تاريح قازاق حاندىعىنا 550 جىل

شىڭعىس حاننىڭ تۇرىكشە سويلەگەنىنە ناقتى دالەلدەر

kerey.kz

 |  May 27, 2015

موعۇلداردىڭ تۇرىكشە سويلەگەنىنە ناقتى دالەلدەر

1.«قۇپيا شەجىرە» مەن «جاميع-ات -تاۋاريح»تاعى تۇرىكشە سوزدەرمەن سويلەمدەر.

«قۇپيا شەجىرە» دە كوپتەگەن تۇرىكشە تەرميندەر بار،وعان قوسا «جاميع- ات-تاۋاريح »تا كوپتەگەن تەرميندەر جاقشاعا الىنىپ جازىلعان.ولار مىنا تەرميندەر:
1. يۇسۇن-جوسىن
2. ادات-ادەت
3.ياساق-جاساق
4.رۇسۇم-باجى
5.قابۇق-قابىق،جەمىستىڭ نە باسقانىڭ قابىعى
6.ماجين-ءماجىن،اقىماق،ەسەرسوق
7.يۇرت-ءجۇرت،مەكەن
8.ماقام-ارابشا بولۋى مۇمكىن،ءبازا دەگەن ماعىنادا قولدانىلعان.
9.سۋسۇنجى-سۋسىنشى ،ازىق-تۇلىك باسقارۋشى
10.قاۋىم-قاۋىم،بۇقارا
11.تاما-اسكەري اتاۋ،«وكىتاي جاۋىرماقاندى تورت تۇمەن اسكەردىڭ لاشكەرتاماسى ەتىپ تاعايىنداپ يرانعا جىبەردى» (جاميع-ات -تاۋاريح) ،قازاقتىڭ كىشى جۇزىندەگى تاما رۋى وسى اسكەري قۇيەدەن شىققان رۋ،كەشىكتە،قورشين،تۇرعاق سياقتى.

12.اينا-توتەنشە سەنىمدى ءادام،سەنۋدى كونە تۇرىكشەدە ينانۋ دەپ ايتادى،قازىردە قازاقتار توتەنشە دۇرىس دەگەندى اينا قاتەسىز دەپ ايتادى.
13.بەك-بەك،ءمىسالى«قاراسىن يىعدىم،بەگى قاشتى»
14.قاعان-قاعان،حان،پاتشا مىسالى:«قاعانتا كەلتى،ءازدا يانتىمىز»
15.باتىر-باتىر
16.ۇلىس-ءۇلىس،مەمىلەكەت
17.بالىق-بالىق،كونە تۇرىكشە قالا.ايتالىق:بەسبالىق،ۇلۋبالىق،وردا بالىق.مىسالى:«قامىع بالىققا تەگىدىم» (بارلىق قالاعا تيدىم)
18.وردو-وردو،وردا،حاننىڭ سارايى

19.دالاي-ءدالاي،تەڭىز ،تۇرىكشە تەڭىز ماعىناسىندا،مىسالى:«تالويعا كىچىك تەگمىدىم» (تاڭىزگە ءسال جەتپەدىم)
20.چەرىك-چەرىك
21.تۇمەن-تۇمەن،ءون مىڭ
22.كەپتەۋىل-كۇزەتشى،ءوردانىڭ ءىشى -سىرتىن كۇزەتۋشىلەر،كەپتە دەگەن سوزدەن تۋىنداعانى انىق.
23.كەشىك-كەشكى كەزەكشى قوسىن.
24.بوكە-بالۋان ءسوزىنىڭ كونە ءتۇرى،ءمىسالى«وزبەكتەر بالۋان دەگەندى بوكە دەر ەدى» (بابىرناما) ،ادام اتتارىنا وسى ءسوز قوسارلانىپ كەلەدى،ءمىسالى: ءبورى بوكە،ءنار بوكە،بوكە باتىر.
25.اندا-كونە تۇرىكشە دوس دەگەن ءسوز،بىزدەگى دوس ارابشا دوسىد دەگەننەن كىرگەن.قازاقتا قۇدا-اندالى دەگەندەگى اندا وسى ءسوز.ءمىسالى:«جان اندا جيرەنشە شەشەن» (شيپاگەرلىك باياننىڭ مۇقاباسىنا قاراڭىز) .
26.ياساۋىل-جاساۋىل
27.قاراۋىل-قاراۋىل،نايمان ماتايداعى قاراۋىل جاسىق رۋىنىڭ تەگى وسى قاراۋىل جاساقتان كەلۋى مۇمكىن.
28. التىن-التىن
29.كۇمۇس-كۇمىس
30.اۋىرجۇت-اۋىرلاتۋ
31.قۇدا- قۇدا،قىز الىسقان ادامدار.
32.قاتۇن-قاتىن،حاننىڭ ايەلى،ءمىسالى تۇرگەنە قاتۇن (ۇكىتاي قاعاننىڭ ايەلى)
33.باسقاق-باسقارۋشى ورىن.
34.كيتۇق-پىشاق
35.تارعۇتاي قىرىلداق-تاماعى قارلىعىپ جۇرەتىن،قىرىلداپ سويلەيتىندىكتەن وسىلاي اتانعان دەلىنەدى.
كوكسەگۋ سابىرىق-كوپ جوتەلەتىن ادام بولعاندىقتان وسىلاي اتانعان دەيدى.
36.ينانىش-سەنىمدى،ءينانىش بۇقا حان.
37.بىلگى-بىلگى،ءبىلىمدى ،مىسالى بىلگى قاعان.
39.تەگىن-تەگىن،ءمىسالى:«تورت تەگىن كەلتى»
40.ۇندۇر-وراسان ۇلكەن سابا،تۇعرىلدىڭ اجەسى تاتار انىن ولتىرەردە 100 ۇندۇرعا 100 باتىر جاسىرىپ اپارىپتى.
41.اتكۇل-وتكەل
42.ناسىل-ءناسىل،ءاراب ءسوزى بولۋىدا مۇمكىن.
43.ۇرىق-ۇرىق
44.قاماع-كونە تۇرىكشەدەدە قاماع،مىسالى:«قامىع بالىققا تەگىدىم» (بارلىق قالاعا تيدىم) ،ماحمۇت قاشقاري سوزدىگىندەدە:«بۇ ىشىۇق ولار قامۇق ۇناشتىلار» (228-بەت،1-توم)
45.مۇلازىم-مۇلازىم
46.باقسى-باقسى
47.تەڭرى-تەڭىرى،ءتاڭىر،«ۇزە كوك تەڭرى» (ۇستىدە كوك ءتاڭىرى)
48.گۇرۇق-تيىم
49.اسىل-اسىل
50.مەرگەن-مەرگەن،كونە تۇرىكشە،ءبۇل ءسوزدىڭ ءتۇبىرى ءمىر،قازاقتا«مىردىڭ وعىنداي»دەگەن ءسوز بار.
51.جەبە-جەبە
52.سۋ-سۋ،كونە تۇرىكشەدەدە سۋ،اسكەر ،جاساق ماعىناسىندا قولدانىلادى،مىسالى:«ەكىنتى سۋ ەبدە ەرتى» (ەكىنشى اسكەر ۇيدە ەدى) ،قاشقاري سوزدىگىندە:«سۋسى وتۇن ورىلدى» (اسكەر وتتاي ورىلدى،1-توم،233-بەت)
53.گۇرۇق-ءباسشى،گۇر سوزى زور ماعىناسىندا كەلەدى،ەڭ زور حان دەپ گۇر حان دەيدى.
54.داي-كونە تۇرىكشە ۇلكەن دەگەن ءسوز.
55.شەشەن-شەشەن،ءتاي شەشەن،ۇلكەن شەشەن.
56.مانساپ-ءمانساپ،ءتۇبىرى ءمان،ءمان ەڭ الدى دەگەن ماعىنادا،قازاقتار ەڭ بىرىنشى ورىنداعان ءىستى ءمان بەردى دەيدى.ءسوندا بۇل ءسوز ەڭ الدىڭعى ساپ،قاتارداعى ادام دەگەن ءسوز بولادى.
57.ۇلىح-ۇلىح،ۇلى
58.تۇبارىق-قاپ،داعار
59.اعا-اعا
60.ءىنى-ءىنى
61.جارلىق-جارلىق
62.جاساق-جاساق
63.قۇرىلتاي-قۇرىلتاي،جيىن،ماجىلىس،كونە تۇرىكشە،ءتۇبىرى قۇر+ىل+تاي
64.ايگارى-ايعىر
65.قوڭقاتان-قوڭقاق مۇرىندى ادام،قوڭقاتان رۋىنداعىلار قوڭقاق مۇرىندى بولعان.
66.شىڭ-شىڭ،بەرىك،بەكەم،شىڭدالعان.
67.تيمۇر-تەمۇر،تەمىر
68.يسىم-ەسىم،ءاتى-ءجون.
69.كازىكتۋ-كەزەكتى
70.سيرە-سارى
71.بۇقاۋىل-بۇقاۋىل،توينۋ دەگەن ماعىنادا (نايماندار وسىلاي دەيدى ەكەن) ،بۇقاداي جەپ سەمىرۋ دەگەن ءسوز بولسا كەرەك.
72.كدماتتي-قىمباتتى
73.جارلۋحۋشى-جارلىقشى
74.شىرىنتۇق-شىرىنتۇق،پاراقور،شىرىن سورۋشى
75.شينا-شينا  (شاينا)  قاسقىر،قياتتاردىڭ ءبىر رۋى شيناس اتانعان،ولاردىڭ تەگى قاسقىر دەلىنەدى،ءال وسى رۋ تەگىن قاسقىردان تاراتاتىن تۇرىكتىڭ اشينا رۋى بولۋى مۇمكىن،ءبۇل رۋدى جامۇقا 70 تايقازانعا پىسىرىپ قىرعىنداعان.
76.بانداع-قۇل،بىزدەگى باندى،قاراقشى وسىدان شىعۋى مۇمكىن.
77.بولىك-بولىك،بولىك قوسىندى ايتادى.
78.قاعارىن-قاعارىن،قاعىپ كەتۋشى،ءالدامشى،وتىرىكشى.
79.قازارىن يقاس-ىاندى توتە قورعايتىن مىڭدىق،بۇل ءسوزدىڭ قاي تىلدە ەكەنى انىق ەمەس.
80.سيعىن-سيلى باسشى
81.جوسىر-نامىسسىز،جوسىن بۇزۋشى
82.ترقان-تارقان،كونە تۇرىكشە
83.وڭ-وڭ
84.قۇلان-ادامدى مەزى قىلاتىن ءسوز ارەكەتى تۇرپايى،جابايى ادام،قازاقتار جابايى جىلقى تارپاڭدى قۇلان دەيدى.
85.نوكەر-نوكەر
86.وتتيگىن-وت تەگىن،وشاق يەسى،شاڭىراقتى باسۋشى
87.تيمۇر قاعالىق-تەمىر ەسىك ءاسۋى،تەمىر قاقپا اسۋى
88.سۋ بيشى-سۋ باسى،اسكەر باسى
89.ايۋ اعىلان-?
90.اقتاشى-حاننىڭ اتىن باعۋشى
91.كۇرەن-تۇمەن ءتۇتىن جينالعان الاپ
92.جات-التىنشى اتا
93.بۇعۇت-جەتىنشى اتا
94.لاقاپ-لاقاپ
95.تۇي-توي،توي تويلاۋداعى توي
96.اس-اس
97.لاشكەر-قوسىن
98.اتبا-قاراستى ەل
99.ۇلۇقشىن شينا-ولەكشىن قاسقىر،ولەكشىن ءشاينا.
100.جاندى شينا-جاندى ءشينا،ەركەك قاسقىر
101.ناۋدە-تاراعان ۇرپاق
102.ىرىنجاق-اتا-تەك
103.ۇجىن-بويجەتكەن
104.قۋداعان-جاس جىگىت
105.بۇز ۇرۇق-اقسۇيەك،اسىل ۇرۇق
106.ساقىن-ەركەك بۇركىت
107.قىسىق-ءبىر قىسىق،بىر بولەك
108.تاراسۇن-اراق
109.قاراقاي-قاراعاي،اعاش تەكتى وسىمدىك
110.بىلىك-ءبىلىم
111.ەبۋكە-اتا
112.ەشەكە-اكە،ياسۋكەيدى وسىلاي ايتقان،كونە تۇرىكشەدە «كىسى ۇعىلىنتا ۇزە ەشۇم بۇمىن قاعان،ەستەمي قاعان ولىرمىش» (كىسى بالاسىنا ارعى اتام بۇمىن قاعان،ەستەمي قاعان وتىرعان ەكەن،بۇنداعى ادام ارابشادان كەلگەن ءسوز،تۇرىكشەسى كىسى) .
113.تايشى-ءتايشى،ءتايجى
114.يناق-جاقىن ءدوس،سەنىمدى دوس.
115.قاسار-قاسارىسۋ كەيبىر ارەكەتى ءسۇراپىل،كوپ قارسىلاساتىن جىرتقىش اڭدارعا قاراتىلادى،قانپەزەر دەگەن ماعىنادا.
116.كۇرىگەن-حاننىڭ كۇيەۋ بالاسى،تۇبىرى كىر ءسوزى.ءمىسالى«:714-جىلى جازداتۇرىك قاعانى بۇگ چور تاعىدا ەلشى جىبەرىپ قىز ايتتىرۋدى تالاپ ەتتى دە ءوزىن الەمدەگى ماڭگى پاك كۇرىگەن،تاڭىردەن بولمىش وعۇل،تۇرىك ءتاڭىرى قۇتىلىق قاعان دەپ اتادى».» («جۇڭگو  تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر»،2- توم854-بەت) .

