Қайы Қаңлылардың Анадолы жеріне баруы туралы

| Apr 17, 2016

СҰЛТАННЫҢ СҰРАҒЫНА ЖАУАП
немесе Қайы Қаңлылардың Анадолы жеріне баруы туралы

Сұлтан Сүлеевтің “Ертұғрыл” фильмінде айтылатын Қайы руы туралы сұрағына жауап бере кеткенді жөн көрдім. Ондағы рудың аты “қайлы” емес – “Қайы”. Қайы – Қаңлы тайпасының бір бөлігі (Шәкәрім Құдайбердіұлы). Қайы қаңлылар 1280 жылдары бүгінгі қазақ топырағынан ауып, қазіргі Түркменстан арқылы жылжып, Фрат (Ефрат) өзенінен өткен. Өзеннен өту кезінде Қайы Қаңлылардың көсемі Сүлеймен суға кетіп, Дундар деген баласы мұны жаман ырымға жорып, 50 мың түтінді ертіп кері қайтып кеткен. Ал Ертұғрыл Хайым анасының қолдауымен 440 түтін қаңлыларды бастап жорық жолын жалғастырған. Мақсат – қаңлылардың алдыңғы легі селжүктер барып орныққан Анадолы жеріне жету болған.

Анадолыға жеткенде қатты шайқастың үстінен түседі. “Не істесек болады? Кімге көмектесеміз?” деген сұрақ туғанда Хайым ана “Қай жақ жеңіліп жатса – соған көмектесіңдер!”,-дейді. Ертұғрылдың қолы жеңіп бара жатқан қолдың ту сыртынан тиісіп быт-шытын шығарады. Сөйтсе – қан майданға түсіп жатқан селжүктер мен монғол әскері екен. Қайы қаңлылардың арқасында селжүктер жеңіп, оған қатты риза болған патшасы Алаеддин Кейқуат Қайы қаңлыларға Доманиш деген жерді – жайлау, Сөгүт деген жерді – қыстау етіп беріпті.

Қаңлылар ұзақ жорықтан тоқтаған жерінде қаңлы палауын жасап “Жорық мерекесін” (түрікше Иорук байрамы) той өткізіпті. Сол мереке жыл сайын қыркүйек айының екінші жексенбісінде Түркияның Сөгүт қаласында әлі күнге өткізіледі. (2012 жылы арнайы шақырумен барып сондай бір мерекесіне қатысқаным бар).
Ертұғрыл халқын орналастырып, аймағына қосымша жер қосып билігін кеңейтеді. Гректермен кезекті соғыста селжүктер талқандалып Ертұғрыл бөлек падишахқа айналады. Ол дүниеден өткен соң 1299 жылы билікке оның ұлы Оспан (Осман) келеді. Осман падишах үш құрлыққа, әлемнің 57 мемлекетіне жеті ғасырдай билігі жүрген әйгілі Османлы империясының негізін қалайды. Қайы қаңлылардың қысқаша тарихы осындай!
P.S.Толығырақ деректерді менің жеке парақшамнан өткен жылы жарияланған посттардың бірінен табуға болады.

Марат Токашбаевтың facebook парақшасынан алынды.

АБАҚ АНА ЖӘНЕ ТАСБИКЕ АНА

kerey.kz

Мәми би Жұртбайұлының шежіресінде айтылуынша Керей ұлысының арғы тегі – Шеп, Сеп, Байлау, Қойлау, Елдей, Көлдей, Изен, Жусан секілді тайпалардан таралады екен. Аталған тайпалардың біразы ескі тарих беттерінен кездессе, енді бір бөлімі қазірге дейін Керей руындағы аталардың есімі ретінде аталып келеді. Мұның бір себебін арғы тарихтағы аталардың аты өшпесін деп кейінгі ұрпақтарының аталар атын қайта жаңғыртып қойған дәстүрінен қарау керек. Абақ атауына келсек, арыда Керей ханзадалары мен ханышаларының арасында Абақ, Абақберді, Абахан, Абақтай, Абақай, Абақ бике сынды есімдер болған. Сол ата-апаларының жолын жалғаған, тозып кеткен Керей елінің басын қосып, оған әз ана болған Абақ есімді қасиетті ана өмірде болған адам. Қазақ тарихында ру атына айналған әз аналар аз болмаған. Көрнекті жазушы,
Тұрсын Жұманбай «Үйсінбай кітабы»

