1710 jılı Aral teñiziniñ soltüstigindegi Qaraqwmda Qarakesek qwrıltayı ötti. Onı tarihta Qaraqwm qwrıltayı dep te, Qarakesek qwrıltayı dep te tañbalay beredi. Öytkeni bwl jiın ötken Qaraqwm alqabın negizinen Qarakesek ru-taypaları mekendeytin. Osı halıq qwrıltayına şartaraptan jinalğan jwrtşılıq ökilderi (töreler, biler, rubasılar, özge de türli şonjarlar, aqsaqaldar, batırlar, sarbazdar) özderinen küşi basım qaharlı jauğa jwdırıqşa jwmılıp, bükil el-jwrt bolıp birigu jolımen qarsı twramız dep bir auızdan şeşken. Şeşim asa kürdeli, qayğılı-zarlı jan küyzelisi bwrqağan auır ahlaqtıq ahualda qabıldandı. Qwrıltayda äuelde küyzelisti eldiñ ümitin üze tüsken küñirenis ornap twrdı.

Aqılman aqsaqaldıñ biri mäseleni tereñnen qozğap tolğanğan-dı. Qasım han zamanınan beri biz salt etken wstanım qanday edi dep ah wrğan… Auızdan auızğa berilip keledi – sonau wlı ämirşi bizdi dala tölimiz degen. Bizde qımbat mülik joqtığın aytqan. Bizdiñ bar baylığımız – jılqı, sol kezde de, qazir de biz üşin jılqınıñ eti men terisi as äri kiim, süti susın. Äli küngi köñil köterer ornımız – mal jayılımı, jılqı üyirleri. Qaşannan at körinisine süysinetinbiz. Bügingi jau bizdi atam zamannan wstap kele jatqan osı saltımızdan ayırdı. Atamekenimizden tıqsıruda. Jer-suımızdı basıp aluda… jwrt bosıp ketti. Qaytip jan saqtaymız? Eldigimiz qayda qalmaq? Dwşpan atınıñ twyağı astında taptalıp qala beremiz be? Op-oñay jan bere salamız ba? Älde bir aqtıq serpilisimizdi körsetemiz be? Babalar jolına salsaq, küresken jön. Qasıq qanımız qalğanşa soğısu läzim. Elimizdi, jerimizdi, ata-ana, äyel, qız-kelinşek, bala-şağamızdı, bir-birimizdi, oşağımızdı bir jeñnen qol, bir jağadan bas şığarıp qorğağan dwrıs bolmaq. Biraq qaytip? Ne isteu kerek bizge qazirgi asa auır jağdayda? Jan-jaqtan at sabıltıp Qaraqwm qwrıltayına kelgen ağayın, osı jayında keleli keñes qwrayıq degendi ayttı. Jiın barısında türli dauıs şıqtı, torıqqan pikir estildi. «Toz-tozı şıqqan el-jwrttı saqtau üşin, tım qarsılasa bermey, qalmaq qontayşınıñ meyirimine ümit artayıq, – dedi äldebir bas adam qoyanjürek qorqaqtıq körsetip, – sonda qalğan mal-janımızdı aman alıp qalarmız, bwdan arğı ömirimiz qauipsizdirek bolar». Tap sonday köñil-küydegi ekinşi bireui: «Qoy, keteyik bwl jaqtan, Edil asayıq, şalğayğa qonıs audarayıq, päleden söytip qaşıp qwtılayıq», – dep, ürey üstine ürey qosıp jattı. Onı üşinşisi: «Alısqa üdere köşip nemiz bar, jan-jaqqa, sekseuil arasına qoyanşa bıtıray şaşılıp ketsek te bolmay ma, toptalıp qarsılıq körsetpesek bizdi jau izdey de, ala da qoymas», – dep tolıqtıra tüzetip jattı.