117.جيرگامسى كۇنۇم-جىرعامايسىڭبا كۇندە
118.سي ۇرگامسى-سيلاۋ،سي كورسەتۋ
119.ساراي-ساراي
120.دوبا سوقىر-توبە سوقىر،توبەسىندە جالعىز كوزى بار ەكەن دەلىنەدى.
121.بودانچار-تۇرىكشە بودان دەگەن سوزگە (بودون)  دەگەن سوزگە شارى نەمەسە سارى ءسوزى جالعانۋ ارقىلى جاسالعان.
122.بايسۇڭقار-باي سوزىنە سۇڭقار ءسوزى جالعانۋ ارقىلى جاسالعان.
123.قابىل حان-تۇرىكشە قابىل الۋ دەگەندەگى قابىل .
124.سۋعان-تايپا اتى،قازىرگى ۇلى جۇزدەگى سۋاندار،ولار قياتتىڭ نيرۋن تابىنان تاراعان.
125.وگەداي -ۇكىتاي،تۇرىكشە ۇكى قۇس اتى،وعان تاي ەركەلەتكەن اتاۋ جالعانۋدان جاسالعان.
126.جوشى-جولشى،جولاۋشى،قوناق دەگەن ءسوز.
127.تولى-اينا دەگەن ءسوز.
128.جاعاتاي-تۇرىكشە جاعا سوزىنە تاي ەركەلەتكەن اتاۋ جالعانۋدان جاسالعان.
129.مانگۋ-تۇرىكشە ماڭگى دەگەن ءسوز،ۇكىتاي حاننىڭ اتى، «مانگۋ دىڭ ماعىناسى-مىڭجاسار دەگەن ءسوز» (كونە يۋان تاريحى) ،»bbbbbvvvvvbbbbbb بەنگۋ تاش بەدىزتتىم » ( بىلگى قاعان قۇلىپتاسى)
130.تيمۇر-تەمىر
131.تۇعىرىل-كەرەي حانى،ماحمۇت قاشقاريدىڭ ايتۋىنشا تۇعىرىل مىڭ قازدى ءولتىرىپ سونىڭ ءبىرىن عانا جەيتىن جىرتقىش قۇس.
132.بۇيرىق حان-بۇيرىق حان.
133.جالىن بۇقا-تاتار تايپاسىنىڭ ءباسشىسى،تەمۇجىن ۇگەنىڭ ۇلى،جالىن سوزىنە بۇقا جالعانۋ ارقىلى جاسالعان.
134.بايبۇقا-تايان حاننىڭ اتى،باي سوزىنە بۇقا ءسوزى جالعانۋدا جاسالعان.
135.كەتبۇقا-نايماننىڭ ءباتىرى،كۇيشىسى.
136.كۇشىلىك حان-كۇشتى حان دەگەن ءسوز.
137.قۇتىلىق حان-شىڭعىسحاننىڭ ارعى ءاتاسى،كەي دەرەكتەرگە قۇتۋلا دەپ كىرىپ ءجۇر.
138.توقتا بەك-مەركىت تايپاسىنىڭ باسشىسى،توقتا سوزىنە بەك دەگەن ءمانسابى قوسارلانعان.
139.قۇبا تەگىن-نايماننىڭ جىراۋى،قۇبا سوزىنە تەگىن ءسوزى جالعانۋدان جاسالعان.
140.الاقۇس تەگىن قۇري-الاقۇس قۇستىڭ اتاۋى،وعان تەكتى ياعىني الاقۇس تەكتى دەگەن ماعىنادا،ال قۇري التىن حانى بەرگەن ءمانساپ اتى.
141.قيات-قيان ءسوزىنىڭ كوپشە ءتۇرى،ءبۇنى راشيد-ادين: تاۋدان قۇلاپ كۇشپەن اققان سەل دەپ تۇسىندىرەدى،قازاقتىڭ كونە سوزدەرىندەدە قيان سوقتى دەپ ءايتىلادى،بەس قيان اتتى شىعارمادا بولعان.وعىزداردا قيان اتتىادامدار بولعان،قورقىت اتا جىرىندا بايبورىنىڭ بالاسىنىڭ اتى قيان سالجۇق بولاتىن.
قيات رۋ اتى بولىپ شىڭعىسحان وسى رۋدان شىققان.
142.بورجەگىن-كونە تۇرىكشە كوكشىل كوز دەگەن ءسوز،موعۇلدار اراسىندا كوك كوز،اقسارى ادامدار تەكتى ءناسىل سانالعان.
143.تايسارى-جامۇقا شەشەننىڭ ءىنىسى،ءتاي سوزىنە سارى ءسوزى جالعانۋدان جاسالعان.
144.يتۇرگەن-تۇعىرىلدىڭ ادامى،يت سوزىنە ۇرگەن ءسوزى جالعانۋدان جاسالعان
145.كۇزگى-ءاينا،كونە تۇرىكشەدەدە سولاي.
146.كۇلىك-اتاقتى ءات،ءتۇلپار،كونە تۇرىكشەدەدە سولاي.
147.مارتەبە-جوعارى اتاق،مارتەبە.
148.قاقا يىل-دوڭىز جىلى
149.يىل-جىل
150.تۋح-تۋ،بايراق،كونە تۇرىكشەدە:«تۇعۇم مىكىن ۇرۇلدى» (تۇركى تىلدەر سوزدىگى،233-بەت)
151.سارح اعار-سارى اعار
152.بۇشيىر-تۇتقىن،قازاقتا باسىرە ءسوزى جەكە بەرىلگەن ەنشى دەگەن ماعىنادا،ال مىنا بۇشىير ءسوزى جەكە ادامنىڭ تۇتقىنداعان ادامىنا قاراتىلادى.
153.ۇلاقاي بۇلاق-جەر اتى،بۇنداعى بۇلاق تۇرىكشەدەدە بۇلاق.
154.بۇلاق-بۇلاق
155.كەشىكتەن-كەشكى قورعاۋشى جاساق
156.قاناق-قونالقا
157.كاكۇل-كەكىل
158.يىل سۇد-ءيىلدى،باعىندى
159.باسامىس كارد-ەرەكشە ىقىلاس
160.بورى-قاسقىر،بورى.
161.بارىس يىلى-بارىس جىلى
162.مۇلىك-مۇلىك
163.بۇلعاق-بۇلعاق،ىشكى بۇلىك.
164.قىراۋىن قىرشال-تار شاتقال
165.مۇگۋ تىگامسى كاردى-مۇقۇم…دى قىردى (سويلەمنىڭ كەي جەرلەرى وشكەن) ،بۇگۋ=مۇقۇم
166.يەتى-جەتى
167.يەتى تۇعىلىق-جەتى تۋلە
168.ۋبۇر جىرتاي-ءبىر ءتۇرلى قىزىل ءتۇستى جەمىس.
169.التاي-التاي
170.يايلاق-ءجايلاۋ
171.قىسلاق-قىستاۋ
172.كىسى-كىسى
173.تايپا-تايپا
174.كوك ەرتىس-كوك ەرتىس
175.قاراقۇرىم-قاراقۇرىم قالاسى،بۇل قازاقتاعى قاراقۇرىم ياعىني قالىڭ توپ دەگەن ماعىنادا.
176.ارۋعۇن-ورحۇن وزەنى
177.كەرۋلەن-كەرۋلەن وزەنى
178.اۋنان-ونون وزەنى
179.مۇران-وزەن،بالكىم قيدان تىلىنەن اۋىسقان بولۋى مۇمكىن.
180.بۇيۇر-نۋر-بۇيۇر نۋر كولى،نۋر ءسوزى نۋ ياعىني ورمانى بىتىك وسكەن جەر دەگەنگە قاراتىلسا كەرەك.
181.قۇلىن-قۇلىن كولى
182.بارعۇجىن توقىم-بارقىلاردىڭ جەرى دەگەن ءسوز،توقۇم ەرتوقىمنىڭ توقىمى دەگەنمەن ماندەس بولۋى مۇمكىن.
183.بۇرقان-حالدۇن-بۇرقان قالدۇن تاۋى
184.اسىري جيىلقۇ-اسىرە جىلقى،جىلدام جىلقى
185.جيلقۇ-جىلقى
186.جەكى ءبورى-جەكى بورى اتانعان شىڭعىسحاننىڭ جۇيرىك اتى.
187.كاسە-كەسە،ءشىنى
188.كىس-كىسە،قورامساق
189.قۇرىلتاي-قۇرىلتاي
190.انقۋ قاقىجۋ-انان قاشقاندار
191.قا يرگامسى قاردان-بۇل تۇرىكشە دەپ تۇسىندىرىلگەن،يىرگامسى-جىرعاۋ دەگەن ءسوز.
192.مانقول-الدىڭعى قول،الدىڭعى قوسىن.
193.جادامسى قاردان-قار جاۋدىراتىن سيقىر،نايمان بۇيرىق حان مەن ويرات قۇتۇقا بەكتىڭ قار جاۋدىراتىن سيقىرى بار ەكەن.
194.ارال-ارال
195.قانى-شاتىر
196.چىدامسى-شىداۋ
197.چىدامسى قۇنان-بارىنە شىدايما؟
198.دارقان-ەمىن ەركىن،دارقان
199.ديلامسى-تىلەۋ
200.بۇگىرە كەگەرە-بۇعىرا كەنەرە
201.سۇڭقار-سۇڭقار
202.وتىرامسى-وت جاعۋ
203.بار-بار،بارشا
204.بار سارىسى رۇدقانى-بار سارىسىن قۇندىرماڭدار! ء(ۇش وزەننىڭ بويىنا بار سارىسىن قوندىرماڭدار)
205.تۇقجامسى كاردە بيگاردىدان-بۇل ءسوزدى ەشكىم تۇسىندرە الماعان،اسىلگى مەڭزەگەنى حان اكەمە قىزىمەت قىلىڭدار!دەگەن ءسوز ەكەن (تەمۇجىننىڭ تۇعىرىلعا ەلشى جىبەرگەندە ەلشىنىڭ التىن مەن قۇسارعا ايتقان ءسوزى)
206.ياساك-ءزاڭ،ياساك زاڭى
207. قۇلۇقينە يىل-تىشقان جىلى
208.مانگال-اتويشى
209.جاڭ ي ساگ كاردە-يتشە تالاسۋ،بۇنداعى جاڭ سوعىس،ي يتتى كورسەتەدى.
210.قول-ورتالىق
211.ياسامسى-جاسادى
212.قۇل جامسى كارد-باسشىعا قۇرمەت ەتىپ يىلىپ قولىن ءسۇيۋ.
213.قۇل-قول
214.جامسى- جەۋ
215.ۇلاق-تۇرىكشەدە جۇك ارتاتىن نەمەسە مىنەتىن مالدى ايتادى.
216.ۋگىر يىلى-وگىز جىلى
217.ۋگىر -وگىز
218.تۇسامسى-تۇساۋ،باسقارۋ،بۇعاۋلاۋ
219.قۇس الامسى-قۇس اۋلاۋ
220.قۇس-قۇس
221.الامسى-الۋ،اۋلاۋ
222.سۇڭقاري سارى-سارى سۇڭقارمەن (قىرعىز باسشىسى سارى سۇڭقارمەن كەلدى)
223.سي-سي،سيلاۋ
224.سي ۇرگامسى-سي كورسەتۋ
225.ولجامسى-ولجالاۋ
226.سۇرعامسى-قالاسا،كەرەك قىلسا
227.كۇش-كۇش
228.كۇش دادان-ادالدىقپەن كۇش قوسام (جەبەنىڭ شىڭعىسحانعا ايتقانى)
229.قويىن-قوي
230.تاز-تاس
231.قيدان تازى-قيدان تاسى
232.باۋىرشى-سەرىك،جاقىن ادام
233.باسلامسى-ءباستاۋ،ەرتۋ
234.يايلامسى -ءجايلاۋ،ءجايلاپ قالۋ
235.ءۇلجاي-ولجا
236.حان بالىق-حان قالاسى
237.تاگار-داعار،استىقتىڭ بىرلىگى
238.تاڭسۇقا-تاڭسىق زات،اسىل،قىمبات دۇنيە
239.جەم مۇران-جەم وزەنى
240.قۇس-قوس،قوسۋ
241.قۇسىقول-قوسىندى چەرىك،قوسىندى اسكەر
242.بۇعىتاق-قالىڭدىققا ۇسىناتىن،تاعاتىن بۇيىم
243.ەمىل-ەمىل وزەنى
244.ياسا-زاڭ،جوسىن
245.ايىن-قاعيدا
246.اۋباس-اۋعىن،بوسقىن
247.مانجالىق-زەڭبىرەك تەكتەس اتقىش قارۋ
248.گۇلام-قۇلىم
249.تۇرگۋ-كونە تۇرىكشە ازىق دەگەن ءسوز.
250.سۇرعامسى-سۇراۋ،سۇراققا الۋ
251.قارۋر-قارۋ
252.ۋا تۇركان دا بار يناقي مۇعۇل ۇگۇلە را ۋا كاكۇل ساقتان-ول تۇرىكتەردىڭ بارىن جيناپ موعۇل ۇلگىسىمەن كەكىل ساقتادى (قالتىردى)
253.يناقي-جيناۋ
254.ۇگۇلە-ۇلگى
255.ساقتان-ساقتاۋ ،قالدىرۋ
256.بار تۇرگۋ بيرۇن امادان-بۇرىن ازىقتارىن الىپ شىقتى (شىڭعىسحان اسكەرى قالاعا كىرۋدەن بۇرىن )
257.بيرۇن-بۇرىن
258.الاپە-باعۋ،الپەشتەۋ
259.كۇك-كوك
260.كۇك تامعا-كوك تاڭبا
261.ال-قىزىل،القىزىل
262.ال تامعا-قىزىل تاڭبا
263.مانگىلاي-اتويشى قوسىندار
264.بىلات-شىعىس،شىعىس جاق
265.شۇلبۇر-شىلبىر
266.ساتىر-شاتىر
267.قالە-قالا (پارىسشا بولۋى مۇمكىن)
268.جىرگە-شىرعا
269.سۇگىرامسى-سۇرادى
270.جامسى-جاقتى،قىلىعى جاقتى
271.تاماچ جامىس-تۇرىكشە ىشكى تالاس دەگەن ءسوز
272.شىعاۋىل-شىعاۋىل،حاننىڭ ءدال ەسىگىندەگى كۇزەتشى،حانعا كەزىگەتىن ادام شىعاۋىلعا بەلگى كورسەتىپ بارىپ كىرەتىن بولعان.

