كەرەي – ارىداعى ۇلى عۇن مەملەكەتى، بەرىدەگى ۇلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ ءتۇپ مەكەنى، كەيىندە تاتار دالاسى اتاۋىمەن ماعلۇم بولعان كەڭبايتاق ۇستىرتتە ەجەلدەن قالىپتاسقان ىرگەلى تايپالاردىڭ ءبىرى. ەسكىلىكتى قىتايدىڭ “تسزين شۋ” – “تسزين تاريحىندا”، ءميلادي 284 – 287 جىلدار وقيعاسىن بايانداۋ بارىسىندا عۇن ۇلىسىنىڭ ۇيتقىسى بولىپ تۇرعان ون توعىز ارىستىڭ قاتارىندا “حەلاي”، “حەيلان” دەيتىن تايپا اتاۋى تاڭبالانعان. كەرەي (كەرەيت) دەپ ايعاقتايدى حح عاسىرداعى قىتاي عالىمدارى. 

ەجەلگى تاريحنامانىڭ ايتۋىنشا، كەيىنگى كەرەي (حەليان، تسيۋيليان) – شىنىندا دا كونە عۇن جۇرتىنىڭ تىكەلەي ۇرپاعى. بۇل كەرەي قاڭلىمەن ەكەۋى ءبىر حالىق دەپ كورسەتەدى. “باتىستاعى بولىگى قاڭلى اتانسا، شىعىستاعى جۇرتى كەرەي اتاندى”، – دەيدى. ياعني ارعى زاماندا بۇلار قاڭعالى (تەلە–گاوگۇي) بىرلەستىگىنىڭ قۇرامىندا بولدى دەگەن ءسوز. سونىمەن قاتار، زەرتتەۋشىلەردىڭ بايىبىنشا، كەيىنگى كەرەي تايپاسى، كەرەي پاتشالىعى بۇرناعى تۇرىك قاعاناتىنىڭ ساباقتاس مۇراگەرى بولىپ تابىلادى. “ولار حالقىنىڭ كوپتىگىمەن، اسكەرىمەن جانە باعزى زامانداعى حاندارىمەن داڭقتى بولدى”، – دەپ جازادى ءراشيد-ءاد-دين. “تايپانىڭ ءتۇپ اتاۋى – كەرەي، “د” (”ت”) جۇرناعى – كوپتىك بەلگى، سوندىقتان دا كەرەيت اتاندى”، – دەپ جازعان ىشكى موڭعول وقىمىستىسى سايشيال، ەسكىلىكتى قىتاي دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ.كەرەي (كوپشە، جيناقتى تۇلعاسى – كەرەيت) اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى ارقيلى جورامال بار. ءراشيد-ءاد-دين كەلتىرگەن اڭىز بويىنشا، باياعى زاماندا ءبىر پاتشانىڭ جەتى ۇلى بولىپتى، بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ دە ءتۇسى كەر، ياعني قۇباقان ەكەن. بۇل، قازاق تىلىندە كۇنى بۇگىنگە ساقتالعان سىن ەسىم ءسوزدىڭ ماعناسى – ءراشيد-ءاد-دين ۇعىندىرعانداي، قوڭىر (ورىسشا اۋدارما بويىنشا «سمۋگلىي» – قاراتورى) ەمەس، ابىلعازى-باحادۇر-حان شەجىرەسىندەگى، «قوڭىرقاي» ماعناسىندا بۇگىنگى قازاق تىلىندە ساقتالعان «باران» دا ەمەس (الدەبىر ورىس زەرتتەۋشىلەرى بۇل “باراندى” سول قالپىندا، “باران”، ياعني “قوي” دەپ اۋدارىپتى), كادىمگى “كەر” عوي – كەر ات، كەر-قۇلا، قارا-كەر جىلقى، كەر بەتەگە، كەر دالا دەگەندەي. مىنە، وسى كەر ءتۇستى جەتى ۇلدىڭ ۇرپاعى كەرەي اتانىپتى-مىس. كەيىنگى تاريحشىلاردىڭ پايىمىنشا، كەرەي ەسىمى – بۇل رۋدىڭ اۋەلگى مەكەنى بولۋعا مۇمكىن جەر – سايان تاۋلارىنىڭ تەرىستىك بەتكەيىنەن باستاۋ الاتىن ۋدا ء(بىز قاراستىرعان كارتادا يا) وزەنىنىڭ ارنالى سالاسى كەرەي وزەنىنەن تۋىنداعان. ابدەن قيسىندى. قىتاي دەرەكتەرى كەرەيلەر ءۇىى–ۇىىى عاسىرلاردا بايكولدىڭ باتىسى، كەم (ەنيسەي) وزەنىنىڭ باستاۋ اڭعارىندا قونىستاندى دەپ كورسەتەدى. وسىمەن قاتار، تاعى ءبىر تۇسپال. كەيىنگى قازاقتا، تاقاۋ كورشىلەرى ارعىن مەن نايمان ازىلدەپ، نەمەسە قىجىرتىپ ايتاتىن ءسوز بار، كەرەيدىڭ اتاسى كەر يت دەگەن. بۇل لەپەس “كەرەيت” نۇسقاسىن تۇرپايى تالداۋ كورىنۋى مۇمكىن. ال شىندىعىندا، قادىم زامانداعى كوشپەندى قاۋىم ۇعىمىندا يت ايرىقشا قۇرمەتتى ماقۇلىق بولعان. ءوزارا تۇقىمداس يت پەن ءبورىنى قاستەرلەۋ جانە كيە تۇتۋ ميلاديگە دەيىنگى ءىى–ى مىڭجىلدىقتا دالالىق جۋن تايپالارىندا داستۇرگە ەنىپتى. كەيىنىرەكتەگى عۇن مەن سانبيدە يت تۇقىمى قاسيەتتى سانالادى. سوعان وراي، ەجەلگى تۇرىك حالىقتارىنىڭ ءاپسانا، اڭىزدارىندا يت پەن ءبورى تۋىستاس قانا ەمەس، سينونيمدەس ۇعىم بەرگەن (مۇنىڭ ءبىر كورىنىسى – بۇگىنگى قازاقتاعى، “قاسقىر” ورنىنا قولدانىلاتىن ەۆفەميزم – “يت-قۇس”). باياعى التىن-اۋلەتتىڭ ءتۇپ اناسى الان-قۇبانىڭ قۇرساعىنا شاڭىراقتىڭ جابىعىنان تۇندە تۇسەتىن نۇرلى ساۋلە اۋەلدە سارى ءجۇزدى كىسى بەينەسىندە كورىنىپ، اقىرى، تاڭ الدىندا سابالاق سارى يت (تيەسىلى قازاق ءاپساناسىندا ءبورى) كەيپىندە ەسىكتەن شىعىپ كەتەتىن ەدى عوي. مۇندا دا سول تۇرعىلاس اڭىز: كەرەي كەر يتتەن تۋعان. سارى يت – كەر يت. بىراق بورجىگەن (بورجىگىت) اۋلەتى يت تۇقىمى ەمەس، ءبورى ءناسىلى سانالادى، ياعني كەرەي دە ءبورى تەكتەس. تۇپتەپ كەلگەندە، باعزى ءبىر زاماندا بورىدەن تۋعان تۇرىك اۋلەتى جونىندەگى اڭىزعا بارىپ تىرەلەمىز. (وسى ورايدا ن. اريستوۆ قازاقتار ايتادى دەپ كەلتىرگەن، “قىرعىز قىزىل يتتەن تۋعان” دەگەن ءسوز – كەمىسىتۋ ەمەس، ارىداعى تەكتەس ءاپسانانىڭ ءوز ورتاسىندا تارىك بولعان ءبىر جاڭعىرىعى دەپ بىلۋگە ءتيىسپىز.)
وزىنشە ءومىر كەشكەن تۇتاس ءبىر پاتشالىق
شىڭعىس حان اتقا مىنەر قارساڭدا تەڭىزدەي تولقىعان ۇلان-عايىر جۇرتتاعى تۋىستاس، قاناتتاس تايپالار ىشىندە كەرەي مەن نايماننىڭ سانى مول، ايرىقشا قۋاتتى، ءارى وزىندىك مەملەكەتتىك قۇرىلىمى بار، قاتارىنان وزىق، باسىرە مادەنيەتكە جەتكەن، ەڭ كورنەكتى جۇرت بولعانى ارعى-بەرگى بارلىق تاريحتا اتاپ ايتىلادى. دامىعان شارۋاشىلىق، قالىپتى تىرشىلىك ءوز الدىنا، ۇلىستىق قۇرىلىمعا وراي، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدەگى بيلىك جۇيەسى، “ەكە تورە” اتتى ۇلىستىق زاڭ ۇلگىسى، مەملەكەتتىك ءمور، ياعني تاڭبالى جارلىق، ناقتى قۇجات نەگىزىندەگى ىشكى-سىرتقى قاتىناس ءتارتىبى جانە ۇيرەنشىكتى جازۋ ءۇردىسى قالىپتاسقان ەكەن.

