وڭ حاننىڭ اۋلەتى
kerey.kz
كەرەي حاندارىنىڭ عاسىردان عاسىرعا سوزىلعان ەجەلگى اۋلەتى وڭ حانمەن، سانگۇنمەن بىتپەيدى. ارقيلى تاريحي جاعداي، ءارتۇرلى كەيىپتە ودان ءارى جالعاسقان.
وڭ حاننىڭ بىرگە تۋعان ءىنىسى – كەيىنگى تاريحتا كوبىنە-كوپ جاقاعامبۋ اتاناتىن كەرەيتاي ەدى عوي. اۋەلدە كەرەي ۇلىسىنىڭ تاڭعۇت بەتتەگى ءبىر ايماعىنىڭ ءامىرشىسى («جاقاعامبۋ» ەسىمى دە وسى ورايدان تۋىنداعان – تاڭعۇت تىلىندە «ۇلىس بەگى»). بۇل جاقاعامبۋ-كەرەيتاي حان-اعاسىمەن بىردە تاتۋ، بىردە قاتۋ. وڭ حان ەڭ جاقىن تۋىستارى – اكەسىنىڭ ىنىلەرى مەن ءوزىنىڭ تۋعان باۋىرلارىن تۇگەل ولتىرگەندە كەرەيتاي امان قالىپتى. كەيدە سەنىمگە ەنىپ، سىرت جاۋلارعا قارسى قول باستايدى، كەيدە سەزىككە ءىلىنىپ، نايمان بۇيرىق حانعا، نەمەسە قيات تەمۋجىن دالايحانعا قاشادى. كەڭشىلىك الىپ قايتا ورالىپ، كوپ ۇزاماي تاعى دا جان ساۋعالايدى. بارلىق ۋاقىتتا دا جالاڭ قىلىش جالعىز الامان ەمەس، قاراۋىندا ءبىرشاما جۇرتى بار حانزادا. كوبىنە-كوپ تەمۋجىنگە ارقا سۇيەپتى. تەمۋجىن اۋىر جەڭىلىستەن سوڭ قايتا سەرپىلگەن، سوڭعى تۇتقيىل ۇرىس قارساڭىندا جانە ءداپ سول ءبىر تۇستا قانداي كەپتە بولعانى تۋراسىندا اتاۋلى ماعلۇمات جوق. الايدا، قاپىسىز، ناقتى ايتۋ قيىن ەمەس. تەمۋجىنمەن جەڭ ۇشىنان جالعاس بولدى. اقىرعى اتتانىس كەزىندە اسكەري كومەك بەرمەگەن جاعدايدىڭ وزىندە، كەرەي ۇلىسىنىڭ قانشاما جۇرتىن بەيتاراپ ۇستاپ قالدى. جەڭىلىسكە ۇشىراعان وڭ حاننىڭ ءوز ەلىندە تابان تىرەي الماي، جاداعاي قاشقىنعا اينالۋىنىڭ ءبىر كىلتيپانى وسى كەرەيتايعا قاتىستى. مۇنىڭ ايقىن دالەلى – وڭ حاندى ىعىستىرىپ شىعارعاننان سوڭ تەمۋجىن كەرەيتايدى وزىمەن تەڭدەس، نەمەسە تەڭگە جاقىن ءامىرشى دەپ تانيدى. بەينەلى تۇردە ايتقاندا، «اربانىڭ ەكىنشى دارتەسى». باعىنىشقا تۇسكەن كەرەي جۇرتىن ءبىرجولا تىنىشتاندىرۋ امالى، بەلگىلى دارەجەدەگى دەربەستىگىن ساقتاۋعا كەپىلدىك دەپ باعالار ەدىك. بالكىم، ۋاقىتشا ايلا عانا ەمەس، سول تۇستاعى شىن نيەت بولۋى دا. بۇرنادا وڭ حان – اكە، تەمۋجىن – بالا بولدى، ەندى وسىعان مۇلدە كەرىسىنشە: تەمۋجىن – اعا، جاقاعامبۋ – ءىنى. البەتتە، قىلدان تايماسا، ۇنەمى كىشىلىك ساقتاپ، باعىنىشتان جازباسا. قايتكەندە دە، شەشۋشى مايداننان سوڭعى، باستاپقى ەكى ۇلكەن قۇرىلىم جانە قانشاما قوسالقى قاۋىم ءالى ءبىرجولا ۇيىسپاي، بوتەندىك، جاتتىق لەبى تارقاماي تۇرعان كەزدەگى ۇتىمدى ساياسات. تەمۋجىن وداقتاستىق شارتىن بەرىك بەكىتۋ ءۇشىن وڭ حاننىڭ تۇسىندا ورىندالماي قالعان قۇدالىق ءجونى – كەرەي ۇلىسىنىڭ ەجەلگى حاندىق اۋلەتىمەن تۋىسۋ شاراسىن جۇزەگە اسىرادى. جاقاعامبۋدىڭ ۇلكەن قىزى ابىكە-بيكەنى ءوز شاڭىراعىنا تۇسىرەدى، كەلەسى قىزى بەكتۇتمىش-بيكەنى تۇڭعىش ۇلى جوشىعا اپەرەدى، ال كىشى ءسىڭىلى سۇرعاقتان-بيكەنى كەنجە ۇلى تولەگە ايتتىرادى.