273.شاسمە-كىشكەنتاي بۇلاق،ءشاشپا بۇلاق،شاشىلعان بۇلاق
274.قىسلامسى-قىستاماق
275.يسىرامسى-اسىراۋ،قورعاۋ.
276.يامسى-ءتارتىپ
277.ۇرتاق-ساۋداگەر
278.قابا-التىن كيىم
279.سىلان-سالعان،سالىپ قويعان.
280.اش سىلان-اس سالعان
281.ۇستۇمسى-وشپەندى
282-كۇنا-كۇنا
283.شىرىق-قۋانىش،قازاقتا شىرىقتى بۇرزدى دەيدى بۇل قۋانىشتى تىنىشتىقتى بۇرزدى دەگەن ءسوز.
284.باسمىس-باستىقتىرۋ،جانىشتاۋ
285.سۇسۇن-سۋسىن
286.سۇكۇسۇن-ورىنباسار اسكەر باسى
287.بۇقاۋىل-بۇقاۋىل
288.قاعۋر-ارا،قاعىپ تۇسىرگىش
289.باقشى-مۇعالىم،ۇستاز
290.قوساقول-ەكىدەن،قوس-قوستان
291.زات-زات
292.بۇزۇرۇگ زات-اقسۇيەك اۋلەتى،ادەتتە حانزادا حان ءزاتى،بەك زادا بەك زاتى دەگەننەن شىققان.
293.اشۇق-اسىق،مىسالى قويدىڭ اسىعى
294.التۇن اشۇق-التىن اسىق
295.قوۋىرقان-قورعان
296.مەركىتۇن زاريمۇ ۇلىس تايقال قورعاعا  قورقالازى ءۇي-مەركىتتىڭ جارىم ۇلىسى تايقال قورعانىنا بارىپ قورعاندى
297.زارىم-جارىم
298.قورقالازى-قورعاندى
299.ۇلىح تاح-ۇلىتاۋ
300.تاح-تاۋ
301.بالا- بالا
302.جارعىشى-زاڭشى
303.قۇرساۋ-بۇعاۋ-اجىرعى
304.ياسمىسي-جاسادى
305.كىنۇم-كۇتۇم
306.كوپشۇر-مال باجىسى
307.بايان تام-بايان بەكەتى
308.اۋزان-شەبەر
309.سيرىق وردۇ-سارى وردا،التىن وردا
310.تۇزگۋ-كوشكەن ەلگە بەرەتىن ەرۋلىك،قوناققا بەرەتىن اس.
311.اۋلام-اۋلام-ۇزدىكسىز.
312.قاراشۋ-قاراشا ،قارا حالىق
313.ارداقۋ-ارداقتى
314.اسىلات-سۇيەنىش
315.مال-مال،اقشا
316.بالجىن ارال-جەر اتى
317.مانەن تۇدىن-قازىردە قازاقتا مانەن اتتاس ادامدار بار،تۇدىن تۇرىكتەردىڭ باسىپ العان ەلدى باسقارۋعا جىبەرەتىن ادامى.
318.سارىگەر-جەر اتى،تۇبىرى سارى ءسوزى.
319.ولگەي بۇلاق-جەر اتى
320.ەركە قارا-كەرەي تۇعىرىل حاننىڭ ءىنىسى،ەركە ءسوزىنا قارا جالعانۋى ارقىلى جاسالعان.
321.اۋىل-اۋىل
322.سارتاۋىل-سارت اۋىلدارى،سارت ەلدەرى
323.ىلە-ىلە وزەنى
324.تۇعىلا وزەنى-تۋلا وزەنى،تۋلاعان وزەن دەگەن سوزدەن شىققان بولسا كەرەك.
325.تۇڭكە سۋاتى-قازاقتا ءالى ورماندى،قامىستى جەردى تۇڭكە دەيدى
326.تۇڭكەلىك بۇلاق-جەر اتى
327.بودانچار موڭقاق-بودانشار ماڭقا،بودانشاردان ماڭقا كوپ اققان بولسا كەرەك،وزىدە ءالسىز بولعان،سوندىقتان اعالارى ءالسىز بوقمۇرىن نەمە دەپ ەشتەمە بەرمەي قويىپتى.
328.قۇتۇقتى مۇڭگەر-قۇتتى مۇڭگەر دەگەن ءسوز.
329.سەڭگىر بۇلاق-بالكىم زەڭگىر بۇلاق ءبولار،بيىكتەن قۇلاپ اققان بولۋى كەرەك،ءال سەڭگىر سوزىدە قازاققا جات ەمەس.
330.كۇكۇر-سۋسىن قۇياتىن تورسىق
331.ەدەگە-ەتەگى
332.ورمەگەتى-قازىرگى التايمەن مۇڭعۇليا شەكاراسىنداعى ورمەگەيتى اسۋى بولسا كەرەك
333.قۇتتىباي-قازىرگى قۇتىبى اۋدانى
334.مازار-مازار
335.قۋقۋ-قۋ،اققۋ
336.سىندۇق-ساندىق
337.قونشى-قويشى
338.امۋال-بايلىق
339.مىشالىق-قاجەتتى
340.ۇلاق-ۇلىح،ۇلى
341.قۇرشۋ-قورامساق
342.جوۋىنگار-سول قانات،قيدانشادان كىرگەن ءسوز بولۋى مۇمكىن.
343.اعرۋق-اۋراق
344.سىرگۇن-ماس بولۋ
345.بۇزرۇگ-بۇزۋ
346.قاملامسى-قامدانۋ
347.تارعامسى-تاراۋ،تاراپ كەتۋ
348.داپتەر-داپتەر،كىتاپ
349.بىتچىك-ءجازۋ،بىتچىك
350.تۇرقاق ۋ چەرىك سۋ استىن باتىل كارد-تۇرقاقتاردى چەرىكتەرمەن  قاتار سوعىسقا شىعۋدان توقتاتتى.
351.تۇرقاق-تورۋىلشى قوسىن.
352.مانكۇلاي كۇيامىسى-الدىڭعى شەپتە ءجۇرۋ،كۇيامىسى كۇيۋ دەگەن ءسوز.
353.ايرا-ايران
354.قۇمۇز-قىمىز
355.ءاسير-جاسىر،تۇتقىنداۋ.
356.كۇكاتاس-ەمشەكتەس اعايىن
357.ەمتىدۋ گۇمۋىنە بۇ كەلەلى-ەندى كومۋگە بۇل كەلسىن.