كەرەي (كەرەيت) جۇرتىنىڭ وزىندىك رۋلىق ەسىمىمەن تاريح ساحناسىندا اتاققا شىعۋى – توعىز-وعۇز ۇلىسى ىدىراعاننان (840) سوڭعى كەزەڭدە. وسى زامانداعى قىتاي دەرەكتەرىندە توعىز-تاتار بىرلەستىگىنىڭ قۇرامىندا تاتار، نايمان، مەركىت رۋلارىمەن قاتار اتالادى. بۇدان سوڭعى، اۋمالى-توكپەلى داۋىرلەردە ۇلى دالاداعى قىم-قيعاش سوعىس، تاڭبالى تاۋاريحتىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەنىن كورەمىز. ال ءحى عاسىردا جاساعان اراب تاريحشىسى ابۋل فارادج شىعىس جۇرتتارىنىڭ شەجىرەسىن بايانداي كەلە، 1007 جىلعى ەلەۋلى وقيعالارعا قاتىستى، “ىشكى تۇرىك ەلىنىڭ تەرىستىك-شىعىس ايماعىن قونىستانعان، كەرەي دەپ اتالاتىن حالىق” تۋرالى دەرەك بەرەدى، دەربەس پاتشالىق بولىپ تۇرعان بۇل جۇرتتىڭ ۇزىن سانى ەكى ءجۇز مىڭ جان ەكەن.

بۇل كەزدە كەرەي باعزىداعى تەلە مەن كوك تۇرىكتىڭ جارقا، بولشەكتەرىن وزىنە قوسىپ الىپ، ابدەن ىرگەلەنىپ، ەجەلگى تۇرىك قاۋىمىنىڭ وردالى قونىسىنداعى ەڭ ەلەۋلى كۇشكە اينالادى. تۇرىك قاعاناتىنا ساباقتاس مۇراگەر، قۋاتتى ۇلىس ۇيىستىرۋ ماقساتىندا جاڭادان قۇرىلعان، قىتاي جىلنامالارىندا “تسزۋبۋ” دەپ اتالاتىن، تۋىستىس رۋلار بىرلەستىگىندە جەتەكشى ورىن الىپتى. تاتار، جالايىر، مەركىت، نايمان، قيات، باسمىل جانە تاريحي قۇجاتتاردا اتى تاڭبالانباي قالعان تاعى ءبىر تايپالارمەن تىزە قوسا وتىرىپ، جات جۇرت باسقىنشىلىعىنا توسقاۋىل قويادى.

شىڭعىس حان اتقا مىنەر قارساڭدا كەرەي – ۇلى دالاداعى ەڭ ۇلكەن، سانى دا باسىم تايپا بولعان. ەسكىلىكتى زەرتتەگەن كەيبىر ورىس وقىمىستىلارى ىلكىدە، XI عاسىردا كەرەيلەر توعىز ءجۇز مىڭنىڭ توڭىرەگىندە، ياعني ميلليونعا جۋىق بولدى دەپ بىلەدى. ءسىرا، 1007 جىلعا قاتىستى ناقتى دەرەك – ەكى ءجۇز مىڭ (جان الدە شاڭىراق) سانىنىڭ اسەرى. ءبىزدىڭ بايىبىمىزشا، زامانىندا سونشاما بولعان كۇننىڭ وزىندە ەكى عاسىردان استام ۇزاق ۋاقىت بويى، اۋەلدە قيدانمەن، ودان سوڭ شۇرشىتپەن، اتادان بالاعا، نەمەرەدەن شوبەرە، شوپشەككە جالعاسقان، ۇزدىكسىز، اياۋسىز سوعىستار ناتيجەسىندە، ۇنەمى جاۋ بەتىندە، نايزا ۇشىندا بولعان كەرەي تايپاسى كەڭىنەن جايىلىپ، ۇزدىكسىز وسە الماعان. بىراق قاشاندا ءوز تۇرعىسىنان وزىق. بۇل كەزدە، ايتتىق، تاتار قاۋىمى جەتپىس مىڭ شاڭىراق، جالايىر جۇرتى دا ىلكىدە، كەلۇرەندەگى قىتاي قىرعىنىنان بۇرىن جەتپىس مىڭ ءتۇتىن بولىپتى; نايماننىڭ ۇزىن سانى تۋرالى ناقتى، نەمەسە تۇسپال دەرەك جوق، بىراق جالايىردان دا، تاتاردان دا الدەقايدا كوپ بولعانى كۇمانسىز. كەرەي ۇلىسى دا سول سياقتى. الدە سەكسەن، توقسان مىڭ، الدە ءجۇز مىڭ شاڭىراق دەپ شامالاۋعا بولادى، ەسەبى، كەم دەگەندە ءۇش ءجۇز ەلۋ-ءتورت ءجۇز مىڭ جان. ول زاماننىڭ ەسەبىندە قيساپسىز حالىق. وزىنشە ءومىر كەشكەن تۇتاس ءبىر پاتشالىق.

بۇل كەزدەگى كەرەي قونىسى دا ۇلان-بايتاق. باتىستا قاڭعاي القابىنان – شىعىستا كەنتەيدىڭ ەتەگىنە دەيىنگى ارالىق; تەرىستىكتە سەلەڭگى وزەنىنىڭ جوعارعى اعىسىنان – كەلۇرەننىڭ باستاۋىنا دەيىن، ارالىقتا ورحۇن، تولى وزەندەرىنىڭ ۇزىنا بويى، ورتالىق ايماقتاعى وڭعى وزەنىن ورلەي كەلە، تۇستىكتە، ەجەلگى تۇرىك جاسىل-وزەن اتاعان سارى-وزەن حۋاڭحەنىڭ ۇلكەن ءيىنى وردوسقا دەيىنگى قانشاما جەر. كەرەي ۇلىسىنىڭ قۇتتى ۇيىعى – ءبىزدىڭ نەشە مىڭ جىلدىق تاريحىمىزدىڭ كۋاسى، ارىدا ۇلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ بەرەكەلى بايتاعى بولعان وردا-بالىق قالاسى، كەيىندە ۇلۇع ۇلىس تۋ تىككەن قاراقورىم قالاسى ورناعان قاتىن-بالىق، ول ەكەۋى دە قيراپ، توزعان بۇگىنگى كۇنى كۇل-تەگىن مەن بىلگە-قاعان ەسكەرتكىشتەرى ساقتالىپ تۇرعان قاسيەتتى ورحۇن وزەنىنىڭ بويىنداعى، اينالاسى ات شاپتىرىم، قارا توپىراق، كوك شالعىندى كيەلى القاپ ەكەن. كەرەي حاندارىنىڭ باس ورداسى ۇنەمى وسى وڭىردەن اۋماعان. قۇرجاقۇز-بۇيرىق حان وردا-بالىقتا وتىردى دەپ جازعان ءراشيد-ءاد-دين. بايراقتى جۇرتتىڭ نەگىزگى كاسىبى – مال شارۋاشىلىعى بولعان. سونىمەن قاتار، اڭشىلىققا ايرىقشا ءمان بەرىلگەن. ەگىنشىلىك ءجونىن دە بىلگەن ەكەن.

شىڭعىس حان اتقا مىنەر قارساڭدا كەرەي (كەرەيت) – قونىسى كەڭ، سانى مول، وردا كوتەرىپ، تۋ تىككەن دەربەس ۇلىس قانا ەمەس، تاتار دالاسىنداعى رۋ-تايپالار ىشىندەگى ەڭ دامىعان، مادەنيەتى جوعارى قاۋىم سانالعانىن ايتتىق. كونە تۇرىك بىتىگىنىڭ ورنىن باسقان، عىلىمدا ۇيعىر-تۇرىك تاڭباسى اتالاتىن جازۋ نۇسقاسى قولدانىستا بولىپتى. ۇلىس ۇجىمى، ەل باسقارۋ جۇيەسىندە باعزى قاعانات زامانىنداعى ەجەلگى جورالار مەن تورە زاڭدارى ءوز جالعاسىن تاپقان سياقتى. جاڭا زامانداعى زەرتتەۋشىلەر كەرەي مەن نايماندى ۇلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ بىردەن-ءبىر مۇراگەرى جانە قاعانات ۇلگىسىن شىڭعىس حان يمپەرياسىنا ۇلاستىرۋشى كوپىر بولدى دەپ بىلەدى.
كەرەيلەر يسا ماسىحكە يمان كەلتىرىپ، شوقىنعان با؟
ءراشيد-ءاد-دين: «كەرەي جۇرتىنا يسا ءماسىحتىڭ ۋاعىزى جەتكەن ەكەن»، – دەپ جازادى. سىرتتاي ايتىلعان دەرەكتەرگە قاراعاندا، كەرەي حاندىعىنىڭ حريستيان ءدىنىنىڭ نەستور تاريقاتىن ماقۇل كورۋى – XI عاسىردىڭ باستاپقى جىلدارى. ياعني، شىڭعىس حان زامانى، داعدارىس پەن كۇيرەۋدەن ەكى ءجۇز جىل بۇرىن. سونشاما ۋاقىت بويى شوقىندى بولعان سياقتى. كەرەيدەن كەيىن، نەمەسە ولار دا وسى شامادا، نايمان، مەركىت، وڭعىت رۋلارى دا نەستور-حريستيان دىنىنە كوشىپتى. ءبىز تاريحتا تاڭبالانعان دەرەكتى تۇبىرىمەن تەرىسكە شىعارمايمىز. بىراق تۇتاس ەكى عاسىر بويى ۇستانعان ءدىن حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە، ادەت-عۇرپىنا بەلگىلى ءبىر ىقپال جاساۋى كەرەك قوي. باسقانى بىلاي قويعاندا، جاڭا دىنگە كوشۋ – ادامداردىڭ ەسىمىن جاڭارتۋدان باستالادى. ماسەلەن، حريستيان ءدىنىن كۇنى كەشە عانا زورلىقپەن قابىلداعان تۇرىك تەكتى ياكۋتتار مەن شىباشتار تۇرىپتى، ەرىكتى سلاۆيان ءناسىلى ورىستاردىڭ ءوزىنىڭ اتى-ءجونى باستاپقى ۇلتتىق تامىرىنان اجىراعان، ناتيجەسىندە اۋەلگىلەر قارا يۆان بولسا، بۇلار سارى يۆان بولىپ شىققان، ال مۇسىلمانشىلىققا كوشكەن بىزدەردىڭ ەسىمىمىز تۇگەلگە جۋىق اراب-سەميت نەگىزدى. كەرىسىنشە، شىڭعىس حان زامانىنداعى، ەكى عاسىر بويى شوقىندى بولدى دەگەن مەركىت پەن وڭعىت، كەرەي مەن نايماننىڭ حانىنان قاراسىنا دەيىنگى ارالىقتاعى، تاڭبا تۇسكەن ونداعان ەسىمنىڭ ىشىندە عايري دىنگە جاناساتىن، تۇرىكتىك ەمەس ءبىر دە ءبىر كىسى اتىن ۇشىراتا المايمىز. ءداستۇر-سالتىندا دا بۇرىنعى تۇرىكتىك، ەجەلگى كوشپەندى قالىپتان تىس ەشقانداي بوگدە سىپات كورىنبەيدى.