ۇيلەسكەن ۇلكەن ۇلىستىڭ ەكىنشى دارەجەلى ءامىرشىسى رەتىندە جاقاعامبۋ ءبىرجولا بەكىپ قالۋعا ءتيىس ەمەس-ءتى. كەرەي جۇرتىنىڭ بايىرعى حان اۋلەتىنەن، ەرتە مە، كەش پە، دەربەس بيلىككە ۇمتىلۋى مۇمكىن. سوندىقتان باتىس نايمان وداعىن تالقانداعاننان كەيىن، ۇلى قۇرىلتاي الدىندا، شاماسى 1205 جىلى جاقاعامبۋدىڭ دا كەزەگى كەلەدى. توڭىرەگى تۇگەل قيراپ بىتكەن، ەندى تەمۋجىنگە باعىنىشتان بوتەن شاراسى جوق حانزادا، بۇلىك شىعاردى، ءبولىنىپ كەتتى دەگەن كوپە-كورنەۋ جالاعا قالىپتى. شامالى عانا جاساقپەن ارنايى اتتاندىرىلعان جۇرشەداي-نويان جاقاعامبۋدى الداۋسىراتىپ، وقشاۋ شىعارىپ الىپ، قاپەلىمدە قولعا تۇسىرەدى دە، تەمۋجىننىڭ بوساعاسىنا جەتكىزبەي، ءولتىرىپ جىبەرەدى. وزبىر ءىستى مۇلتىكسىز اتقارعان جۇرشەداي مارتەبە الىپ، ماداق ەستيدى. ەندى ءبىرجولا بىرىككەن ۇلىس ىشىندە ەشقانداي جىك شىقپايدى دەگەن ءسوز.
شىڭعىس حاننىڭ بورتە، ەسۋلىن مەن ەسۋگەننەن سوڭعى ءتورتىنشى ايەلى، قۇرمەتتى قاتىن ابىكە-بيكەنىڭ حان ورداسىنداعى عۇمىرى دا تىم ۇزاق بولمايدى. ءسىرا، اكەسى جاقاعامبۋدىڭ قازاعا ۇشىراعان شاماسى. شىڭعىس حان ابىكە-بيكەنى تىم ءتاۋىر كورگەن ەكەن دەيدى. الايدا، قاسىنا الىپ قونعان ءبىر جولى، الدەنەندەي جامان ءتۇس كورىپ، ءتۇن ورتاسىندا شوشىپ ويانىپتى. جارىق جاقتىرادى. سودان سوڭ ابىكە-بيكەگە ايتىپتى: «مەن ساعان ۇنەمى وڭىنان قارادىم، سەنەن دە ەشقانداي جارامسىز مىنەز كورمەدىم. بىراق الگىندە وزگەشە ءبىر ءتۇس كوردىم. كوك ءتاڭىرىسى مىنا سەنەن ايرىلىس، باسقا بىرەۋگە تارتۋ قىل دەگەن جارلىق بەردى. ماعان رەنجىمە…» – دەپتى. «سىرتتا كىم بار؟» – دەپ شاقىرادى. سول ءبىر تۇندەگى قاراۋىل باستىعى – كاكتاي-نويان ەكەن. «مەن!» – دەپ داۋىستايدى. شىڭعىس حان ىشكە كىرگىزەدى. «ساعان مىنا قۇرمەتتى قاتىندى سىيعا تارتامىن»، – دەيدى. كاكتاي-نويان شوشىپ كەتىپتى. شىڭعىس حان ونىڭ كوڭىلىن جايلاپ: «قورىقپاي-اق قوي، شىنىن ايتىپ تۇرمىن»، – دەيدى. سودان سوڭ ابىكە-بيكەگە ايتىپتى: «ەندى باسىڭداعى اق وردا، ءۇي-وعلان – جاساۋىلىڭ، قىزمەتشى، قوڭسى-قولاڭ، قازىنا-بايلىعىڭ، قورالى قوي، ءۇيىر-ءۇيىر جىلقىمەن – تۇگەل سەنىكى. ماعان ەستەلىك رەتىندە قىمىز ءىشىپ جۇرگەن التىن كەسەڭدى بەرسەڭ بولعانى…» – دەپتى. ابىكە-بيكەنىڭ ەنشىسى رەتىندە وسىنىڭ ءبارىن كاكتاي-نويانعا سىيلادى دەيدى. تەك الگى التىن كەسە مەن داستارقان ءمازىرىن قامدايتىن ءبىر قىزمەتشىسىن عانا قالاپ الىپتى.
حان قاتىنى بولعان ابىكە-بيكەنىڭ بۇدان بىلايعى عۇمىر كەشۋى دە ماعلۇم. ەندىگى كۇيەۋى كاكتاي-نويان شىڭعىس حان تۇسىندا بەلگىلى قولباسى; بۇدان كەيىن دە ۇلىستاعى ۇلىق كىسىلەردىڭ ءبىرى – جاۋلانعان تەرىستىك قىتاي تارابىندا وكىم قۇرعان. ابىكە-بيكە وكەتاي-قاعان دۇنيەدەن وتكەن 1241 جىلى ءالى ءتىرى. تولەنىڭ زايىبى، ءوزىنىڭ تۋعان ءسىڭىلىسى – بولاشاق ۇلى حانداردىڭ اناسى سۇرعاقتان-بيكەنىڭ ورداسىنا ارنايى شاقىرتۋمەن قوناققا كەلىپ، ۇزاعىنان ايالداپ، سەيىلىپ كەتەدى ەكەن. قاعان سارايىندا دا ايرىقشا سىيلى، تۋعان ۇلدارىنىڭ ءبىرى وكەتاي قاعاننىڭ عۇزىرىندا، باۋىرشى ۇلىق قىزمەتىن اتقارعان.
جاقاعامبۋ-كەرەيتايدىڭ ەكىنشى قىزى بەكتۇتمىش-بيكە، ءراشيد-ءاد-ءديننىڭ ايتۋىنشا، جوشىعا جاس كەزىندە اتاستىرىلعان ەكەن، باس بايبىشە بولدى دەيدى. جوشى حاننىڭ ۇزىن سانى قىرىقتان استام ۇل پەرزەنتى بولعانى ءمالىم. قوڭىرات قىزدارىنان تۋعان وردا مەن باتۋ حاننان وزگەلەرىنىڭ انالارى اتاپ ايتىلمايدى. جاقاعامبۋدىڭ قىزى – جوشىنىڭ ءبىرىنشى قاتىنى دەپ بىلسەك، اۋەلگى ەكى ۇلعا تەتەلەس، كەيىندە التىن وردا تاعىندا وتىرعان بەركە حان وسى بەكتۇتمىشتان تۋدى دەپ شامالاۋعا مۇمكىن. قايتكەندە دە ماناعى قىرىق ۇل جانە سونشاما قىز، شاماسى سەكسەن-توقسان بالانىڭ ىشىندە وڭ حاننىڭ جيەندەرى بولمادى دەپ ايتۋ قيىن.