Osınau jeñiliske beyil toptıñ aytqandarı qwrıltayğa ümit arta kelgen köpşiliktiñ oy-pikirine qobalju kirgizgendey boldı. Halıq jinalısın şaqırudıñ bel ortasında jürgen Äbilqayır bahadür mwndaydı kütpegendikten tüyilip otır edi, bir kezde nayzağayşa jarq etip, qamıqqan jwrttıñ eñsesin kürt kötergen jäyt orın aldı. Ortağa Bökenbay batır jwlqına şıqtı. Täuke hannıñ aqılımen wyısqan Jetiru birlestiginiñ Tabın ruın basqaratın, erjürektigimen el auzına köpten iligip jürgen batır, jigit ağası.  Ol mäjilis qwrğan jwrtşılıqqa aynala qarap, qattı aytıs üstinde kiiminiñ öñirin  ayırıp jırtıp jiberdi. Qılışın qınınan suırıp alıp, keñeske jiılğandar aldında üyire köterdi de, üzdige söylep, jan ayqayğa bastı: «Dwşpanımızdan öş aluımız kerek! – dedi ol emociyağa tolı jarqın da qozdırğış dauıspen. – Talqanı şığıp tonalğan köşterimiz ben twtqınğa tüsken wrpağımızdıñ qor bolğanın şarasızdana baqılaumen şekteletin beyşara bolmayıq! Biz kek qaytaruğa tiispiz! Qolımızdan qaruımızdı tastamay, qılışımızben dwşpanımızdı şauıp twrıp  jan tapsırayıq! Qıpşaq jazığındağı, ata-babamız aunap-qunağan osınau qazaq dalası tösindegi sarbazdar qay kezde jüreksinip edi! Men qolımdı jau qanına malğanda – mına saqalğa aq kirmegen edi ğoy! Endi men pwtqa tabınğan jabayılardıñ öktem zorlığın jaybaraqat qabılday bermekpin be?! Şükir, tabındarımızda säygülikter jetkilikti, şayqasqa minetin mıqtı twlpar azayğan joq! Beldegi qoramsa ötkir swr jebeden ortayğan joq! Keruli sadaqtıñ quattı jağı serpimdiligin joğaltqan joq! Qılış mayırılğan joq! Şayqasamız!» Bökenbay batırdıñ osınau jürekjardı sözi jeñiluge moyınswnğandarğa eltigenderdiñ köñil-küyin şapşañ öz jağına bwrıp aldı. Jer-jerden jinalğan rular men atalıqtardıñ basşıları, aqsaqaldar, biler men swltandar birinen soñ biri söylep, qazaq jer-suınan jaudı quıp şığudı, qaytkende jeñiske jetudi maqsat etken sözder ayttı.

Qwrıltayğa jaña serpin endi. «Qwp aldım Bökenbay batırdıñ sözin!» – dep jariya etti el ağalarınıñ biri. «Ant etem jaudan öş aluğa!» – dedi ekinşisi onı qostap. Osılay, saltanattı ant beru räsimi kenetten bastalıp ketti de, jıldam wlğaya tüsti. Bir jigit ortağa suırıla şıqtı da, sapısın kökke kötere jalañdattı. Sodan soñ bilegin tilip jiberdi. Bwrq etip  aqqan qandı ortada janğan alauğa tamızıp twrıp: «Ant işem!» – degen sözdermen, bilegin otqa keptirdi. Onıñ ülgisin qoldağandar köbeydi. Jigitter qandı bilekterin tüyistiristi. Tös qağıstırıstı. Ata jaudan qorğanu, tuğan jerdi azat etu barşanıñ esil-dertin aldı. Ant bermegen jan qalmadı. Biri ortağa aqboz at jetektep äkeldi, tördegi aqsaqaldan bata swradı. Bata berildi. Qwran oqıldı. Jılqı bauızdaldı. Qwrıltayğa qatısuşılar arnayı soyılğan aqboz attıñ etin asıp jep, qwrğan odaqtarınıñ tabandı da mıqtı bolmağın aytıp jattı.

Jer şalğay, Täuke han alısta. Wlı hannıñ öz kelisimi bar. Ol bwdan bwrın aymaqtardı basqaruğa öz ökilderin tağayındağan, keyingi jıldarı jaña jağdaydı eskere otırıp, är aymaqtıñ öz  hanın saylaudı qoş körgen. Bwdan birer jıl ilgeride, şığıs aumaqtağı jwrttı basqaruğa Täuke hannıñ batasımen Qayıp han saylanğan bolatın. Oğan Orta jüz ben sol jaqtı mekendeytin Kişi jüzdiñ bir böligi qaraydı. Sol şamada Wlı jüz Abdolla handı taqqa otırğızıp aldı. Endi osınau qwrıltayda, osınau keñeytilgen biler keñesinde Kişi jüzdiñ hanın saylap alğandarı orındı bolmaq.