(شىعىستاعى كوشپەندىلەر اراسىندا حريستيان ءدىنىنىڭ ايرىقشا ءورىس الۋى تۋرالى اڭگىمە – كرەست جورىقتارى كەزىندە تاراعان لاقاپ; كەيىنگى، حريستيان قاۋىمى الەمدىك وكتەمدىككە جەتكەن كەزدەگى ۇستەمە، رۋحاني ەكسپانسيا وتكەندەگى جىپتىك ءتۇتىندى قوردالى قوڭىسقا ۇلاستىردى، جاقىن كەزەڭدە تۇگەلدەي جانىشتالۋعا، ودان قالعانى جاڭا دىنگە كوشۋگە ءتيىس جابايىلاردىڭ از-ماز سانا، تۇيسىگى بار كەيبىر توپتارى باعزى زاماندا كادىمگى حريستيان بولىپتى-مىس! ماسەلەنىڭ ەكىنشى ءبىر ۇشتىعى – بۇل جۇرت يسا ءماسىح ىلىمىنەن قۋات العان سەبەپتى الدەنەندەي مادەنيەتكە جەتتى دەگەن بايلام. اينالىپ كەلگەندە، وسىنىڭ ءبارى – كادىمگى وتارشىلدىق يدەولوگيانىڭ تۇرپايى ءبىر كورىنىسى عانا.)

سونىمەن، بۇرىنعى-سوڭعى باتىستىڭ عايري ءدىن، استام پيعىل جەتەگىندەگى وقىمىستىلارى ايرىقشا تۇزدىقتاپ، قاتتاستىرا ايتاتىن ماسەلەسى – مەركىت پەن نايماننىڭ، كەرەي مەن وڭعىتتىڭ نەستور-حريستيان ءدىنىنىڭ ادال ۇمبەتى بولعاندىعى تۋرالى بايىپ، بايلامدار – وتارشىلدىق قيالدان تۋىنداعان، ءتۇپ دەرەگى شاتقاياق، عىلىمي نەگىزى تۇرلاۋسىز اسىرە دەرەك، ارتىق لاقاپ بولىپ سانالۋعا ءتيىس. شەت جۇرتتىڭ جالاڭ سوزىنە ەمەس، وسى رۋ-تايپالاردىڭ سول كەزدەگى تىرشىلىك كەبىنە، ادامدار اراسىنداعى قاتىناس، ارقيلى وقيعالار تىزبەگىنە قاراساق، مۇلدە باسقاشا قورىتىندى جاساۋعا ءتيىسپىز. تەگى، ءبىر زاماندا بيلەۋشى توپ اۋەس كورگەن جات اعىمنىڭ اتى بار دا زاتى جوققا جاقىن، ال جالپى جۇرت تەك ەجەلگى ءتاڭىرى ءدىنىن عانا ۇستانعانى كورىنەدى. مۇنىڭ تاعى ءبىر ايعاعى – كەيىنگى زاماندا بۇل اتاۋلى جۇرتتىڭ ەشقانداي قارسىلىقسىز يسلام دىنىنە كوشۋى بولسا كەرەك.
ءبىرتۇتاس ۇلىستىق قۇرىلىم جولىندا…
ۇلى دالاداعى ەجەلگى تۇرىك قاۋىمىنىڭ قايتادان ۇجىمداسۋى كەزەڭىندە كەرەي پاتشالىعى شىڭعىس حاننىڭ ۇلىلىعىنا ۇيتقى بولدى. ءتۇپتىڭ-تۇبىندە ءبىرتۇتاس ۇلىستىق قۇرىلىم جولىنا قۇربانعا شالىندى. الايدا، شىڭعىس حان مەن توعرىل–وڭ حاننىڭ اراسىنداعى قانتوگىس سوعىستار كەزىنىڭ وزىندە كەرەي تايپاسىنىڭ ءبىرشاما بولىگى، جەكەلەگەن ءىرى تۇلعالارى بولاشاق ۇلى قاعاننىڭ جاعىندا بولعانىن كورەمىز. اقىرى، كەرەي جۇرتى ۇلكەن قازاعا ۇشىرايدى، حاندىعى قۇلاپ، ءبىراز حالقى ءار تاراپقا بىتىرايدى. ايتكەنمەن دە كوپ ۇزاماي-اق شىڭعىس حان ورداسىنىڭ وزىندە اجەپتاۋىر ىقپالعا جەتىپتى. جانە نەگىزگى اسكەر قۇرامىنا قوسىلادى. قىتاي دەرەكتەرىنىڭ ايتۋىنشا، 1204 جىلى، تايان حان مەن جامۇقا گورحان باستاعان قالىڭ قولعا قارسى اتتانعان شىڭعىس حان اسكەرىنىڭ باسىم بولىگى – كەرەي جۇرتىنان ەكەن. اتاقتى ءسۇبىتاي-باحادۇردىڭ جەكە مىڭدىعى كەرەي مەن نايمان، مەركىتتەن قۇرالعان (“يۋان شي”). سونىمەن قاتار، اعايىندى شيراقۇل (سارىقۇل) جانە توبۇقا نوياندار شىڭعىس حاننىڭ تۋىنىڭ استىندا مىڭباسى بولعان، وسى دارەجەدەگى دايىر-باحادۇر سارتاۋىل جورىعىندا ايرىقشا كوزگە ءتۇسىپتى. ال توعرىل حاننىڭ باتىسقا ىعىسقان ءبىر بالاسى (الدە نەمەرەسى) تايبۇعا ءسىبىر حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالادى، بىراق اقىر تۇبىندە ول دا شىڭعىس حاننىڭ دارگەيىنە باس ۇرىپ، كەڭشىلىك العان.