kerey.kz

Бұл Дағандел, Бақанас өлкесінен шыққан би Үйсінбай Жанұзақұлы хақында құрастырылып жазылған кітап. Тың толықтырылған еңбекте болыс Әлдеке Күсенұлы, Дағанделі болысының басшылары мен билерімен қатар Әбдірахман Әлімханұлы Жүнісов сынды айтулы тұлғалар жайлы әңгіме қозғалған. Олардың ел алдындағы еңбектері, билік, кесім – шешімдері, халық аузында қалған қанатты сөздері мен өмір жолдары, ата – тек шежіресі қамтылған. Сонымен қатар мұрағат деректеріндегі мәліметтер келтірілген. Кітапқа есімі енген ерлердің заманы, үзеңгілес серіктері туралы жазылған кей мақалалар, жыр –дастандар, үзінділер енген. Кітап қалың оқырман қауымға арналған. Тұрсын Жұманбай «Үйсінбай кітабы», - Жебе баспасы, Шымкент қаласы.134 бет толық нұсқасын төмендегі сілтеме арқылы оқи аласыз. Үйсінбай кітап kerey.kz
ТАРИХ ҒЫЛЫМЫ ҚАЗІР ЭЗОТЕРИКАЛЫҚ ТОПТАРДЫҢ МЕНШІГІНДЕ

kerey.kz

Шығыстанушы-тарихшы Өмір Тұяқбайдың бұрында да «Қазаққа қандай тарих керек? Тәуелсіздік кезеңінде жасалған тарихи мистификациялар хроникасы» деп аталатын мақаласын (22.05. 2025. Zhasalash.kz) оқып ем. Риза болғам. Жақында Ө. Тұяқбайдың «Қазақстанда тарихи бұрмалаулар мен мифтерге тосқауыл қоюдың жолдары» (02.10. 2025. Zhasalash.kz) атты тағы бір мақаласымен және таныстық. Өте өзекті мәселені көтеріпті. Тарихта орын алып жүрген жағымсыз жайттар турасында ой толғапты. Журналистерді, блогерлерді айыптапты. Тарихтан арнайы кәсіби дайындығы жоқ, бәрін бүлдіріп болды деп. Келеңсіздікті тоқтатудың нақты жолдарын ұсыныпты. Бұған да көңіліміз бек толды. Әйтсе де тарихты бұрмалауға, өз өтіріктерін насихаттауға тек журналистер мен блогерлер ғана емес, «арнайы кәсіби дайындығы бар» «тарихшылардың» да «зор үлес» қосып жатқанын баяндап, айтылған пікірді одан әрі өрбітіп, жалғастырайық.
Сталин ажал аузына тастаған қазақтың атты әскері

kerey.kz

Осы уақытқа дейін құпия сақталып келген 106-қазақ атты әскер дивизиясының деректері енді белгілі бола бастады. 1942 жылы дивизия Ақмолада жасақталыпты. Әскери шала дайындықпен жасақталған дивизия 1942 жылдың мамырында, Харьков түбіндегі қоршауды бұзып шығуға бұйрық берер алдында, 4091 сарбазға 71мылтық, яғни 7 адамға бір мылтық және бәріне 3100 жарылғыш оқ –дәрі бәріліпті. Қазақ боздақтарын қарусыз жалаң қылышпен өлімге жұмсауы – «Гитлермен салыстырғанда Сталин солдаттарды өлімге 8 есе көп жұмсадының» айғағы (Михаил Гареев, Әскери академиядан.2005 жыл). “Төртінші билік» газетінің 2016 – жылғы мамырдың 28-жұлдызындағы санында шетелдік архивтерден алынған видеосюжеттегі 106-атты әскер дивизиясы жөніндегі неміс офицерінің айтқаны: «Не деген қырғыз (қазақ) деген жан кешті батыр халық, атқа мініп, ажалға қаймықпай жалаң қылышпен танктерге
ШОҚАН УӘЛИХАНҰЛЫ ДЕГЕН ЕКЕН..

kerey.kz

Ел аузында қазақ оқымыстылары айтты деген сөздер аз емес. Белгілі ғалым, этнограф А. Сейдімбек құрастырған тарихи тұлға, асқан оқымысты Шоқан бабамыздың тапқыр сөздерін назарларыңызға ұсынамыз. * * * Омбыға оқуға жүрер алдында бала Шоқан әкесінің ел іші мәселесін шешудегі кейбір өктем, ожар қылықтарына көңілі толмай, «оқуға бармаймын» деп қиғылық салса керек. Тіптен көнбей бара жатқан баласын қатал Шыңғыс жәрдемші жігіттеріне байлатып алмаққа ыңғайланып: «Шықпаса көтеріп әкеліңдер, арбаға таңып аламыз!» − дейді. Сонда дәрмені таусылған Шоқан әкесіне: «Байлатпа! Абылай тұқымынан байланғандар мен айдалғандар жетерлік болған!» − деп тіл қатады. Бала да болса ақиқат сөзді айтып тұрған баласынан тосылған әке дереу Шоқанды босаттырып жібереді. * * * Петербургте Сыртқы Істер министрлігінің бір