندى. دۇشپان شەبىنە وقىستان شابۋىل جاساۋ، كۇتپەگەن جەردەن توسقاۋىل قويۋ، جازالاۋشىلاردى وپپا كارعا، جىلىمعا ءتۇسىرىپ، تەز شەگىنىپ كەتۋ سياقتى تاپقىر ايلا-ارەكەتتەر جاساپ باقتى. اقىرى 23 اقپان كۇنى ىمىرت ۇيىرىلە ەكى جاقتان دا اتىس توقتاتىلدى. 24-25 اقپاندا تۋرگەنەۆ پولكى قايتىس بولعاندار مەن جارالى جاۋىنگەرلەرىن 45 شاناعا تيەپ، تورعايعا شەگىنىپ كەتتى. دوعال شايقاسى تورعاي كوتەرىلىسشىلەرىنىڭ ۇيىمدىق جاعىنان بەكىپ، سوعىس شەبەرلىگىن مەڭگەرگەن قارۋلى كۇشكە اينالعانىن، ساربازداردىڭ بوستاندىق جولىنداعى كۇرەستەگى تاباندىلىعى مەن جەڭىسكە دەگەن جىگەرىن تانىتتى. كوپ ۇزاماي رەسەيدە اقپان توڭكەرىسى جۇزەگە اسىرىلدى دا، تورعايداعى جازالاۋشى وتريادتاردىڭ شاپقىنشىلىقتارى توقتاتىلدى. ءسويتىپ تورعاي كوتەرىلىسشىلەرى وزدەرىنىڭ العا قويعان ماقساتىن ورىنداپ شىقتى.

ماتەريال “قازاق ەنتسيكولپەدياسىنان” الىندى، ال، مىنا ەسكەرتكىش ۇرپەك اۋىلىندا تۇر.

#1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس

#تورعاي جەرى، دوعال-ۇرپەك

#Amandyq Amirkhamzin