بۇدان سوڭعى زاماندا كەرەي ءتورت ۇلىستىڭ قۇرامىندا دا كورىنەدى. ەجەلگى تايپادان بەلگىلى قولباسىلار، بۇكىل ۇلىس تىزگىنىن ۇستاعان اتاقتى مەملەكەت قايراتكەرلەرى شىعادى. ماسەلەن، بولاشاق ۇلى قاعاندى تەمۋجىن كەزىنەن جاقتاپ، ەڭ قيىن كۇندەردە قاسىنان تابىلعان كەرەي شىڭقاي ەكە ۇلىستا اۋەلى شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ سەنىمدى سەرىگى، ارنايى، اسا جاۋاپتى شارۋالار اتقاراتىن ۇلىعى، ودان سوڭ، وكەتاي، كۇيىك حانداردىڭ تۇسىندا ۇلىس بەگى بولعان. ال مارقۇز-بۇيرىق حاننىڭ نەمەرە قىزى، شىڭعىس حاننىڭ كەنجە ۇلى تولەنىڭ بايبىشەسى سۇرعاقتان-بيكە بۇكىل يمپەريا ومىرىنە ايرىقشا ىقپال ەتىپ وتىرعان، ءارى كەيىنگى، جارىم دۇنيەنىڭ تاعدىرىن شەشكەن ءتورت الىپ تۇلعا: ورتالىقتا وكىم قۇرعان موڭكە مەن قۇبىلاي، ارىق-بۇقا قاعاندار ءhام يراندى جاۋلاعان قۇلاعۋ حاننىڭ اناسى بولعان.

تاتار دالاسىنداعى دۇربەلەڭ مەن بۇلعاق ناتيجەسىندە شاشىلا توزىپ، قاراسىنى كەمىگەنىمەن، ارادا جارىم عاسىر وتپەي قايتادان ەڭسە جازعان كەرەي تايپاسى ۇلكەن اسكەري قۋاتقا جەتەدى. ۇلى يمپەريا ەكىگە جارىلىپ، اۋەلدە قۇبىلاي مەن ارىق-بۇقا، وعان جالعاس قۇبىلاي مەن قايدۋ اراسىنداعى قىرىق جىلدىق قىرعىن باستالعاندا ۇلى دالاداعى، ءداشتى-قىپشاقتاعى كەرەي، تۋىستاس نايمانمەن بىرگە، ارىق-بۇقا قاعاننىڭ، قايدۋ حاننىڭ نەگىزگى جاساقتارىن قۇراپتى. كەيىندە ءبىر بولىگى موعۇلستان شەگىندە، بۇل تاراپتاعى جەتەكشى دۋلات تايپاسىمەن بىرگە ءامىر تەمىرگە قارسى سوعىسادى جانە ۇزاققا سوزىلعان دۇركىن مايداندا ايرىقشا قىرعىنعا ۇشىرايدى. كەرەيدىڭ نەگىزگى توبىنىڭ عۇمىر كەشۋى التىن وردا تاريحىمەن بايلانىستى. قايتكەندە دە ەلەۋلى، ۇلكەن رۋ قاتارىنان شىقپاعان.

يران مەن يۋان شەگىندەگى بارلى-جوقتى جۇرتى، اعايىنداس باسقا دا رۋ-تايپالار سياقتى، زاماننان زامان وتكەندە تۇگەلدەي اسسيميلياتسياعا تۇسەدى. تەك شىعۋ تەگى ءبىر التىن وردا، شاعاتاي ۇلىسى مەن موعۇلستان شەگىندەگى كەرەيلەر عانا وزدەرىنىڭ ءتىلى مەن ادەت-عۇرپى، تۇپكى ءناسىلىن ساقتاپ قالىپتى. كەيىنگى حاندىقتار كەزەڭىندە ازدى-كوپتى مولشەردە قىرىم-تاتار، ءسىبىر-تاتار، باشقۇرت، نوعاي، قاراشاي، ءازىربايجان، وزبەك حالىقتارىنىڭ قۇرامىنا قۇيىلادى. كەرەيدىڭ جەكەلەگەن توپتارى بۇگىندە التايداعى، ەدىلدەگى جانە ەكى سىبىردەگى تۇرىك تەكتى حالىقتار اراسىندا ءوز ەسىمىمەن ساقتالعان ءhام ارعى-بەرگى قالماقتىڭ تورعاۋىت رۋىنداعى ازعانا بولشەگى ءوز اتىمەن اتالادى.