اتالمىش سۇرعاقتان-بيكە شىڭعىس حاننىڭ كەنجە ۇلى تولەنىڭ باس بايبىشەسى، ەڭ سۇيىكتى جارى بولعان. كوركى مەن اقىلىنا مىنەزى مەن ساياساتى تەڭدەي ەكەن. اۋەل باستان-اق ابىرويلى عانا ەمەس، اسا قۇرمەتتى، ايرىقشا بەدەلدى. شىڭعىس حان 1226 جىلى، ءوزىنىڭ ەڭ سوڭعى، تاڭعۇت جورىعىنا اتتانار قارساڭدا سۇرعاقتان-بيكەگە شەشەك شىعىپ، قاتتى اۋىرىپ جاتىر ەكەن، تولە اكەسىنەن سۇرانىپ، ايەلىنىڭ جانىندا بوگەلىپ قالادى – تەمىر ءتارتىپ، سوعىس جاعدايىنداعى توتەنشە كەڭشىلىك، وزگەشە وقيعا. اقىرى، بىرەر اپتا بوگەلىپ بارىپ، قاتەرلى دەرتتىڭ رايى قايتقاننان كەيىن عانا اتتانادى. اۋىرىپ تۇرعان سۇرعاقتاننىڭ بەتىن قوراسان داعى شالىپ، بۇرىنعى كوركىنەن ايرىلعان ەكەن. الايدا، بەدەلى مەن سالماعىنا نۇقسان كەلمەپتى. تۇپكى ناتيجە، شىڭعىس حان اۋلەتىنىڭ تاريحىندا اتاقتى بورتەدەن كەيىنگى قاسيەتتى ەكىنشى ايەل سانالادى.
سۇرعاقتان-بيكە شىڭعىس حاننان كەيىنگى زامان – وكەتاي قاعان ورداسىندا دا اسپەتتى، سىيلى بولعان، كۇيىك قاعان كەزىندە دە ابىرويى جوعارى ەكەن. 1246 جىلى ەل استاناسى قاراقورىمدا بولعان پلانو كارپيني سۇرعاقتان (سەروكتان) قاتىننىڭ بۇكىل تاتار قاۋىمىندا يمپەراتوردىڭ (بۇل رەتتە كۇيىك حان، – م.م.) اناسىنان كەيىنگى ەڭ ىقپالدى ايەل ەكەندىگىن اتاپ جازادى. سۇرعاقتان-بيكە اسىرەسە كۇيىك قاعاننان سوڭعى اۋمالى-توكپەلى كەزەڭدە بۇكىل ەكە موعۇل ۇلىسىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك ومىرىندە ايرىقشا قىزمەت اتقارعان. كورەگەن اقىل پاراساتى، قاتەسىز، تەرەڭ ساياساتى ارقاسىندا تولە اۋلەتىن جوشى اۋلەتىمەن بەرىك وداققا كەلتىرىپ، ۇلكەن ۇلى موڭكەنى قاعان دارەجەسىنە جەتكىزەدى. (وسىدان سوڭ كوپ ۇزاماي، 1252 جىلى دۇنيەدەن ءوتىپتى.) سۇرعاقتان-قاتىننىڭ ەكىنشى ۇلى قۇبىلاي – موڭكەدەن كەيىنگى ۇلى قاعان جانە يۋان اۋلەتىن نەگىزدەگەن قىتاي يمپەراتورى. ءۇشىنشى ۇل قۇلاعۋ – يراندى جاۋلاعان، العى ازياداعى ەلحان ۇلىسىن ۇيىستىرۋشى. كەنجە ۇل ارىق-بۇقا – ول دا ۇلى قاعان بولىپ جاريالانعان، اتا جۇرتىنىڭ ۇيىقتى ورداسىن ساقتاپ قالۋ جولىندا كۇرەسكەن، شىڭعىس حان وسيەتىنە ەڭ ادال مۇراگەردىڭ ءبىرى. قاراپ تۇرساق، ەجەلگى كەرەي ۇلىسىنىڭ ەرجۇرەك، داڭقتى حاندارىنىڭ قىزدان تاراعان اۋلەتى الدەنەشە عاسىر بويى جارىم دۇنيەگە وكىم قۇرعان ەكەن. ايتكەنمەن… ەڭ ۇلكەن قىزمەتى اقىر تۇبىندە ءوزىنىڭ تۋعان حالقىنىڭ مەرەيىنەن تىس، جات جۇرتتاردىڭ يگىلىگىنە اينالعانىن كورەمىز.