Han lauazımına küni keşe başqwrt tağında bolıp kelgen, jorıqtarda jihangerlik jaqsı atı şığıp jürgen Äbilqayır bahadürdi saylau wsınıldı. Qwrıltay müşeleri bwl wsınıstı qızu qoldadı. Swltandar men biler Äbilqayır bahadür swltandı aq kiizge otırğızıp, jwrtşılıq aldınan alıp ötti: han köterdi. Tabın Bökenbay batır halıq jasağına jetekşilik etetin sardar retinde tanıldı. Osılay, oyrattardıñ üdey tüsken agressiyasına jauap retinde, qazaq eliniñ batısındağı ölkede memleket işindegi jaña äkimşilik birlik – öziniñ äskeri bolatın Äbilqayır handığı payda boldı. (Bwl – Joşı äuletinen şıqqan İİ Äbilqayır. Bwdan bwrın aytqanımızday, İ Äbilqayır Aq Orda ämirşisi Baraq han qaza tauıp, Noğay Ordası bölingen soñ, Aq Ordanıñ qalğan böliginde qwrılğan «Äbilqayır handığın» bilegen). Handıqqa Kişi jüzdiñ Älimwlı, Baywlı, Jetiru birlestikteriniñ köp böligi kirdi, Orta jüzden qıpşaq pen nayman rularınıñ biraz böligi endi. El işine köteriñki köñil-küy ornadı. Basqınşılarğa tosqauıl qoyuğa jwrt tas-tüyin äzirlendi. Ökilderi qwrıltayğa qatısqan aymaqtardan jäne qwrıltay şeşimin estigen özge jerlerden de sarbazdar otan qorğaytın jorıqtarğa saylana bastadı. Auıl-auılda wstalar, şeberler, ismerler iske kiristi. Qaru-jaraq dayındadı. Dulığa, sauıt tigip, jebe, sadaq, aybalta, qılış, şoqpar soğıp jattı. Jwmıs qızdı.

Taqqa otırğan bette Äbilqayır han köptegen özekti mäselelermen betpe-bet kelgen edi. Qwrıltaydan keyin ile-şala ötken Qaraqwm şayqası qazaqtıñ otanşıldığı, namısı joğarı ekenin körsetti. Dwşpandı wyımdasqan türde türe qudı. Alayda Edil qalmaqtarı men Jayıq kazaktarı, tipti küni keşe müddelerin özi aralarına barıp qorğasqan başqwrttar da eldiñ teristigi men teristik-batısındağı qwnarlı jer-suğa, Edil-Jayıq aralığına, Irğız, Tobıl özenderi alqaptarına sol alapat wrıstan keyin de wdayı köz alartıp, älsin-älsin qazaqtarmen qaqtığısıp qaluların doğarmay twrğan. Al oñtüstikte Cevan Ravdannıñ joñğarları tegeuirindi jorıqtarın toqtata qoymağan edi. Osınday kürdeli ahual saldarınan Äbilqayır birneşe bağıtta bir mezgilde äreket etu joldarın oylauğa mäjbür boldı. Halqı onı tüsindi, qoldadı. Är atadan iriktelgen jigitter atqa qondı.  Sonda Äbilqayır han men Bökenbay batır bas bolıp, az uaqıtta qalmaqtı Qaraqwm alabınan asırdı. Jem özeninen qudı. Jayıqtıñ arğı betine deyin tıqsırdı. Sarısu özeniniñ sırtına qaşırdı.