ەجەلگى كەرەي تايپاسىنىڭ ەڭ ۇلكەن قاۋىمى قازاق حالقىنا ۇيتقى بولعان جۇرت قاتارىندا، بۇلار: اشامايلى-كەرەي، اباق-كەرەي، ۋاق-كەرەي، نايمان ساناتىنداعى قارا-كەرەي جانە جەتىرۋ بىرلەستىگىنە ەنگەن كەرەيت ءھام تابىن رۋىنىڭ قۇرامىنداعى جامان-كەرەي، شانىشقىلى ىشىندەگى اق-كەرەي، بايۇلى تايپاسىنا كىرىككەن تازدار رۋىنىڭ ءبىر تارماعى جاستابان (بۇل جاستاباننىڭ ءبىر بۇتاعى انداعۇل جانە تۇرعىلاس جادىك ورتالىق ءھام باتىس قازاقستان شەگىندەگى بىرنەشە رۋدىڭ قۇرامىنان بوي كورسەتەدى، اتاپ ايتقاندا، جادىك: سىرگەلى كوڭىردەك، شاپىراشتى شىبىل، نايمان ءتورتۋىل، قوڭىرات قۇلشاعىش، شەكتى جاقايىم، شومەكەي كەلدىباي، بايۇلى ماسقار مەن التىن، جەتىرۋ كەردەرى مەن جاعالبايلى; ال انداعۇل: جالايىر شۋماناق، دۋلات شىمىر، نايمان كوكجارلى، شەكتى ەسەنالى، شەكتى جانقىلىش، ءالىم تورتقارا، شومەكەي كەلدىباي، شومەكەي بالقى، بايۇلى شەركەش، بەرىش بايباقتى قۇرامىنداعى اتاۋلى سۇيەكتەر ساناتىندا). ۇلى دالاداعى ازامات سوعىسى كەزىندە ايرىقشا جاپا شەگىپ، قيساپسىز قىرعىنعا ۇشىراسا دا، ۋاقىت وزا كەلە ءار تاراپتان توعىسىپ، قايتا قۇرىلعان كەرەي تايپاسى ۇلى جورىقتار، ودان سوڭعى تۇپكىلىكتى قونىستانۋ داۋىرىندە جاڭعىرا ۇيىسىپ، باياعى باتىس تۇرىك قاعاناتى، كەيىنگى كوك وردانىڭ ۇيىقتى، قۇت قونىسىن باۋىرىنا باسقان جاڭا ۇلىس – قازاق ورداسىنىڭ قۇرامىنا ەجەلگى ەسىمى، دۇرمەكتى توبىمەن قوسىلعانىن كورەمىز.
كەرەي جۇرتىنان شىققان بەلگىلى تۇلعالار كىمدەر؟
ەجەلگى كەرەي تايپاسىنىڭ كەيىنگى قازاق ىشىندەگى ەڭ ۇلكەن، اتاۋلى تابى – اباق، اشامايلى، كەرەيىت رۋلارىنان شىققان بەلگىلى تۇلعالار ءبىرشاما، اتاپ ايتقاندا: XVIII عاسىردا جاساعان بايجىگىت كۇيشى، XVIII عاسىرداعى اتاقتى قولباسى، كەرەي ەر جانىبەك، قولباسى شۇبارايعىر قوجابەرگەن باتىر، XIX عاسىردا جاساعان ازاتتىق جىرشىسى نىسانباي، كۇيشى بەيسەمبى بي (بەجەڭ), سازگەر سەگىز-سەرى، ءانشى كومپوزيتور ءبىرجان-سال، XX عاسىردا جاساعان، شىعىس تۇركستاننىڭ دەربەستىگى ءۇشىن ارقايسىسى ءوز جولىمەن كۇرەسكەن وسپان باتىر مەن دالەلحان گەنەرال، سوۆەتتەر بيلىگى تۇسىندا جاساعان، ەڭبەك ەتكەن: مەملەكەت قايراتكەرى سماعۇل سادۋاقاسوۆ، ۇزاق ۋاقىت قازاق رەسپۋبليكاسىن باسقارعان، اۋەلدە ەكىنشى حاتشى، كەيىندە ءبىرىنشى حاتشى بولعان جۇماباي شاياحمەتوۆ، جازۋشىلار ءسابيت مۇقانوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ، سافۋان شايمەردەنوۆ، تاريحشى ماناش قوزىباەۆ، مۇسىنشىلەر حاكىمجان ناۋرىزباەۆ، تولەگەن دوسماعامبەتوۆ، سۋرەتشى قاناپيا تەلجانوۆ، ءانشى ەرمەك سەركەباەۆ، كومپوزيتور ەركەعالي راحماديەۆ جانە جازۋشى، تاريحشى مۇحتار ماعاۋين…

تاريحشى، جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ «شىڭعىس حان» رومانىنان ىقشامدالىپ الىندى.

اشامايلى كەرەي — قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنداعى تايپا. شەجىرە بويىنشا، ورتا جۇزدەگى كەرەي (كەرەيت) تايپالارى بىرلەستىگىنەن تاراتىلادى. اشامايلى ەتنونيمى جونىندە جورامال كوپ. كەرەيدىڭ ءتور شەجىرەسىندە كەلتىرىلەتىن نۇسقالاردىڭ بىرىندە — اقارىستىڭ ءبىر بالاسى دانا بيدەن قويانباي، ودان سارىكەرەي، ودان قارابي تۋادى. اشامايلى كەرەي مەن اباق كەرەي وسى قارابيدەن تارايدى دەيدى.

“الاش ايناسى” ينتەرنەت-گازەتى بۇگىننەن باستاپ، حالقىمىزدىڭ شىعۋ تەگىن، تارالۋىن باياندايتىن تارماعى – قازاق شەجىرەسى تۋرالى اقپاراتتاردى كەزەڭ-كەزەڭىمەن جاريالاماق. وسى ارقىلى ءۇش ءجۇزدىڭ ءار رۋى تۋرالى مالىمەتتەردى توپتاستىرىپ، قازاقتىڭ ورتاق شەجىرە قورىن جاساپ شىعارماق. ەگەر ءسىزدىڭ قولىڭىزدا ءوز رۋىڭىز جايىندا مالىمەتتەر بولسا، ءبىزدىڭ مىنا: info@alashainasy.kz ەلەكتروندى پوشتامىزعا جىبەرۋىڭىزگە بولادى

شەجىرەلىك وسى جۇيەگە ش. قۇدايبەردىۇلى دا، تاريحشى-ەتنوگراف ن. مىڭجاني دا ايرىقشا ءمان بەرگەن. قارابي جاستاي قايتىس بولعان سوڭ جەسىرى شىمىر دەگەن بالاسىن الىپ، توركىنىنە كوشىپ كەتكەن. ءۇيسىن سارىمىرزا جيەنىن اشامايعا مىنگىزىپ جۇرەدى ەكەن دە سۇراعاندارعا “مەنىڭ اشامايلى كەرەيىم” دەيدى ەكەن. سودان اشامايلى كەرەي اتانىپ كەتىپتى. اشامايلى كەرەي دە، اباق كەرەي دە كىشى جۇزدەگى كەرەيت تە ورتا جۇزگە كىرەتىن تايپالار مەن رۋلار دەيدى. اشامايلى، اباق جەكە ادام اتتارى ەمەس، قولدانعان تاڭبالارىنا قاراي (ح — اشاماي، ۋ — اباق) اتالعان، تۋىستاس تايپالار وداعى دەيتىن نۇسقالار دا بار. تۇركى تىلدەرىندە “وماك”، “وباك”، موعول تىلىندەگى “وباك”، “وبۋح” سوزدەرىنىڭ تۋىستاستار “وداعى” دەگەن ماعىنا بەرەتىنىن دالەل ەتە وتىرىپ، بۇلاردىڭ تايپالار بىرلەستىگى ەكەنىن بەلگىلى ەتنوگراف م. مۇقانوۆ تا العا تارتادى.

