Tarih Twlğalar

Şın mänisinde Şıñğıs han tarihı – eñ aldımen türik halıqtarınıñ tarihı bolatın.

kerey.kz

 |  May 29, 2015

“Şıñğıs han turasında jaña tarih zamanı – soñğı üş ğasırda Batıs pen Şığısta jazılğan şığarmalardıñ wzın sanı wşı-qiırsız. Nemis, ağılşın, orıs, qıtay, japon tilderindegi, jinaqtap kelgende, ärqilı deñgeydegi qanşama roman öz aldına. Älbette, tarihi roman – tarihtıñ özi emes, körkemdelgen swlbası. Twlğa da, zaman da mülde basqa bir keyipte körinui mümkin. Äytse de, öz twsındağı tarihi wğım, äleumettik tanımnan wzap kete almaydı. Bwl twrğıdan alğanda, älem ädebietinde Şıñğıs hannıñ aqiqat, şınayı beynesi jasalğan joq der edik. Al tarihi zertteu sıpatı özgeşe. Ğılım ataulı öz taqırıbın naqtı mağlwmat, derekti bolmıs negizinde qalıptauğa tiis. Biraq tarih ğılımı da küni büginge deyin ideologiyalıq twrğıdan, wlttıq, näsildik közqarastan wzap şığa almay keledi, bwl söz äsirese öktem Batıs oqımıstılarınıñ eñbekterine qatıstı. Şıñğıs han turasındağı, bizge köpşiligi naqtı mälim, keybiriniñ jön-josığı, endi birazınıñ negizgi swlbası belgili arnayı monografiyalardıñ öziniñ qarasını mol, ondap sanaladı, al jekelegen mäseleler töñiregindegi zertteu maqalalar qisapsız köp. Tek eki ğasır şegi, soñğı jıldarda ğana qanşama jaña kitap jazılıptı, ötkendegi köptegen eñbekter qayıra basılıp, halıqaralıq tilderge audarılıp, keñinen taralıptı. Wlttıñ bayırğı tarihına ayrıqşa män berip otırğan buryat pen tatar – Ulan-Ude, Qazanda äldeneşe märte ötkerilgen ğılımi konferenciyalardıñ jariya jinaqtarı bir töbe.Sırttay qarağanda, älemdik tarihnamada Şıñğıs han taqırıbı tolımdı, jan-jaqtı qarastırılğan siyaqtı. Bwl rette soñğı kezeñ jetistigin atap aytu kerek. Europa ğılımı, eñ ayağı neşeme ğasır boyı qırın tartıp kele jatqan orıstardıñ özi oñğa bwrıla bastağanday. 1995 jılı Bükilälemdik aqparat ortalığı häm Amerikada şığatın äygili “Vaşington post” basılımı saraptau, saualdama negizinde Şıñğıs handı ekinşi mıñ jıldıqtıñ eñ bastı twlğası dep jariyalağanı belgili. Tüyindep aytqanda, wlı qağannıñ ataq-dañqı dabıldap twr. Qazirgi qalıptı, jalpı tüsinik: bwl Şıñğıs han degen – anau aytqanday, jabayı maqwlıq emes eken, aqımaq, topas, jauız qanişer emes eken, köleñkeli, keleñsiz sıpattarı bolsa, ol – zamana tañbası; şın mänisinde parasattı, dana kisi, wlı qolbası, ğajayıp sayasatker, adamzat tarihında özgeşe ornı bar, aytulı, biregey qayratker… Bwl tötenşe baylamnıñ köptegen tarmaqtarı sonau HVİİİ ğasırdıñ özinde mağlwm bolğan. Bügingi jañalıq – jappay küstana, twrpayı jaladan arılu bağdarı ğana. Dese de, eñ ozıq oylı, bayıptı degen zertteulerdiñ özinen tar öris pen tüsinbestik añdalmay twrmaydı. Öytkeni, Şıñğıs hanğa qatıstı bwrınğı-soñğı, ülkendi-kişili eñbekterdiñ barlığı da jat jwrt ökilderi tarabınan jazılğan. Bwl rette bauırlas moñğol oqımıstıları basqaşa közqaras tanıtadı, biraq payımdı zertteuleriniñ özi birjaqtı, bäri bizdiki, bäri moñğol degen twrğıda. Al türik qauımı äli künge pätualı sözin aytpaptı. Orıs-sovet şeñgelinde bolğan bizdiñ bwrınğı ahual tüsinikti desek, bası bwla anadolı türikteriniñ bwl taqırıptı mülde qarastırmauı – tañ qalarlıq jağday. Şın mänisinde Şıñğıs han tarihı – eñ aldımen türik halıqtarınıñ tarihı bolatın. Onıñ işinde ejelgi qazaq tarihınıñ eñ tolımdı kezeñderiniñ biri. Osı orayda, bizdiñ negizgi, körkem proza salasındağı bar şaruamızdı doğarıp qoyıp, wlğayğan jasımızğa qaramay, tım auqımdı äri ayrıqşa auır jwmıs – Şıñğıs han tarabına bet bwruımız tüsinikti bolsa kerek”.

M. Mağauin