Äbilqayır hannıñ qalıptasqan jağdayğa baylanıstı tastağan wranına Qayıp han men Abdolla han öz ünderin qostı. Tabın Bökenbay batır bastağan qaharman sarbazdar qatarına el işindegi Tama Eset batır, Qoşqarwlı Şaqşaq Jänibek, Qanjığalı Bögenbay, Qarakerey Qabanbay sındı ondağan aytulı batırlar qosıldı. Solar bastağan sarbazdar azattıq üşin alısıp, dwşpan jasaqtarın elden quıp şıqtı. Joğaltqan köşi-qondıq jerlerin, şwraylı jaqsı jayılımdarın qaytarıp aldı. Qazaq handığınıñ äskeri 1711–1712-şi jıldarı joñğar basqınşılarına toytarıs berumen, olardı handıqtıñ jer-suınan alastap, şığısqa ığıstırıp tastaumen ğana şektelmey, olardıñ eline – Joñğariyağa basıp kirdi. Sätti jorıq jasap, oljalı oraldı. Oyrattardıñ qarımta qaytaru maqsatımen  1713 jılı jasağan qarsı şabuılın da  jeñiliske wşırattı. Arağa az uaqıt salıp, joñğarlardıñ qazaq elimen şektesetin wlıstarın tağı şaptı. Sodan keyin birneşe jıl boyı qazaq jäne joñğar elderimen eki arada wsaq qaqtığıstar ğana orın alıp twrdı. Biraz uaqıt tınış ötti. Cevan Ravdan qontayşı äzirge qazaq eline ülken armiyasın bwra qoymadı. Onıñ iri şabuıl jasamauınıñ bir sebebi qıtaymen eki aralarında jaña soğıstıñ bastaluında jatqan.  Oyrattardıñ negizgi äskeri küşi Cin-Qıtay imperiyası äskerlerine qarsı soğısqa jwmıldırılğan bolatın.  Bwl 1715 jıl edi. Qazaqtarğa işki jağdaydı twraqtandırıp, nığayta tüsu mümkindigi tudı.

Osı rette wlan-ğayır Wlı dala tösin alıp jatqan qazaq elin zamana dauıldarına tötep beretindey därejede damıtıp, basqara aludı közdegen jaña jüyeniñ engizilgeni oñdı bolğanın ayta ketu läzim. Jüzder öz aralarında äldebir basımdıqqa qol jetkizudi eşqaşan maqsat etken emes, bir de bir ret  özara qaqtığıstarğa barğan joq. Kerisinşe, aralas-qwralas, ağayıngerşilikpen kün keşti. Al qajettilik tuğanda, ru-taypalardıñ bäri üş jüzdiñ birikken äskerine sarbaz berdi, sırtqı jaudan birlesip qorğanudan eş uaqıtta bas tartpadı. Täuke han men onıñ üzeñgilesteriniñ joğarıda aytılğan nätijege jetkizgen sayasi tvorçestvosı şın mäninde  el ağalarına layıq danışpandıq pen köregendikti tanıtqan edi. Alayda äbden qartayğan Täuke han öziniñ osınau reforması mümkin etken jaña tarihi jağdaydağı elin wzaq basqara almadı. Ol 1715 jılı dünie saldı. Süyegi Qoja Ahmet Yassaui kümbezi janındağı qazaq handarı panteonında mäñgi tınşuğa qoyıldı. Bwl kezde zamana qazaq eline jaña sındarın äkele jatqan. Tarih ğılımında qalıptasqan közqaras twrğısınan qarasaq, Täuke han qazaq eliniñ tarihındağı handıq däuir dep atalatın tarihi kezeñniñ eñ soñğı jäne eñ kemeñger hanı bola bildi, ol qaytıs bolğannan keyin birtwtas memlekettiñ de tarihı ayaqtaldı, söytip, qazaq eliniñ är jüzindegi kişi handıqtardıñ tarihı bastaldı – käsibi de, äuesqoy da tarihşı bitken büginderi osılay sanaydı. Äytse de, belgili bir därejede janı bar bolğanmen, bwl sonşalıqtı ädil twjırımğa jata qoymasa kerek.  Bizdiñ oyımızşa, Täuke han twsında qazaq handığınıñ konfederativtik sipatta damu kezeñi bastaldı deu ädil bolmaq.  Al ol qaytıs bolğannan soñ bwl joba qanday üderisterdi bastan keşti – bwl aldağı äñgimeler ülesinde…

XİV. ALAPAT APAT QARSAÑINDAĞI JAĞDAYLAR

Qaraqwm qwrıltayınan keyingi jıldarı Äbilqayır hannıñ äskeri jasaqtarı teristik-batıs şekaranı qorğauğa batıl kiristi. Edil qalmaqtarımen, Jayıq kazaçestvosımen, tipti başqwrttarmen de jii-jii şayqasıp qalıp jürdi.