«قاستەرلى شەجىرەدە» وڭ حاننىڭ جالعىز-اق بالاسى ايعاقتالادى – سانگۇن. (تۋما ەسىمى – نيلقا. سانگۇن – وڭ حاننىڭ ورداسىنا قاتىستى شۇرجەن ەلشىلەرى بەرگەن ەسىم سياقتى، قىتاي تىلىندە «مىرزا بالا»، ياعني شورا. ءتارىزى، جاس كەزىندەگى ءپارۋايسىز، ەركە-تەنتەك مىنەزىنە وراي اتالعان. تاريحي ادەبيەتتە – نيلقا-سانگۇن، كوبىنە-كوپ تەك قانا سانگۇن.) ۇزاق زامان – وتىز جىلدان استام ەل بيلەگەن، قانشاما قاتىن، قۇماسى بار وڭ حاننىڭ ۇلدارى دا، قىزدارى دا ءبىرتالاي بولۋى كۇمانسىز. «جيناقتى تاۋاريحتا» سانگۇنگە تەتەلەس تاعى ءبىر ۇل – ايقۋ (ايقۇش، ايعۇر) اتالعان. بۇرىنعى جايى، كەيىنگى پەشەنەسى بەيمالىم. بۇل ايقۋدىڭ قىزى توعىز-قاتىن قۇلاعۋ حاننىڭ باس بايبىشەسى بولعان، يراننىڭ كەيىنگى ەلحاندار اۋلەتى وسى توعىز-قاتىننان تارالادى. «جيناقتى تاۋاريحتىڭ» تاعى ءبىر قالتارىسىندا سانگۇننىڭ ۇلى تۇسان-بۇقا («قاستەرلى شەجىرەدە» تۇساحا) ءجۇر. تەمۋجىننىڭ تۇڭعىش پەرزەنتى قوجىن-بيكەمەن اتاستىرىلعان ەكەن. ياعني، ارالىق اشىلار شامادا كامەلەتكە تولار-تولماس جەتكىن. بۇدان سوڭعى تاعدىرى بەلگىسىز. بالكىم، كەيىندە قىلىش-قارانىڭ قولىنا ءتۇسىپ، شىڭعىس حانعا تاپسىرىلعان – وسى تۇسان-بۇقا بولۋى دا مۇمكىن. وڭ حاننىڭ وسىنداي دەرەكسىز، باسقا دا ۇرپاقتارى قالۋى تابيعي جاعداي.
دەسە دە، ەجەلگى قاراكوك تۇقىمنىڭ ەركەك كىندىكتى تۇياعى سانگۇنمەن جانە كەرەيتايمەن بىتپەگەن ەكەن. وڭ حاننىڭ «جيناقتى تاۋاريح» پەن «قاستەرلى شەجىرەدە» ارنايى اتالمايتىن ۇلدارىنىڭ ءبىرى، بالكىم، نەمەرەسى تايبۇعا (تاي-بۇقا), ءسىرا، كەيىنگى نايمان وداعى جەڭىلىسكە ۇشىراعاننان سوڭ، ازدى-كوپتى جاساعىمەن باتىس ولكەگە قاراي قاشىپ، ءىبىر-سىبىردەن ءبىر-اق شىعادى. ەرتىستىڭ ەتەگى، ەسىل مەن توبىل اڭعارىن جايلاعان جەرگىلىكتى تۇرىك ءناسىلدى، فين-ۋگور تەكتى رۋ-تايپالاردى باعىنىشقا ءتۇسىرىپ، ءسىبىر حاندىعىن نەگىزدەپتى. ارادا جيىرما جىل وتكەندە حورەزمدى، ودان جالعاس بۇكىل شىعىس ءداشتىنى عۇزىرىنا كەلتىرگەن شىڭعىس حاننىڭ ءدۇمپۋىن الىستان سەزىنگەن تايبۇعا قول قۋسىرىپ، الەم ءامىرشىسىنىڭ دارگەيىنە بارادى. قىران قۇس پەن ۇلپا ەلتىرى، ارعىماق اتتارىن العا تارتىپ، كەڭشىلىك سۇرايدى، ماڭگىلىك باعىنىش بىلدىرەدى. قاپيادا ايرىلىسقان وڭ حاننىڭ ءولىپ، تىرىلگەن ۇرپاعىن كورگەندە شىڭعىس حان راقىمى عانا تۇسپەگەن، مەيلىنشە مەيىرلەنگەن سياقتى. تايبۇعا اۋلەتىنە ءىبىر-ءسىبىردى ءبىرجولا بيلەپ تۇرۋعا وكىلەت بەرەدى، ۇلكەن ۇلىس ىشىندەگى مارتەبەلى يەلىك، حاندىق ەمەس، بەكتىك، سوعان وراي سىبىردەگى وڭ حان ۇرپاقتارى الداعى ۋاقىتتا بەك اتانۋعا ءتيىس ەكەن.