بۇنداعى 400گە جۋىق تۇرىك سوزدەرى،ءادام ءاتتارى،جەر اتتارى،تۇرمىستىق،اسكەري اتاۋلار،قيمىلدىق ەتىستىكتەر،تۋىستىق اتاۋلار…دىڭ ءبارى نە ءۇشىن تۇرىكشە بولادى؟ال اسكەري،اتاۋلار كەيبىر تۇرمىستىق اتاۋلار كىرمە ءسوز دەيىك ال وندا تۋىستىق اتاۋلار اتا-اكە،اعا،ءىنى كىرمە ءسوز بولۋى مۇمكىن بە؟ وعان قوسا قيمىلدىق ەتىستىكتەردىڭ (جاساۋ،تىلەۋ،ءجايلاۋ،قىستاۋ،باستىرۋ،اسىراۋ…)  ،مەرگىلگە قاتىستى سوزدەردىڭ كىرمە ءسوز بولۋى مۇمكىن بە؟ مۇمكىن ەمەس.
دەمەك موعۇلدار داۋسىز تۇردە تۇرىكشە سويلەگەن.
ەسكەرە كەتەرلىگى «قۇپيا شەجىرە » مەن «جاميع-ات-تاۋاريح »تاعى  ادام اتتارى جانە باسقادا سوزدەر اۋەلگى قالىبىنان ورەسكەل بۇزىلعان.انا تىلدەن مىنا تىلگە قوتارىلۋ بارىسىندا كوپ وزگەرىستەرگە ۇشىراعان.