Äbilqayır hannıñ özi de älsin-älsin el tınıştığın bwzuşılarğa qarsı şabuıldar jasap qoyatın. Qazan qalasına deyin bardı. Jayıq qalaşığın aydan astam uaqıt boyı qorşauğa alıp twrdı. Oñtüstik Oral, Edildiñ orta ağısı jäne Sibir aymaqtarındağı qazaq elimen şektesetin jerlerde öte şapşañ, jwldızşa aqqan  twlparlarmen şapqan qazaq sarbazdarınıñ körinui patşa äkimşilikterine edäuir qobalju tuğızdı. Jigitterdiñ patşalıq jerine tereñ swğına jorıqtar jasauı Astrahan, Qazan, Sibir guberniyaları äkimşilikterine qorqınış tuğızıp qana qoymay, solardıñ bas qolbasşısı Äbilqayır hannıñ esimin äbden tanıp aldı. Resey guberniyaları men Qazaq handığı arasında elşiler tolassız jürip jattı. Eki jaqtan alınğan twtqındardı bosatudıñ yaki özara almasudıñ joldarın kelisu, qazaqtar men reseylik bodandar (Jayıq jäne Sibir kazaktarı, qalmaqtar, başqwrttar) arasındağı äskeri qaqtığıstardı, türli özge de kikiljiñderdi şeşip, retke keltiru, sonday-aq sauda-sattıq baylanıstarın damıtu, köpesterdiñ qazaq halqı işine baruına jağday tuğızu, dala üstimen ötetin sauda keruenderiniñ qauipsizdigi mäselesin şeşu – kelissözderdiñ negizgi taqırıptarı boldı.

1715 jılı Türkistanda Täuke han dünie saldı. Qazaqtıñ bas hanın arulap qoyuğa üş jüzdiñ de handarı, keybir qalalardağı kişi handardıñ bäri, swltandar, biler men el işindegi özge de bas adamdar tügel qatıstı. Qaralı astan keyingi mäslihatta el basqaru tizginin kim wstaytını talqılandı. Qazaqtıñ köne zamannan kele jatqan jası ülkendi sıylau haqındağı jol-jorasına säykes,  jalpıqazaq ämirşisiniñ ökilettilikteri han tağında otırğan merzimi men jası esepke alınıp, jüzderdegi handardıñ birine berilgeni jön dep şeşildi.  Solay tañdalğan ağa han öz aymağındağı biligimen qosa, basqa äriptesterimen aqıldasa otırıp Äz Täukeniñ mindetin atqarsın, sonday tärtip el birligine tiimdi qızmet etedi degen wyğarımğa toqtastı. Söytip, qazaqtıñ ağa hanı  retinde Täukeniñ közi tirisinde eñ birinşi bolıp şığıs ölkede han märtebesine köterilgen Qayıp han tanıldı. Osı oqiğanıñ artınşa, sol 1715 jılı, bwl jayında Äbilqayır han orıs patşasınıñ Tobıl (Tobol'sk) qalasındağı sibirlik ökimetine hat jazıp habarladı. Qayıp hannıñ özi de Tobıldağı gubernator äkimşiligine jibergen arnayı elşisi arqılı hat joldap, Äz Täukeniñ izbasarı bolğanın bayan qıldı.