ەندى وڭ حانىڭ ۇرپاقتارى ەكە ۇلىستان سوڭعى التىن وردا ءداۋىرىنىڭ ۇزىنا بويىندا بايتاق سىبىردە بيلىك قۇرادى. ەكى عاسىردان استام ۇزاق زامان. التىن وردانىڭ ىدىراۋ كەزەڭىندە جوشى-شيبان ناسىلىمەن تايتالاس باستالادى. اۋەلدە شيبان اۋلەتى جەڭىسكە جەتەدى، ودان سوڭ تايبۇعا تۇقىمى قايتادان ورنايدى، ودان سوڭ تاعى دا اۋدارىسپاق; بۇل قىرقىستىڭ ەڭ سوڭعى وكىلدەرى – كوشىم حان مەن سەيداق (سەيىت-احمەت) بەك بولدى. ءسىبىر حاندىعىنىڭ ورىس پاتشالىعىنا ايتارلىقتاي قارسىلىق كورسەتە الماي، تەزىنەن قۇلاۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسى، ەكى اۋلەتتىڭ ەلدى توزدىرعان ءجۇز جىلدىق كۇرەسى بولاتىن. كوشىمنىڭ عۇمىر كەشۋى بەلگىلى. 1598 جىلى تۇنەككە باتتى. ال وڭ حاننىڭ ۇرپاعى سەيداق بەك ودان ون جىل بۇرىن، توبىل قامالىندا، ايار وپاسىزدىق ناتيجەسىندە، قازاق سۇلتانى وراز-مۇحامەدپەن بىرگە تۇتقىنعا ءتۇسىپ، ماسكەۋگە جەتكىزىلگەن. سەيداقتىڭ بۇدان سوڭعى تاعدىرى تۋرالى دەرەك جوق.