2. شىڭعىس حاننىڭ مورىندەگى ءسوز

پەلليو قالىپتاعان نۇسقاسى:
«Möngke tngri-yin – kücün-dür yeke mongol – ulus-un dalai-in – qanu jarl ىl bola – ىrgün-dür kürbäsü – büsirätüdüى ayutuaى»
كيريلل-ورىس جازۋى بويىنشا ترانسكريپتسيەياسى:
«مونگكە تانگرين كۇچۇن-دۇر، يەكە مونگعول ۋلۋسۋن دالاين حانۋ جارلع يل بولعا يرگۇن-دۇر كۇرباسۇ بۇسيراتۇگۇي ايۋتۋعاي».

مۇحتار ماعاۋيىننىڭ اۋدارعانى:

«ماڭگى تاڭىرىنىڭ كۇشىمەن ەكە موعۇل ۇلىسى دالاي-حانىنىڭ جارلىعى. ەل بولعان جۇرت، كورىڭدەر، باس ۇرىڭدار، ايدىنىڭدار».

موڭكە-مانكە=مانگۋ ياعىني ماڭگى دەگەن ءسوز.
ءتاڭىر -ءتاڭىر
كۇشۇن- كۇشى
ەكە-قۇرمەت ماعىناسىنداعى ءسوز،ءۇلى دەگەن ماعىنانىدا بىلدىرەدى، «قورقىت اتا كىتابىندا» حان ەكە،دەپ قولدانىلعان.
مۇعۇل-مانگۋىل،مونعول،1206-جىلى قابىلدانعان ۇلىستىق اتاۋ
ۇلىس-ءۇلىس،مەمىلەكەت.
دالاي-دالاي،تالاي،تالۇي ،تەڭىز ،تۇرىكشە تەڭىز ماعىناسىندا،مىسالى:«تالويعا كىچىك تەگمىدىم» (تاڭىزگە ءسال جەتپەدىم)

حان-حان،قاعان
جارلىق-جارلىق
ەل بولعانى-ەل بولعانىڭ دەگەن ءسوز.
ەرگۇن-ەرگەن دەگەن ءسوز.
ءدۇر-ءدۇر كونە جىراۋلىق جىرلاردا كوپ كەزىگەدى،اقتانبەردى ،شالكيزدىڭ جىرلارىندا كوپ.
كورباسۋ-بۇعان كوپ باس قاتىرۋدىڭ جاقەتى جوق،كورمەسەڭ دەگەن ءسوز.
بۇسيرەتۋگەي-جوعارىدادا بۇشير ءسوزىنىڭ تۇتقىنداۋ،تۇتقىن دەگەن ءسوز ەكەنى كورسەتىلدى،ءسوندا بۇل تۇتقىنداۋعا جاۋلاۋعا،جاۋلاماققا دەگەن ءسوز بولادى.

ايۋ تۋعاي-بۇل ايۋ تۋعاي نەمەسە ايى تۋسىن دەگەن ءسوز.

تۇگەل سويلەمدى جيناساق:
مانگى ءتاڭىردىڭ كۇشىمەن،ەكە مانگۇىل ۇلىسىنىڭ تەڭىز حانىنان جارلىق،ەل بولعانىڭ ەرىڭدەر،كورمەسەڭ (باس تارتساڭ)  جاۋلاپ الۋدىڭ ايى تۋسىن!
دەگەن ءسوز بولادى.

3. ابدۋللا حاننىڭ كۇمىس بەلگىسىندەگى جازۋ

ابدۋللانىڭ بۇيرىق كۋمىس بەلگىسى.
رەسەيدىڭ سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنىڭ ەرميتاجين مۋزەيندە.
بەلگىدەگى جازۋدا : “مونحە تنگري-ين ءحۇچۇن ءدۇر ەحە سۋ جالي-ين يگەگەن-دۇر ابدۋللا-ين جرلگ حەن ءۇلۇ بۇشيرەحۇ ءحۇمۇۇن الداحۋ ۇحەحۇ”  (مونگولشاسى “مونح تەنگەرين ءحۇچيند، يح سۋ زالين يۆەەلد ابدۋللاگين زارليگ، ءۇل بيشرەح ءحۇن الداح، ۇحەح”) .
ابدۋللا دەگەن وگودەي حانىڭ كىشى ۇلى  (وگودەيدىڭ بالاسى مەليك، مەلىكتىڭ بالاسى توحۋ، توحۋدىڭ بالاسى ابدۋللا)  عوي.
بۇل كۇمىس بەلگىنى 1845 جىلى دەنەپر وزەنىڭ بويىنان تاپقان .
بۇنداعى مونحە تاڭىرينىن كۇشۇن ءدۇر-ماڭگى ءتاڭىردىڭ كۇشىمەن دەگەن ءسوز؛
ەكە ۇلى دەگەن ماعىنادا.ال سۋ اسكەر دەگەن ءسوز،سۋ،كونە تۇرىكشەدەدە سۋ،اسكەر ،جاساق ماعىناسىندا قولدانىلادى،مىسالى:«ەكىنتى سۋ ەبدە ەرتى» (ەكىنشى اسكەر ۇيدە ەدى) ،قاشقاري سوزدىگىندە:«سۋسى وتۇن ورىلدى» (اسكەر وتتاي ورىلدى،1-توم،233-بەت) .
جالين-جالىن دەگەن ءسوز،ءاتتىڭ جالى،سوعىس جالىدەگەن ماعىنامەن ءادىسىن دەگەن سوزگە كەلەدى.
يكەگەن-يگەرگەن دەگەن ءسوز.
جرلىك-جەرلىك،جەرگىلىكتى.
حان-حان.
ءۇلۇ-ۇلى
بۇشيرەحۋ-باسىرە ەتىلگەن،ءباسىپ العان،ەنشىگە بەرىلگەن دەگەن ءسوز.
ىۇمۇۇن-قاۋىم
الداحۋ-الداعى
ۇحەحۋ-ۇقىعى
جيناقتاعاندا:
ماڭگى ءتاڭىردىڭ كۇشىمەن،ءۇلى اسكەري جولدى يگەرگەن ،ابدۋللا دەگەن جەرلىك حان ۇلىنىڭ ەنشى ەتىلگەن قاۋىم الدىنداعى ۇقىعى.
دەگەن ءسوز بولادى.

4. عازان حان مورىندەگى جازۋ

«تەنگرين كۇشىن ءدۇر،عازان ماحمۇت حاسانۋ،دالە كگىسىك ۇلۇگ سەن»
ءتاڭىردىڭ كۇشىمەن،عازان ماحمۇت قاسان،دال كىسىلەردىڭ ۇلىسى سىڭ.
بىلايشا ايتقاندا:تاڭىردىڭ كۇشىمەن عازان ماحمۇت حاسان ءدال ادامزاتتىڭ ۇلىسىسىڭ! دەگەن ءسوز.

5. يۋان حاندىعىنىڭ مەمىلەكەت اتاۋى

① 正式称呼为“大元大蒙古国”（蒙古语：ᠳᠠᠢ

ᠦᠨ
ᠶᠡᠬᠡ
ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ
ᠦᠯᠦᠰ，鲍培转写：Dai Ön Yeqe Mongɣul Ulus，西里尔字母：داي ءون يح مونگول ۋلس ），此名称见于1362年的《追封西宁王忻都碑》[2]。其中“Dai Ön”系汉语“大元”的蒙古语音译，“Yeqe”是蒙古语“大”的意思[10]，“Mongɣul”是“蒙古”的意思[11]，“Ulus”是“国家”的意思。[3][12]。

تۇرىكشەسى:ءتاي وڭ ەكە موعۇل ۇلىسى.
بۇنداعى تاي تۇرىكشە ۇلكەن دەگەن ءسوز،ەكە ۇلى دەگەن ءسوز.
سوندا قازاقشالاساق:الىپ وڭ ۇلى موعۇل ۇلىسى
الىپ ۇلى موعۇل ۇلىسىنىڭ وڭى،الىپ ۇلى مۇعۇل ۇلىسىنىڭ وڭ قاناتى دەگەن ءسوز.