Sibir aymağı ökimetiniñ basşılığına tağayındalğan Matvey Gagarin gubernator qızmetine 1711 jılı kirisken-tin. Ol mwnda Qayıp  qaza tauıp, Äbilqayır ağa han  bolğan 1719 jılğa deyin istedi. Guberniya äkimi kezinde Täuke hanmen, Qayıp hanmen, Äbilqayır hanmen hat jazısıp, elşilerin qabıldap, özi de olarğa elşi jiberip, jii  baylanıs jasap twrdı. (Ol erterekte Nerçinskide voevoda bolğan. Tobılda gubernator lauazımında otırğanında Sibirdegi obalardı qazğızıp, köne zaman kösemderimen birge kömilgen altın bwyım, äşekeylerdi jiıp alğan da, İ Petrge jiberip twrğan. Mäskeu men Petrborda zäulim sarayları bar, Reseydegi eñ bay adamdardıñ sanatına jatatın. Gubernator şağında Qıtaymen jasırın sauda-sattıq jasağanı, Sibirden ükimetke tölenui tiis alım-salıqtı kem bergeni, tipti Sibirdi derbes memleket retinde bölip almaq oyı barı anıqtalğan da,  Petr patşa onı 1721 jılı sıbaylas jemqor retinde Sankt-Peterburgte darğa astırğan. Eldegi özge korrupcionerlerdi üreylendiru üşin, mäyitin birneşe ay boyı darğa asulı twrğan küyi alañnan alañğa köşirip, el nazarına aşıq körsetip qoyıp otırğan desedi). Gagarin atalğan handardıñ üşeuine de  joñğar qontayşısınıñ Qazaq handığın jaulap aludı közdeytin  orasan zor josparı bar ekenin aytıp, orıs patşasınan qoldau izdegenderi jön degen mağınada keñes bergen. Eger olar Resey memleketine bağınar bolsa, atalmış jaudan qorğanularına öziniñ kömektese alatının aytqan. Alayda jeme-jemge kelgende olay etpedi. Qayıp han men Äbilqayır han joñğarğa qarsı orıs äskerimen birlesip jorıq jasau jayında 1717–1718 jıldarı wsınıs bildirgen, biraq qoldau tappadı. Öytkeni orıs ükimeti, şındap kelgende, Joñğariyanıñ älsiregenin qalamaytın. Reseyge bwl köşpendi handıq sol şamada küşeyip kele jatqan Cin-Qıtay imperiyasına qarsı küş retinde qajet edi. Äri, joñğarlar da, Edil boyındağı qalmaq tuıstarı sekildi, orıs patşalığınıñ bodandığın qabıl eter dep te ümittenetin. Sondıqtan Gagarin qazaq handarınıñ joñğarğa qarsı birlesip qimıl jasau jayındağı naqtı wsınısın qwrğaq uädemen aldausıratıp,   äskeri kömek swrağan ötinişine sırğıtpa jauap berumen şekteldi. Al orıs ükimetinen äskeri järdem ala almağan  qazaq armiyası 1917 jılğı jazda Ayagöz  özeni mañında qalmaqtardan oysıray jeñildi. Büginde bwl jäytti tarihşılar  Qayıp han men Äbilqayır hannıñ alauızdığı saldarınan orın aldı dep bağalauğa qwlağan…

Şığısta Cevan Rabdan qontayşı orıs ekspansiyasına azu tisin körsetip qalıp jürdi. Gagarin Sibirge äkim bop tağayındalar qarsañda, İ Petrdiñ jarlığımen Bie jäne Katun özenderiniñ qwyılısındağı qazirgi Biysk qalasınıñ ornına 1709 jılı Bikatun qamalı salınğan bolatın, joñğarlar sonı jaña äkim twsında tas-talqan etken. Odan olar Petr patşanıñ Ertis aymağınan altın izdeuge attandırğan ekspediciyasın joyğan. (Podpolkovnik Buhgol'c basqarğan üş mıñ adamdıq ekspediciya  1715 jılı Tobıldan şıqqan edi, onı jasaqtauğa Gagarin jauaptı bolatın. Ekspediciya sätsizdikke wşırağan soñ, onı jorıqqa dayındaudı wyımdastıru jwmısın naşar jürgizgen dep, ükimet Gagarindi ayıptaydı). Ekspediciyağa qatısuşınıñ birazı twtqınğa alınğan-dı. Twtqındar işinde  şved artilleriya serjantı YUhan-Gustav Renat bolatın. Ol 1709 jılğı Poltava şayqası kezindegi soğıs twtqını edi, sodan orıs äskerinde qızmet etip, patşalıqtıñ şığıs şeginen bir-aq şıqqan. Renattıñ qolğa tüsui Joñğar handığı üşin nağız olja boldı. Ol handıqta 17 jıl qızmet etti. Zeñbirek qwyatın zauıttar saldı. Ken öndiru zauıttarın aştı. Oq-därimen atılatın qaru-jaraq jasaudı jolğa qoyıp berdi. Östip, joñğar twtqınında jürgen reseylik äskeri adamdardıñ arqasında, Joñğar handığında soğıs öndirisi payda boldı. Handıqtıñ äskeri küş-quatı arttı. Mwnıñ İ Petrdi alañdatıp, oylandırğanı sonday, mäseleniñ nasırğa şabuı ıqtimaldığınıñ aldın alu üşin, 1716 jılı Cevan Rabdanğa arnayı elşi jiberuge mäjbür boldı. Sosın kazaktar men soldattar qaytadan Ertis boyımen joğarı örley bastadı. Olar är basqan jerlerine qamaldar salıp, qarulı  garnizon qaldırıp otırdı. Al joñğar qontayşısı orıs sındı küşti qarsılaspen tikeley ayqasa ketuden tartındı. Äskeri teke-tireske barudan, soğısudan qaşqandıqtan, orıs ekspediciyasınıñ şığısqa qaray tek Ertis boyımen jasağan ekspansiyasına köz jwma qaradı. Ertis pen Ob' arasında köşip-qonıp jürgen Altay köşpendilerin işki audandarına qonıs audarttı. Sırtqı sayasi jağday kürdeli sipat aldı.  Handığına qaraytın aumaqtıñ birazınan ayrıluğa tura keldi. Degenmen Joñğariyanıñ öz işinde halıqtıñ tığız boluın qamtamasız etti.  1715 jıldan beri joñğarlardıñ negizgi äskeri-soğıs qimıldarı ekinşi oyrat-cin soğısı maydandarına auısqan bolatın. Al 1717 jıldan bastap soğıs Kukunor (Kök köl) aumağı men Tibet jerlerinde jürip jattı. Kukunor handığı Tibettegi buddizm ortalığınıñ üstinen qaraytın, al bwl Cin-Qıtay bileuşileri üşin – jol beruge bolmaytın jäyt edi, sondıqtan olar öz äskerin solay qaray bağıttap, 1719 jılı Tibetke basıp kirdi. Onıñ aldında oyrattar Tibetti basıp alıp, Lhasanı talan-tarajğa tüsirgen. Endi özderine soğıs aşa kelgen cin äskerin talqandadı. Sonda Cin-Qıtay imperatorı Kansi Tibetke arnayı äskeri ekspediciya jiberip, oyrattardıñ sondağı handığın 1720 jılı müldem joydı. Odan Hami, Twrpan alqaptarın aldı. Joñğar handığına kiruge dayındaldı. Tibettegi jeñisti şeruiniñ jalğası retinde, 1720–1721 jıldarı Şığıs Türkistanğa jorıq jasadı. Ürimşini basıp aldı. Jeri men qalasın özine qaytaru üşin joñğarlarğa ülken küş-jiger jwmsauğa tura keldi. Osı şaqta Qara Ertispen jüzgen Reseydiñ ekspediciyalıq  küşteri Joñğariyanıñ tap ortasınan şığa keldi.  Joñğarlar olardıñ özen boyımen ilgerileuin körmegensigenmen, tap mwnısın kütpegen bolatın. Onsız da cindermen, halhalarmen, qazaqtarmen soğısıp jürgendikten, endi orıstarmen arada jaña maydan tuuı olar üşin  müldem qolaysız edi. Sondıqtan Cevan Rabdan şwğıl attandırğan elşilik İ Petrge kömek swray baradı, alayda oñ nätijege jete almaydı.