كەرەي حاندارىنىڭ اۋلەتى سەيداقپەن دە بىتپەپتى. وڭ حاننىڭ باس ورداسىنداعى ويراننان سوڭ، ارسالاڭ دەگەن ءبىر ۇلى امان قالعان ەكەن. ءتارىزى، جاس بالا. كەڭشىلىك جاسالادى، بالكىم، وگەلىن-انانىڭ باۋرىنداعى اسىراندى ۇلدار قاتارىندا، نەمەسە جاقىن الپاۋىتتاردىڭ شاڭىراعىندا تاربيەلەنگەن كوپ مۇسكىندەردىڭ ءبىرى رەتىندە ءوسىپ-جەتەدى. كەيىندە ارسالاڭعا تورعاۋىت جاساعىنىڭ تىزگىنى تاپسىرىلعان. بۇل تاڭداما قوسىن اۋەلدە وڭ حاننىڭ تورعاۋىت اسكەرى نەگىزىندە قۇرىلىپتى – كۇزەت گۆاردياسى، حان قاراۋىلى. باستاپقى قۇرامى كەرەي بولسا، شىڭعىس حاننىڭ تۇسىندا وعان نايمان مەن مەركىت جاۋىنگەرلەرى قوسىلادى، ۋاقىت وزا كەلە باسقا دا رۋ، تايپا وكىلدەرىمەن مولىعادى. كەيىن، ەكە ۇلىس ىدىراعاننان سوڭعى كەزەڭدە تورعاۋىت جاساعى دەربەس قاۋىمعا اينالعان، ەتنيكالىق قۇرامى دا مۇلدە جاڭارىپ، موڭعول تەكتى رۋلاردىڭ ۇلەس سالماعى باسىم تۇسەدى. اقىرى، قالماقتىڭ تورعاۋىت تايپاسى بولىپ شىققان. وڭ حان–ارسالاڭ ۇرپاقتارى بارلىق ۋاقىتتا تورعاۋىت بيلىگىن ۇستايدى. كەيىن، ءحۇىى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە ءدۇربىن-ويراتتان بولىنە كوشىپ، سارى-ارقانىڭ سولتۇستىگىن كوكتەي ءوتىپ، جايىقتان اتتاعان، نوعاي ورداسى مەن باشقۇرت ۇلىسىن تالقانداپ، ەدىل بويىنا قانات جايعان قۋاتتى تورعاۋىت تايپاسىن باستاپ كەلگەن ەكپىندى حو-ورلىك تايشى باياعى وڭ حاننىڭ توعىزىنشى ۇرپاعى بولاتىن. ەدىلدەگى قالماق حاندىعىندا بيلىك قۇرعان اتاقتى ايۋكە، ودان سوڭعى مونشاق حاندار، ەڭ سوڭى، 1771 جىلى جوڭعارعا بەتتەگەن تورعاۋىت كوشىن باستاعان ءۇباشى حان – ءبارى دە وسى ەجەلگى اۋلەتتەن. ەدىلدەگى تورعاۋىت-قالماق حاندىعىمەن قاتار، ىشكى موڭعول تارابى، كوكو-نور توڭىرەگىندە تورعاۋىتتىڭ ۇلكەن شەرۋدەن تىس قالعان تاعى ءبىر تارماقتارى بار ەكەن. ولار دا وڭ حان–ارسالاڭ ۇرپاقتارىنىڭ عۇزىرىندا بولعان. كەيىن حاندىق تا، بيلىك تە جويىلدى. الايدا، وڭ حاننىڭ ەجەلگى اۋلەتى مۇلدە قۇرىپ كەتپەگەن، قاتارداعى قاراشى رەتىندە قالماق جۇرتىنىڭ قۇرامىنا سىڭگەن. بۇگىندە ءىز-توزى جوق.
وڭ حان اۋلەتىنىڭ عاسىردان عاسىرعا وتكەن قيلى تاعدىرى – ادامزات شەرۋى، حالىقتار توعىسىنا قاتىستى ءبىرشاما ماعلۇمات بەرسە كەرەك. سونىمەن قاتار، ءناسىل-تەك، ابزال، اسىل تۇقىم تۋراسىنداعى حالىق ۇعىمىن جاڭعىرتادى. «قاسقا ايعىردىڭ بالاسى قاسقا تۋادى»، – دەگەن قازاق. «قاسقا تۋماسا دا توبەل تۋادى»، – دەپ ۇستەيدى. سول قاسقا مەن توبەل ءوز ۇيىرىنەن الىستاپ كەتسە، جات قانا ەمەس، جاۋ بولىپ شىعۋى دا مۇمكىن ەكەن. ارىداعى قىتاي يمپەراتورى قۇبىلاي مەن دالا قاعاندارى ارىق-بۇقا، قايدۋ اراسىنداعى قىرىق جىلدىق قىرعىندى ايتپاعاندا، كەيىنگى، ودان اۋقىمى ولشەۋسىز كەمىس تورعاۋىت–قازاق سوعىستارىنىڭ ءوزى ۇلتتىق ارقاۋدىڭ الماسۋى قانشاما اپات اكەلەرىنىڭ ناقتى ايعاعى بولىپ تابىلادى.
جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ “شىڭعىحان” روماننان الىندى.
دايىنداعان جۇماباي ءمادىبايۇلى
kerey.kz
پىكىر قالدىرۋ