② “被称为大元的大蒙古国”（蒙古语：ᠳᠠᠢ ᠦᠨ
ᠺᠡᠮᠡᠺᠦ
ᠶᠡᠬᠡ
ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ
ᠦᠯᠦᠰ，鲍培转写：Dai Ön qemeqü Yeqe Mongɣol Ulus，西里尔字母：داي ءون حەمەح يح مونگول ۋلس），其中“qemeqü”是一个书面语联动词，是“说”、“据说”的意思[13]。此名称见于1338年的《达鲁花赤竹温台碑》[2]。

تۇرىكشەسى:
تاي وڭ قاماعۇ ەكە موعۇل ۇلىسى
بۇندا قامۇق كونە تۇىكشەدە بارشا،بارلىق دەگەندى بىلدىرەدى.ماحمۇت قاشقاريدىڭ «تۇرىك تىلدەر سوزدىگى»ىندە «بۇ ىشىع ولار قامۇق ۇناشتىلار» (228-بەت،1- توم)  دەگەن ءسوز بار،ماعىناسى «بۇل ىستى ولار تۇگەل ۇناتتى» دەگەن ءسوز.
ال قازىرگى قازاقشا بويىنشا:
ۇلكەن وڭنىڭ بارشا ۇلى مۇعۇل ۇلىسى دەگەن ءسوز بولادى.
دەمەك بارشا ۇلى مۇعۇل ۇلىسىنىڭ ۇلكەن وڭ قاناتى دەگەن ءسوز.

③“大元国”，蒙古语写作“ᠳᠠᠢ
ᠦᠨ
ᠦᠯᠦᠰ”（鲍培转写：Dai Ön Ulus，西里尔：داي ءون ۋلس）或者“ᠶᠡᠬᠡ
ᠦᠨ
ᠦᠯᠦᠰ”（鲍培转写：Yeqe Ön Ulus，西里尔：يح ءون ۋلس）。其中“Dai ءÖn”是汉语“大元”一词的在当时蒙古语中的音译。但现今中、蒙两国学者多使用与现代汉语“元”字发音更相近的“ᠶᠤᠸᠠᠨ”（يۋان）一词来替换原有的“ᠦᠨ”（ون），将元朝称为“ᠶᠤᠸᠠᠨ
ᠦᠯᠦᠰ”（يۋان ۋلس），或者“ᠶᠡᠬᠡ
ᠶᠤᠸᠠᠨ
ᠦᠯᠦᠰ”（يح يۋان ۋلس）

تۇرىكشە: تاي وڭ ۇلىس

قازاقشاسى:ۇلكەن وڭ ۇلىس

دەمەك يۋان مەمىلەكەتىنىڭ مەمىلەكەت اتى بارشا ۇلى مۇعۇلداردىڭ وڭ ۇلىسى بولادى.
ال قامۇع ءسوزى مۇڭعۇلشادا بارشا دەگەن ۇعىم بىلدىرمەيدى،ءال ەكەنى يح دەيدى،قامۇق ولاردىڭ تىلىندە ايتۋ،ايتادى دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن،ءال بۇل بۇنداعى سويلەمنىڭ ماعىناسىنا ساي كەلمەيدى.
ول بويىنشا بولعاندا: ۇلكەن وڭ دەپ اتالاتىن ۇلى موعۇل ۇلىسى.
بۇنداعى ۇلىس كونە 8-عاسىرداعى تۇرىك بىتىكتاستارىندا بار تۇرىك ءسوزى.

6. راشيد -ادين دەرەكتەرىندە
«ىشجۇزىندە، ماڭعۇل – ەرتە زاماننان، تەك، تۇتاس تۇرىكتىڭ بىر بولىگى گانە بولاتىن. ولارعا تاڭىردىڭ مەيىرى تۇسكەندىكتەن، دالىن ايتقاندا: شىڭعىسحان مەن ونىڭ اۋلەتى ماڭعۇل ۇلىسىن قۇرعاندىقتان وسىلاي بولدى. ونىڭ ۇستىنە، ولاردىڭ وزى دە كوپتەگەن تارماقتارعا بولىنەتىن. وتە-موتە، شامامەن 300 جىلدان بۇرىن ومىر سۇرگەن الان-قاۋادان بەرى، ولاردان وسىپ-ونگەن تاعى بىر سالا قالىپتاستى. وسى رۋلار نارىن دەپ اتالىپ، قۇرمەتكە بولەندى. بارشا رۋلار ماڭعۇل اتالا باستادى.  (166-بەت)  اسىلى، بارى بىردەي ماڭعۇل اتالا بەرمەيتىن.
ويتكەنى ولاردىڭ كەسكىن-كەلبەتى، بوي-تۇرقى، اتى-جوندەرى، تىلى، عۇرىپ-ادەتى، ومىر سالتى تۇگەلدەي ۇقساس ەدى»بۇندا ايتىلعانى قيات رۋلارى،ال وزگەلەرى تۋرالى:
«قازىر ماڭعۇل اتالىپ جۇرگەن تۇرىك رۋلارى*. ەرتەدە بۇل رۋلاردىڭ اربىرىنىڭ جەكە-جەكە مەنشىكتى اتى بار بولاتىن. وز نوقتاعالارى، امىرلەرى بار ەدى. ار قايسىسى بىر تالاي تارماقتارعا، رۋلارعا بولىنەتىن. ايتالىق: جالايىر، ويرات، تاتار قاتارلى رۋلار.

ولاردىڭ جۇرتى بىر بولعاندىقتان، ماقامى  (ديالەكتىسى)  دا بىردەي بولىپ كەلەدى. ولاردىڭ تۇرى مەن تىلى ماڭعۇلدىق ەرەكشەلىككە يە. ماڭعۇلدار – وز زامانىندا تۇرىكتىڭ بىر بۇتاعى عانا بولاتىن. ال، قازىر ولاردىڭ باعى جاندى، دەسى جۇردى جانە ۇلىلىققا جەتتى. سوندىقتان، باسقا تۇرىكتەر دە سولاردىڭ اتىمەن تانىلۋدا.»
بۇندا ءجالايىر،ءتاتار،مەركىت،ءويرات قاتارلى رۋلار تانىستىرىلعان.بۇندا ءجالايىر،ءتاتار،مەركىتتەردىڭ شىڭعىسحان باستاعان مۇعۇل قياتتارمەن ءبىر تىلدە سويلەگەنى اقيقات.تاتار تۋراسىندا:
«تۇرىك تىلدەر سوزدىگىندە »:

