Мұрат ӘБЗЕЛБАЕВ, профессор: 

– Сіз Қазақ телевизиясында 15 жылдан астам диктор болып қызмет атқарған кәсіби мамансыз. Әрі педагогсыз. Бұл салада тәжірибеңіз жеткілікті. Дикторларға қояр қандай талап, ұстанымдарыңыз бар?
– Бұл салаға бет бұрған жанның бойында бейімділік пен қабілет, дарын, барлық саладан жан-жақты хабардар, білімді болғаны жөн. Үнемі өзін-өзі жетілдірумен айналысқаны абзал. Қазіргі таңда қазақстандық арналарды жас жігіттер мен қыздар жаулап алған ғой. Әуелі мен олардың көздеріне қараймын да, білім деңгейлерін байқаймын. Оншалықты терең емес екенін аңғарамын.
Әйтеуір бір жоғары оқу орнын бітірген болар. Мәселе диплом алумен ғана шек­телмейді. Қаншалықты кітап оқыды. Саясатқа деген, жалпы, өмірге деген көзқарасы қандай? Эфирде отырған дикторлардың көздеріне қарап көп нәрсені аңғаруға болады. Сондықтан менің ұстанымым, диктор өте жан-жақты, терең білімді, сыртқы формасы мен ішкі мазмұны үйлесім тапқан жан болса игі. Бүгінгі таңда ақсап жатқаны, бір қарағанда әп-әдемі, алайда ішкі мазмұны саяз, ал ішкі мазмұны тереңдердің бет-әлпеттері келіңкіремейді. Бір сөзбен айтқанда, толыққанды үйлесім жоқ.
Арналарды асықпай, зер сала қарайтын болсаңыз, тілін бұрап сөйлейтіндер де толып жүр. Әркім өзінің орнында, өзінің қолынан келетін іспен айналысқаны дұрыс қой. Адам өзіне-өзі сын көзбен қарағанда ғана ұтады. Қай жерде жұмыс істесе де, не істесе де кейін өкінбейтіндей болғаны жақсы емес пе.
– Тележурналистердің сөз саптауына, сөйлеу мәдениетіне көңіліңіз тола ма?
– Бұл мәселеге біржақты қарауға болмайды. Көп нәрсе қазақстандық арна­лардың басшыларының талғамына, талабына байланысты Сондықтан арнал­ардағы дәл қазіргі таңдағы орын алған жағдайларды маған ұнайды, ұнамайды деп кесіп айтудың өзі қиын.
Мысалы, маған салсаңыз, дикторлардың таңдалуы көңіліме қонбайды. Кімді дикторлыққа жұмысқа алды. Алған кезде қандай талаптар қойылды. Мәселені осыдан бастауға болады. Жалпы, кез келген кәсіптің ерекшелігіне орай жұмысқа қабылдар кезде белгілі бір заңдылықтарға сүйенген дұрыс. Онсыз болмайды. Әртүрлі арналарды қараймын. Дикторлар көп. Олардың негізі дерлік арнайы мектептен шықпағандары байқалады.
– Ал сіздің кезіңізде дикторлыққа қалай қабылдады?
– Ол кезде кез келген адам диктор бола алмайтын. Қазір дикторлық кәсіп қолжетімді болып кеткен секілді. Кез келген жан диктор бола алады, кез келген адам оқымай-ақ, білім алмай-ақ, те­лесериалдарға түсіп, актриса, актер бола ала­ды. Талап ету деген ұмытылып барады.
Диктор деген біздің кезімізде те­ледидардың бет-бейнесі болып есептелетін. Оған қатаң талаптар қойылатын еді. Біріншіден, эфирде көрінуіне аса мән беретін. Сұлу болу шарт емес, қанша сұлу болса да ішкі мазмұны келіспеген жан эфирден сүйкімді көріне алмайды. Телевизияда телегеничность деген ұғым бар. Ал енді бүгінгі көгілдір экранда телегеничность жоқ қыздар мен жігіттер де қаптап жүр. Алдын ала суфлерға жазып алған мәтінді тарсылдатып айтып шығады. Дикторларды таңдауға аса мұқият болғанымыз жақсы. Арнайы кәсіби мамандарды шақырып таңдайтын болса, одан арналар ұтпаса, еш ұтылмайды.
– Диктор боламын деп ниет еткендер нені бірінші кезекте жадында ұстағаны жөн деп ойлайсыз?
– 2012 жылы «Радио және теледидар дикторының тіл техникасы» деген кітап шығардым. Кітапта жас дикторларға жан-жақты бағыт-бағдар беріледі. Егер талапкер мектеп жасынан бастап осы дикторлықты не­месе тележүргізушілікті, журна­лист­иканы таңдайтын болса, сол күннен бастап өзін-өзі жетілдірумен тынбай жұмыс істей бастауы керек. Егер талапкер дикторлықты қалайтын болса, соған өзін барынша дайындау керек. Мүсінді түзу ұстау, түзу отыру өте маңызды. Мүсіні түзу болмаса ол дұрыс дем ала алмайды. Өйткені диа­фрагмаға кедергі келтіреді. Сосын дауыс­тың тембрлық бояуы деген болады. Соны жаттығулар арқылы шамалы дамыту, тілінде бір мүкістік болса, соны түзетуі керек міндетті түрде. Одан кейін ой-қиялы өте ұшқыр болуы шарт.
– Бүгінгі жас дикторлардың ішінен өзіндік үні бар деп кімдерді айта аласыз?
– Білесіз бе, соншалықты көп, бір-біріне өте ұқсас жүргізушілердің ішінен біреуін бөле-жара атау қиындау. Әр­қайсысының өзіне тән жақсы жақтары да, кемшіліктері де бар. Бір ғана мысал келтіре кетейін. Әсел Акбарова «Хабарда» жаңалықтар оқып жүргенде ұнайтын еді. Әселдің «Біздің үй» деген ток-шоуды жүргізгені көңілден шықпады. Меніңше, ол сол жаңалықтарды оқуға жап-жақсы төселіп қалған еді. Ток-шоу оның қолы емес. Тележүргізуші ток-шоуды жүргізу үшін оған кішкене машықтануы керек. Біріншіден, суырыпсалмалық қасиет аса қажет. Ойыңды жылдам әрі жүйелі жеткізе алмасаң, тақырыпты бес саусақтай талдауға бейімділік кемдеу соғып жатса, эфирге тек өзіңді, көйлегіңді, шаш үлгіңді көрсету үшін шыққандай көрінудің қажеті шамалы.
Ток-шоудағы негізгі мақсат – келген қонақтардың мәселесіне қоғамның назарын аударту, оны шешуге талпыныс жасау, бұл жағына келгенде Әсел ақсайды. Оған үлкен дайындық, жан-жақты білім керек. Ол –дайын, суфлерға жазылған жаңалықтарды оқып беру емес. Сондықтан да ток-шоуды жүргізетін тележүргізуші өзін судағы балықтай еркін сезінуі керек. Бұл жағынан Малаховты мысалға келтіруге болады. Оның да өзіндік кемшіліктері бар. Дегенмен ол негізгі мәселені шешуге тырысады.

Сұхбаттасқан Нұрбике БЕКСҰЛТАНҚЫЗЫ,
ҚазҰУ-дың студенті

aikyn.kz