تايپانىڭ ىدىراۋى

ەجەلگى كەرەي ۇلىسىنىڭ تاعدىرى، ىدىراۋى، قايتا قالىپتاسۋى جازبا دەرەكتەردە 13 عاسىردان بەلگىلى. وڭحان (تۇعىرىل) بيلەگەن كەرەي حاندىعىن شىڭعىس حان 1202 جىلى ءبىرجولاتا تالقانداعان. شىڭعىسقا قاراعىسى كەلمەگەن ەلدىڭ باسىم كوپشىلىگى كورشىلەس نايمان حاندىعىنا اۋىسىپ، ەرتىس القابىنا، كۇنگەي التايدان ەسىل، ەدىلگە دەيىن جەتكەن. ۋاقىت وتە كەلە ەجەلگى اتا مەكەنىنە قونىس تەپكەن كەرەيدىڭ ءبىر بولەگى ون ەكى اتا اباق كەرەي اتانىپ، قىتايعا قارايدى دا، قازاقستاننىڭ سولتۇستىك، سولتۇستىك-باتىس وڭىرىنە قونىستانعان اۋلەتتەرى ون اتا اشامايلى كەرەي اتانىپ، ورىسقا بودان بولادى. ولار: سىبان، بالتا، كوشەبە، اقسارى، قۇرسارى، سەمەنالى، نۇرالى، نۇرىمبەت، اقىمبەت، ساماي دەگەن رۋلارعا، 60 بۇتاقتى ۇساق اتالارعا جىكتەلەدى. نەگىزىنەن سولتۇستىك قازاقستان، قوستاناي وبلىستارىندا، شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ شۇبارتاۋ اۋدانىندا تۇرادى. وزبەك، قاراقالپاق، تۇرىكمەن حالىقتارىنىڭ قۇرامىندا دا اشامايلى كەرەي اتالاتىن رۋلار بار. ۇرانى — وشىباي، تاڭباسى — اشاماي.

اباق كەرەي 12 اتاعا بولىنەدى. بۇل ءبولىنىس قىتاي قاراماعىنا وتكەن كەزدەن باستالادى. اباق كەرەيدىڭ قايدان، قالاي تاراتىلاتىنى تۋرالى شەجىرەلەر كوپ جانە ولاردا بىرىزدىلىك جوق، ياعني «اركىمدىكى وزىنە ءجون» دەگەنگە سايادى. ويعىرلىق ءماسالي، دويتەن، ساحاريا قاريالاردىڭ ماقۇلداۋى نەگىزىندەگى اتام جاناتتىڭ (ا.ج) جازىپ قالدىرعان شەجىرەسىندە اباقتان يزەن، جۋسان. يزەننەن ماعىنالى، سيدالى، جابايدى تاراتادى. ماعانالىدان قويلاۋ، بايلاۋ دەلىنەدى. قويلاۋدان-يتەلى. اباق كەرەيدىڭ ىشىندە يتەلى رۋى «نوقتا اعا» اتالادى.
“الاش ايناسى” ينتەرنەت-گازەتى حالقىمىزدىڭ شىعۋ تەگىن، تارالۋىن باياندايتىن تارماعى – قازاق شەجىرەسى تۋرالى اقپاراتتاردى كەزەڭ-كەزەڭىمەن جاريالاماق. وسى ارقىلى ءۇش ءجۇزدىڭ ءار رۋى تۋرالى مالىمەتتەردى توپتاستىرىپ، قازاقتىڭ ورتاق شەجىرە قورىن جاساپ شىعارماق. ەگەر ءسىزدىڭ قولىڭىزدا ءوز رۋىڭىز جايىندا مالىمەتتەر بولسا، ءبىزدىڭ مىنا: info@alashainasy.kz ەلەكتروندى پوشتامىزعا جىبەرۋىڭىزگە بولادى.
نوقتا اعانىڭ جولى – ەرتەدە ەل كوشكەندە كوسەم تۇيەنى جەتەلەيدى جانە داستارقانعا باتا بەرۋ، تاباقتاعى سىيلى مۇشەنى كەسۋدە باسىمدىلىق بەرىلەدى. بايلاۋدان جانتەكەي، جادىك، شەرۋشى رۋلارى تارايدى. سيدالىدان جاستابان، شيمويىن، كونساداق رۋلارى تاراعان. جاستابان رۋى نەگىزىنەن شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ بۇرىنعى شۇبارتاۋ (قازىر اياگوز اۋدانىنىڭ قۇرامىندا) اۋدانىن مەكەندەيدى. كەرەي التايعا بەت العاندا قابانباي باتىر مەن اقتامبەردى باتىر جىراۋمەن دوس-جار شاقانتاي، نۇرالى باتىرلار نايماننان قونىس الىپ، مەكەندەپ قالعان دەلىنەدى. كەيىننەن بۇل ولكەدە اباي ەلى توبىقتىلار قوڭسىلاس بولادى. جاستابان – بەلگىلى عالىم-جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ ەلى. جابايدان قاراقاس، مولقى، سارباس رۋلارى تارايدى. ماعىنالىنىڭ قىزى ماۋلىمنەن شۇبارايعىر تارايدى دەلىنەدى. شەجىرەشىلەر شۇبارايعىردى كەرەيدىڭ جيەنى، مەركىتتى جيەنشارى ەدى دەپ قيىستىرادى. مەركىت – بۇدان سەگىز ءجۇز جىل بۇرىن، ياعني شىڭعىس حان زامانىنا دەيىن-اق بايقال كولىنىڭ وڭتۇستىگىندە قۋاتتى جەكە مەملەكەت قۇرعان ەل بولسا، ول قالاي كەرەيگە جيەنشار بولماق.. شىڭعىستىڭ مەركىت بيلەۋشىلەرىنە دەگەن جەكە باستىق وشپەندىلىگى سالدارىنان 1204 جىلى قىرعىنعا ۇشىراپ، جەڭىلگەن مەركىتتەر سارىارقاعا قاشقاندىعىنا، 1216 جىلى جوشى اسكەرى قازىرگى ىرعىز-تورعاي ولكەسىندە سۇبەدەي اسكەرىنىڭ مەركىتتەردى تولىق تالقانداعاندىعىنا تاريح كۋا. وسى قىرعىننان امان قالعان مەركىتتىڭ ازعانا بولىگى كەيىنەن كەرەيدىڭ قۇرامىنا قوسىلسا كەرەك. ون ەكى رۋعا ءبولىنۋ كوگەداي تورە تۇسىندا، ءمانجى قىتايعا باعىنۋ كەزەڭىنەن بەرى پايدا بولسا كەرەك. شىندىعىنا كەلگەندە ون ەكى كەرەيگە بىردە شيمويىندى، بىردە، جانتەكەي ىشىندەگى قۇلتايبولاتتى جاتقىزۋى وسىنى مەڭزەيدى. ءار رۋدىڭ ءوز تاڭباسى، ۇرانى بار. ولار ءار رۋدىڭ جوڭعارلارعا، كەيىننەن قالماقتارعا قارسى كۇرەسكەن باتىرلارىنىڭ ەسىمدەرى:

1. يتەلى (بۇقارباي)

2. جانتەكەي (شاقاباي)

3. شەرۋشى (بايتايلاق)

4. مولقى (ماشان)

5. قاراقاس (قاپتاعاي)

6. مەركىت (قۇلسارى)

7. جاستابان (جوبالاي)

8. كونساداق (جاباي)

9. شۇبارايعىر (قوجابەرگەن)

10. سارباس (سارىتوقاي)

11. جادىك (جانات)

12. شيمويىن (المەمبەت)
شەرۋشى رۋىنىڭ ۇرانىنا اينالعان ۇزىنمىلتىق بايىمبەت ۇلى بايتايلاق باتىر-ەر جانىبەكتىڭ قارۋلاس سەرىگى بولعان. كەرەي بايتايلاق باتىردىڭ زيراتى دەلىنەتىن توبەشىك سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، اقجار اۋدانى ورتالىعى تالشىق كەنتىنىڭ جاڭاۋىلعا بۇرىلعان جولايرىعى ماڭىنداعى قوقىس توگەتىن ورىن (سۆالكا) ماڭىنا تاياۋ جاتىر. مۇنى ءالى دە ايقىنداۋ قاجەت. بايتايلاق سەمەي ولكەسىندە، ەر جانىبەكتىڭ قاسىندا جەرلەنگەن دەگەن دە پىكىرلەر بار. بايتايلاق پەن ونىڭ بالاسى شۇباش باتىرلار شەرۋشى رۋىن بيلەگەن. كەيىننەن اقتاي بيلىكتى قولعا الدى.قوجابەرگەن جانىبەكۇلى – شۇبارايعىر رۋىنان شىققان باتىر. كوبىنەسە وسى اباق قوجابەرگەن باتىردى اشامايلى قوجابەرگەن تولىبايۇلىمەن جاڭىلىس اتاۋ كەزدەسەدى. اشامايلى قوجابەرگەن ايگىلى باتىر، جىراۋ. اتاقتى ءانشى سەگىز سەرىنىڭ ۇلى اتاسى. اباق قوجابەرگەن ويراتتىڭ ازاتكەر باتىرى امىرسانامەن جاس جاعىنان شامالاس ەكەندىگىن بىلەمىز.شەرۋشى رۋىنان شىققان بايعارا ۇلى كيىكباي باتىردىڭ بەيىتى اقمولا وبلىسىنىڭ اتباسار اۋدانىندا سەرگەەۆكا سەلوسى ماڭىندا دەلىنەدى. قالاي بولعاندا دا كيىكباي باتىردىڭ قازاقستاندا جەرلەنگەنى داۋسىز.جادىك، جانتەكەي، شەرۋشى رۋلارى تۋىستاس، قاناتتاس اتالادى جانە ولارعا بەرگەن حالىق مىنەزدەمەسى دە ءتامسىل بولىپ ايتىلادى. جانتەكەي- اباق كەرەيدىڭ جارتىسىنان كوبىن قۇرايدى. «كەرەي بۇزىلسا جانتەكەيگە سىيادى، جانتەكەي بۇزىلسا، كەرەيگە سىيماس»،- دەگەن ءسوز بار.جادىك بالاسى: 1. مالىك 2. جانات 3. يتەمگەنجاناتتان تارايتىن رۋلار: بايقازان، جاقاي، قوستاي، جاراسباي، مۇڭال، تىلەل، قىدىر، بوقاي.مالىكتەن تارايتىن رۋلار: بايعارا، بايان، قۇلانباي، كوتەن.جانتەكەي بالاسى:1. ءسۇيىمباي2. سۇيىندىك3. ءسۇيىنشالى ءسۇيىمباي بالاسى:1. سامۇرات2. قۇتى3. سامەمبەت 4. بوكەس (ەلگەلدى رۋى تارايدى….سەيسەنباي-سامباي-اباي)5. تولەكە (ەسىركەپ رۋى تارايدى) سامەمبەتتەن تارايتىن رۋلار: اتانتاي، ەسەنتاي (بارقى، بازارقۇل، شاقاباي، تۇكتىباي، قىستاۋباي،ت.ب.), ەسەمباي، 6 تاسبيكە، (اقشا، بورتە، قارجاۋ، جامان، سارى، ەلىباي), ەساعاسى، قازىبەك. تاسبيكە اقشادان: بايعون، بايعوننان: بايتەرەك، بايتەرەكتەن: بايجان، بايجاننان: ۋانعان جۋانىشباي (قاعاي), ورايحان، توقاي، قۋانىق. قاعايدان: اباي، باداي، شاكەرحان، ابزالحان. ورايحاننان: شامەن، شەرىحان، قاناعات. توقايدان: كامەن. كامەننەن: مۇرات، تالعات. قۋاندىقتان: شاپەن، جەڭىسحان، سەپەي (قاجىۇلى جاناتتىڭ زايىبى). شاپەننەن: اتقازى. سۇيىندىك بالاسى: 1. التى2. قالكەسۇيىندىكتەن تارايتىن رۋلار: جايلاۋ، كۇنتۋ ت.ب. التىدان: سارى. سارىدان بەرداۋلەت. بەرداۋلەتتەن: جانىبەك باتىر. (كەرەي ەر جانىبەك) جانىبەكتىڭ قىزى ەرمەكتى (كەي دەرەكتەردە قارىنداسى) توبىقتى ىرعىزباي العان. ىرعىزبايدان وسكەنباي. وسكەنبايدان: قۇنانباي ودان اباي تۋادى.ءسۇيىنشالى بالاسى: 1. قوجامجار2. باراق3. سەكەل4. بۇلانتاي.قوجامجاردان: بوتاعارا، ايتىمبەت. ايتىمبەتتەن: قاراجان. باراقتان: قانگەلدى، تايلاق. بۇلانتاي. بۇلانتايدان: كوبەك.

Alashainasy.kz