«تاتار – تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبىرى» (ماحمۇت قاشقاري،”تۇرىك تىلدەر سوزدىگى”)
«وتۋكان —تاتار دالاسىنداعى جەر. ۇيعىر ەلىنە جاقىن» (ماحمۇت قاشقاري،”تۇرىك تىلدەر سوزدىگى”)
بۇدان تاتارلاردىڭ تۇرىك ەكەندىگىنەن كۇماندانۋعا بولمايدى.ال ويراتقا كەلگەندە ولاردىڭ ءتىلى باسقا تۇرىكتەردەن وزگەشەرەك دەگەن،ءمىسالى:
«تۇمەن-ويراتتار ماڭعۇل تىلىندە سويلەگەنمەن، وز اناتىلدەرىنىڭ باسقا ماڭعۇل تىلدەرىنەن ازدى-كوپتى پارقى بار. ايتالىق، باسقالار پىشاقتى «كەسۋگى»  (kىtug – كەسۋگى)  دەسە، ولار «حۋتگا»  (hd – حۇدعا) * دەيدى. تاعىسىن-تاعى وسىنداي تولىپ جاتقان ۇقسامايتىن سوزدەر بارشىلىق».
كەيىنگى جانە قازىرگى ويرات قيدان تەكتى ،قيدان ءتىلدى حالىق،دەسەدە قيدان مەن حالحاعا قاراعاندا تۇرىككە بەيىمىرەك،ءبۇل ۇزاق ۋاقىت ەڭ باتىستا جاساپ تۇرىكتەرمەن ىرگەلەس تۇرعاندىعىنان ەكەندىگى كۇمانسىز.دەمەك ويراتتار قيدان ءتىلدى،بىراق تۇرىك اسەرىنەن كوپ ۇشىراپ نەداۋىر دارەجەدە تۇرىكتەنگەن حالىق.
. ال ونان قۇلداي:
«ءوز نوقتاعالارى بولعان تۇرىك رۋلارى. بۇلاردىڭ جوعارىدا ايتقان تۇرىك-ماڭعۇل رۋلارىمەن تىكە شەجىرەلىك قاتىناسى جانە تىكە تۋىستىق بايلانىسى جوق. الايدا ناسىلى سولارمەن بىر، تىلى سولارمەن ۇقساس.»
بۇنداعىلار كەرەيت،نايمان،قىپشاق،قارلىق،قاڭلى،وڭعىت،ۇيعۇر قاتارلى رۋلار.ال كەرەيتتەرمەن نايماندار تىكە ولارمەن قونىستاس بولعاندىقتان ونىڭ ءتىلىنىڭ بولەك بولۋى مۇمكىندە ەمەس ەدى،شىڭعىسحان كەرەي نەمەسە نايمانمەن ەشقاشان ءتىلماش ارقىلى سويلەسپەگەن،اسىرەسە وداقتاسى وكىل اكەسى وڭ حانمەن جاقىن بولۋى ءۇشىن ەكى تىلدەگى ەكى حالىق بولۋى قانداي اقىلعا سيادى؟
ال ونسىزدا كەرەي ،نايمان،وڭعىتتاردىڭ تۇرىكشە سويلەيتىندىگى قازبا دالەلدەرمەن دالەلدەنىپ بولعان.
نايمانداردىڭ اباقان وزەنى بويىناعى اچۋرادان  تابىلعان ورحۇن جازۋى جازىلعان تاسقا نايمان ەلىنىڭ تاريحى جازىلعان:  «ەل ۇلىسى ينانح بىلگى  (بۇقا حان)   وعىلى اتى_ كوش ورى وعىلان،ەراتىڭىز ورەبەك،ەلىڭىز ۇشۇن قازعانۋ…
يابىعا تەگىمىش سۋتەگى يەتى بىڭ وعىلان ەرتى» دەپ جازىلعان،بۇل قازىرگى قازاق تىلىندە:ەل ۇلىعى ينانح بىلگى بۇقا حان، ۇلىنىڭ اتى كوش ورى وعىلان،ەر اتىڭىز ورەبەك،ەلىڭىز ءۇشىن كۇرەسىپ جاۋىڭا تيسكەن اسكەرلەرىڭنىڭ تەگى جەتى مىڭ ۇلان ەدى دەگەن ءسوز، بۇل نايمانداردىڭ تۇركى تىلىندە سويلەگەندىگىنىڭ داۋسىز دالەلى .
بۇعان قاراساق نايمان ءتىلى تۇركىلەردىڭ وعىز ديالەكىتىنە جۋىق،ونسىزدا نايماندار مويىنچۋر بىتىكتاسىندا ايتىلاتىن سەگىز وعىزدار عوي.
كەرەيلەردەن قالعان ورحۇن جازۋى بار قۇلىپتاستاعى:«التىن ىلگەك كىسەنى بىلىمگە بۇعۇندىم» دەگەن ءسوز ولاردىڭ تۇركى تىلىندە سويلەگەندىگىنىڭ داۋسىز دالەلى .
سوندا شىڭعىسحان وسى تايپالارمەن قالاي سويلەسەدى؟ ارينە تۇرىكشە.شىعىسىندا تاتار،جالايىر تۇرىك،سولتۇستىگىندە مەركىت تۇرىك،وڭتۇستىكگى مەن باتىسىنداعى كەرەي مەن نايمان تۇرىك سوندا قالىڭ تۇرىكتىڭ اراسىنداعى قيات قالاي تۇرىك بولماسىن؟

7.ابىلعازى باتىر حاننىڭ شىعارماسىنداعى قايشىلىق.
«مۇحاممەد پايعامباردىڭ دىنىنە قارسىبىر كىسى بار ەدى،ءسول كەلىپ،ۇكىداي قاعانعا:«تۇندەبىرتۇس كوردىم،شىڭعىس حان ماعان ۇكىدايعا ءايت،ءمۇسىلمانداردىولتىرسىن دەدى» دەيدى.ۇكىداي وعان:«بۇلسوزدى شىڭعىس ءحانوزى ايتتى ءما،الدە ءتىلماش ايتتى ما؟» دەپ سۇرادى.انا كىسى:«ءحاننىڭوزى ايتتى» دەدى.ءودان كەيىن ول كىسىدەن:«سەن موعولتىلىن بىلەتىن بە ەدىڭ؟» دەپ سۇرادى،ول:«بىلمەيمىن»دەپ جاۋاپ بەردى.ءسوندا ۇكىداي قاعان:«بۇل كىسى جالعان ايتىپ تۇر،شىڭعىس حان موعول تىلىنەن باسقاتىل بىلمەيتىن ەدى،ءمىنا كىسىنى ولتىرىڭدەر» دەپ بۇيرىق بەردى.» (تۇرىك شەجىرەسىنەن)
بۇندا شىڭعىسحاننىڭ تەك ءبىر تىلدە سويلەگەنىن بىلۋگە بولادى.ودان باسقا ءتىل بىلمەگەن،ءانا ءتىلى مۇعۇل تۇرىكشەسى.

ابىلعازى ءوزى ءبىر جىلى قالماقتىڭ اراسىندا بولدىم،سوندا موعولدىڭ ادەپ -عۇرپىن،تىلىن جاقسى يگەردىم دەيدى.
ال ءوزى موعۇلمەن وزگە تۇرىكتەردىڭ بايانىندا ويراتتى تۇرىك ۇرپاقتارىنىڭ اراسىنا قوسقان،ال قالماق ويرات ءبىر حالىق،سوندا قالايشا تۇرىك ويراتتان موعۇل ءتىلىن ۇيرەنەدى؟وندا قاي جەردىڭ قالماعى ەكەنى انىق كورسەتىلمەگەن بالكىم سسونىڭ الدىندا عانا ەدىلگە وتكەن تورعاۋىتتارما الدە التايداعى دوربىتتەر نە ودان بەرگى چورىستارما ول جاعى ايتىلماعان.سوندا ول موعۇل ۇرقىنا جاتقىزعان قوڭىرات،مەركىتتەن نەگە موعۇل ءتىلى مەن عۇرپىن ۇيرەنبەي تۇرىك ۇرپاعى ويراتتان ۇيرەنەدى؟
تاعى ءبىر مۇمكىندىك: ول كەزدە تەك ويرات قانا ەمەس التايداعى التاي،تولەنگىت،تىۈا،ۇراڭقاي،شور،قاكاستاردا ويراتتارمەن قاتار قالماق اتانعان،بالكىم ابىلعازى وسى ءسىلام دىنىنە كىرمەگەن اتا ءدىنى ءتاڭىر دىنىندە قالعان كونە تۇرىكشە سويلەيتىندەردەن موعۇلشا ۇيرەندى ما؟
ال ول ەڭبەگىن راشيد-اديننىڭ جازعانىنا نەگىزدەلگەنىن ايتقان،ال راشيد ادين ويراتتاردىڭ ءتىلى باسقا موعۇلداردان وزگەشە قايتا كەرەي،ءنايماندار موعۇلدارمەن ءبىر تىلدە سويلەگەنىن ايتادى.
ال ابىلعازى شىعارماسىن«تۇرىك شەجىرەسى» دەپ قويعان،راشيد-ادين موعۇلداردى تۇرىكتىڭ ءبىر تابى رەتىندە قاراعانى سياقتى،ابىلعازىدا موعولداردى وسىلاي قاراسا كەرەك،ءال تۇرىكشە،موعۇلشا دەگەندە مۇلدەم بوتەن ءتىل رەتىندە ەمەس قايتا تۇرىك دەپ موعۇلدارعا جاتپايتىن وزگە تۇرىك ۇلىستارىنىڭ ءتىلىن،ءال موعۇل ءتىلى دەپ مۇعۇل تۇرىكتەرى سويلەيتىن تۇرىكشەنىڭ ءبىر ديالەكىتىن ايتسا كەرەك.بۇعان تاعى ورتا ازياعا كەلگەن موعۇلداردىڭ مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداعانى،وعان قوسا جەرلىك پارىس تىلدىلەرمەن جەرلىك تۇرىكتەردىڭ ىقپالىنا ۇشىراۋىندا ويلاستىرۋ كەرەك.سوندىقتاندا حيۋاداعى از موعۇل موعۇلشا نى ۇمىتقان،ال ونى ابىلعازى التايداعى كونە تۇرىكتەردەن قايتا ۇيرەندى دەسەك دۇرىس بولاتىن سياقتى.