Sol 1721 jılı  İ Petr Coltüstik soğısında jeñiske jetip, el aumağın Baltıq teñizi jağına qaray keñeytken. Sodan soñ patşalıqtı imperiya, özin imperator dep jariyalağan. Al senat imperatorğa Wlı Petr degen ataq bergen. Jaña märtebe Wlı Petrge wlan-ğayır jaña jospar jasattı. Ol oñtüstik-şığıs bağıtqa nazarın tikti. 1722 jıldıñ basında Joñğar ämirşisi Cevan Rabdanğa arnayı elşilik attandırdı. Qwramında geodeziya jäne tau-ken isi mamandarı bar, yağni ğılımi sipattı bwl ekspediciyanı artilleriya kapitanı Ivan Unkovskiy basqardı. Unkovskiy basqarğan osınau elşiliktiñ aldına tek qana qontayşımen diplomatiyalıq kelissözder jürgizu ğana emes, sonımen birge Sibirden Orta Aziyağa baratın özen joldarın zerttep, altın kenin izdey qaytu mindeti qoyılğan bolatın. Missiya kerueni erte köktemde Tobılğa keldi, odan jalpaq taban qayıqtarğa minip, Ertis boyındağı Semeyge, sosın Ertistiñ sol jaq salası Şar özeni añğarımen Qalba qırqalarına bardı, ülken qiındıqpen qalıñ qarlı Tarbağataydan astı. Emil özeninen ötti. Sodan keyin Altın-Emil qırqalarımen jürip,  küzde Joñğar qaqpası arqılı jazıqqa şıqtı, tağı biraz jer-sudı artqa salıp, 1722 jılğı qaraşanıñ soñına qaray İle özeniniñ orta ağısındağı qontayşı ordasına jetti.

Bwl kezde Cevan Rabdan qıtay qateri jäne qazaq elin şabu jayın oylastırıp otırğan…

Beybit Qoyşıbaev

Abai.kz