7. موعۇل ءتىلى قانداي ءتىل؟

باستابتا كورسەتىلگەن تەرميندەردەن ج دىبىسىمەن سويلەنگەن سوزدەردىدە ي دىبىسىمەن سويلەنگەن سوزدەردىدە جولىقتىرامىز.«قۇپيا شەجىرە»نايمان جازۋىمەن جازىلعانى انىق بولسا نايمانداردىڭ ي ديالەكىتمەن سويلەيتىن وعىزدار ەكەنىن ايتتىق،ولار ساحارانىڭ باتىسىندا تۇرعان،ال شىعىستاعى قيات،كەرەيت،ءتاتار،مەركىتتەر ي مەن ەمەس ج ديالەكىتىمەن سويلەسە كەرەك.سوندىقتاندا وسى كىتاپتى جازعاندار ەكى ديالەكىتتى ارالاستىرىپ جازعان،وڭعىتتاردىدا ي مەن سويلەيتىن دەپ كەسىم جاساۋ دۇرىس سياقتى.بۇعان تاعى ءبىر مىسال:يۋان حاندىعىندا نايمان،وڭعىت تايپالارى قىپشاق،ارعىن،قاڭلى،قارلىق،ۇيعۇرلارمەن ۇقساس ءتۇستى كوزدىلەر ياعىني ەكىنشى سورتتى ەلدەرگە جاتقىزىلعان،ال قيات،كەرەيت،تاتار،مەركىت،قوڭىرات،جالايىر رۋلارى ءبىرىنشى سورتتى ەلدەرگە جاتقان،سوندا ديالەكىتتىك پارىققا بولا انالاردى ەكىنشى سورتتى حالىق ەتتىمە ەكەن؟ دەگەن وي كەلەدى.كەيىنگى نايماندار اراسىندا بولعان«قوزى كورپەش بايان سۇلۋ» داستانىندادا ج مەن ەمەس قايتا ي مەن جىرلانعان.ال قىزىق جەرى مۇڭعۇل ءتىلدى قيداندار ءۇشىنشى سورتتى حالىق بولعان،سوندا موعۇلدار نە ءۇشىن تۇرىكتەردى وزىمەن تىلدەس قيدانداردان جوعارى قويادى؟ سەبەبى ولار تىلىدەجات حالىق،موعۇلدار تۇرىك بولعان.
ال موعۇلداردىڭ ءتىلى 8-عاسىرداعى تۇرىك تىلىنەن پارىقتالادى،ي مەن ەمەس قايتا ج مەن سويلەگەن. تاعى قيدان سوزدەرى ارالاسقان،بۇنى قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟
ءبىرىنشى،ج ديالەكىتىمەن سويلەيتىن تۇرىكتەر شىعىس ساحاراداعى تاتار باستاعان رۋلار دەۋگە بولادى،تاتارلار كۇشەيگەندە ونىڭ ماڭىنداعىلار تاتار ءتىلىنىڭ اسەرىمەن ج دىبىسىنا الماسقان دەۋگە بولادى،ال شىڭعىسحان باستاعان تۇرىكتەر كوك تۇرىكتىڭ تىكە جالعاسى بولسادا كەيىن ساحارانىڭ شىعىسىنا كەلگەننەن كەيىن تاتار سياقتى كورشى تايپالاردىڭ ىقپالىندا ي ديالەكىتىنەن ج ديالەكىتىنە الماسۋى مۇمكىن.ءال قيدان سوزدەرى 916-جىلدان 1125-جىلعا دەيىنگى ساحاراعا ۇستەمدىك قىلعان قيدانداردىڭ اسەرىنەن كىرگەن،دەسەدە تىم زور دەۋگە بولمايدى،ودان سىرت ءدىننىي اسەرماني دىنى ۇيعۇر قاعاناتى كەزىندە ساحاراعا تارادى،بۇل كوك تۇرىكتەن كەيىن،ءال مويىنچور قۇلىپتاسىنداعى ۋاقيعالار كوك تۇرىك قۇلاعاننان كوپ كەيىنگى ەمەس ەكەنى انىق.ماني دىنينەن كەيىن 11-عاسىردا تاراعان نيستوريان ءدىنى ولدا ازدى كوپتى ىقپال ەتەدى،ءسىلام دىنى تارالعاننان كەيىندە قازاق تىلىنە زور توپتا اراب سوزدەرى ەنگەنى انىق.
ال موعۇل تايپالارىىنڭ ءتىلى مەنشە قازىرگى ۇراڭقاي،قاكاس،التاي،تىۈا،شور حالىقتارىنىڭ تىلىنە ەڭ جۋىق بولۋى مۇمكىن،ەندىگى قەردە مۇعۇل تاريحىنا قاتىستى جازبالاردى زەرتتەگەندە وسى ۇلىتتاردىڭ تىلىنە سۇيەنسە دۇرىس بولار.
ال قازاق ءتىلى موعۇل ءتىلىن ءبىر شاما ساقتاعان،سەبەبى ءدال شىڭعىسحانعا جاقىن رۋلارايتالىق ءۇيسىن،دۋلات،قاتاعان،باي ۇلى،قۇرالاس،ماڭعىت،كەنەەەستەر قازاقتىڭ %30 نە جۋىعىن قۇرايدى،تاعى كەرەي،تاتار،مەركىت،قوڭىرات،جالايىرلار قوسىلسا،تاعى ءتازم،،تەلەۋ سياقتى رۋلار قوسىلسا قازاقتىڭ %70 ىنە جۋىقتايدى.سوندىقتان قازاق ءتىلى ج ديالەكىتىن نەگىز ەتىپ قالىپتاسقان،وعان ي ديالەكىتىندەگى نايمان،وڭعىت،قىپشاق،قاڭلى،ارعىن رۋلارى قوسىلىپ ي ديالەكىتىنىڭدە زور ىقپالى بولعان،ازداعان قىتاي،شڭرشىت سياقتى مۇڭعۇل-تۇڭعىس تايپالارىنىڭدا ازداپ اسەرى بار،وسىلارعا ورتا ازيانىڭ تۇتقىنعا تۇسكەن ايەلدەرى (اسىرەسە حورەزىم سوعىسىندا) ىنڭ پارىس ءتىلى،كەيىنگى ءسىلام دىنىنىڭ ىقپالىنداعى زور توپتاعى سوزدەر قوسىلىپ قازىرگى قازاق ءتىلىن قالىپتاستىرعان،ال بەرتىنگى باتىستان ەنگەن تەرمىيندەردە بۇعان قامتىلادى.
سوندىقتان كوپتەگەن موعۇل سوزدەرى ۇمتىلعان،ارحايزىمگە اينالعان،سوندىقتان بىزگە جات سەزىلۋى تابيعي،وعان تاعى قازىرگى مۇڭعۇلداردىڭ تىلىنە بەيىمدەلگەن وقۋ ءتاسىلىنىڭ اسەرىن قوسىڭىز.وسىدان بارىپ بىزگە جات سەزىلەدى.
سوڭىندا ايتارىمىز: مۇعۇلدار تۇرىك تەكتى،تۇرىك تىلىندە سويلەگەن حالىق ەكەنىن قايتالاي باسا ايتامىز!

قوسىمشا:
قازىرگى مۇڭعۇلداردىڭ ءتىلى:
قيدانداردىڭ ءتىلىن نەگىز ەتكەن،قيدان تىلىدە تۇرىك ءتىلىنىڭ اسەرىنە ۇشىراعان،ال ويراتتاردىڭ تىلىنە تۇرىكتەردىڭ ىقپالى ول ءوز الدىنا. كەيىن وسى قيدان تەكتىلەردىڭ قۇرامىنا قوسىلعان باعارىن،قورالاس،سۇنيت،قاتاعان،جالايىر،قوڭىرات،نايمان،كەشىكتەن،قورشين ءرۋلارى،تولە ۇرپاقتارى قاسار،بەلگۇتەي ۇرپاقتارى ىشكى مۇڭعۇل مەن حالحا مۇڭعۇلدىڭ %20 ىن ۇستاۋى مۇمكىن،ءبۇل جاعىناندا قيدان تىلىنە كوپتەپ تۇرىك سوزدەرى ەنبەك.
لاما ءدىنىنىڭ ىقپالى،لاما ءدىنى مەن ءسىلام دىنىدە ەكى حالىقتىڭ ءتىلىن الشاقتاتا تۇسكەن،ءال سول كونە تۇرىك سوزدەرىنىڭ ءبىر توبى قازىرگى مۇڭعۇلداردا انا تايپالارمەن ولاردى بيلەگەن شىڭعىسحان ۇرپاقتارى ارقىلى ساقتالىپ قانا قالماستان،1940-جىلدارى زەرتتەلىپ مۇڭعۇل تىلىنە اۋدارىلعان «قۇپيا شەجىرە»دەگى تۇرىك سوزدەرىدە مۇڭعۇل ءسوزى رەتىندە قارالىپ قايتادان مۇڭعۇل ادەبي تىلىنە ەنگىزىلۋى مۇمكىن،بۇعان كوز جۇمۋعا كەلمە

ەرزات مەللاتحانۇلى