Osıdan bir ğasır bwrın qazaq halqınıñ täuelsizdik jolındağı alğaşqı sayasi qozğalısı Alaştıñ kösemi jäne memleket qayratkeri Älihan Bökeyhannıñ köpşilik bile bermeytin tağı bir qırı  jastarğa degen senimi men olarğa sayasi, tipti ğılımi salada jol körsetip, qoldap otıratını. Biz mwnı Mwstafa Şoqaydıñ ömiri men küresi turalı doktorlıq dissertaciya jazu barısında naqtı bayqağan edik. Talanttı jastarğa köp män berip olarğa erekşe köñil böletin Bökeyhan jastardıñ tegine de qaramağan. Türki mwsılman halıqtarınıñ mädeni, ğılımi jäne sayasi örkendeuine üles qosıp payda keltiru ol üşin birinşi orında twrğan. Osı orayda 1910 jıldardıñ basında onıñ közine Peterborda zañ fakulmtetinde oqıp jürgen student Mwstafa men medrese bitirip kitap jazğan Zäki Uälidi tüsedi. Ekeuine de olar emigraciyağa ketkenge deyin, bağıt bağdar berip qoldau körsetip otıradı.

Osı mäselede özim tüsinbegen bir mäseleni de atap ötkim keledi. Tayauda Mwstafa Şoqay turalı 12 tomdıq jinaq şığarıp, şoqaytanu ğılımına bağa jetpes üles qosıp otırğan professor, akademik Köşim Esmağambetov sol 12 tomdıq jinaqtıñ birinşi tomı bolğan Mwstafa Şoqay turalı monografiyasında meniñ Şoqay turalı zertteuime toqtalıp: “Mwstafa Şoqaydıñ sayasi üstazı Zäki Uälidi” dep twjırım jasağanımdı ayta kelip bılay deydi: “Mwnday jalğan twjırımdar M. Şoqay sekildi älemdik deñgeyge köterilgen qayratkerdiñ tarihi ornın belgileude oqırmandarğa teris tüsinik beredi. Sol sebepti M. Şoqay jöninde türli bwrmalauşılıqtarğa jol bermeude jäne onıñ şığarmaşılıq mwrasın saqtap qaluda qazaq qayratkeriniñ tüpnwsqa eñbekterin jinastırıp, tolıq jinağın şığaru – kezek küttirmeytin is”. Avtordıñ siltemesinde kitabımnıñ atı qana bar, alayda qay betten mwnday pikirimdi körgenin jazbaptı. Öytkeni onday pikir meniñ kitabımda joq. Sonsoñ, meniñ, mwnday twjırım aytuım mümkin de emes. Öytkeni Mwstafa men Zäki ekeui de 1890 jılı tuğan tüydey qwrdas jäne alğaş tanısıp birge jwmıs istey bastağan kezderde 20-dan jaña asqan jas jigitter. Qalayşa birine biri wstaz bola aladı. Qayta ekeuiniñ arasında köptegen pikir ayırmaşılıqtarı men minez qayşılıqtarı bar. Men bwlardı kitabımda reti kelgen jerde körsetip otırdım. Meniñşe, Älihan Mwstafa Şoqaydıñ sayasi wstazı der edim. Özim sıylaytın, tipti 12 tomdıqtı dayındau barısında qol jetkize almağan keybir tüp nwsqa materialdardı tauıp berip kömektesken aqsaqal ğalım ağamızdıñ bwl mäselege mwqiyat tağı qarap, jibergen qateligin kitabınıñ kelesi basılımdarında tüzetedi degen ümittemin.

Al endi Zäki Uälidi bolsa, estelikterinde Bökeyhandı öziniñ sayasi wstazı retinde ataydı. Zäki Uälidi estelikterinde Resey mwsılmandarı men Türkistan mäselelerine qanıq boluında Älihan Bökeyhannıñ eleuli eñbek siñirgenin ayrıqşa atap ötedi. Mine biz onıñ bwl sözin Bökeyhannıñ oğan sayasi twrğıdan wstazdık etkendigine dälel retinde alıp otırmız.

Emiraciyağa ketkennen keyin älemdik deñgeyde tanımal wlı ğalım bolğan Zäki Uälidi 1890 jılı, 10 jeltoqsanda Başkwrtstannıñ Isterlitamaq audanına qarastı Küzen aulında ğılımi otbasında tudı. Şeşesi Ümmül Hayat äkesiniñ medresesinde bilim alğan, arab-parsı tilderinde erkin söylegen, ziyalı adam bolatın. Zäki Uälidi estelikterinde bala kezinde parsı tilin şeşesinen, arab tilin äkesinen üyrengenin aytadı. Uälididiñ äkesi Ahmed Şah ta  ğalım edi, öziniñ medresesi de bar-twğın. Ahmed Şah, armiyada orıs tilin bilmegendikten köp qiınşılıq köredi. Sol sebepti, wlınıñ jastayınan orıs tilin de üyrenuin qamtamasız etken. Uälidi eseye kele Ütektegi nağaşısı jäne filosofiyalıq arabşa kitaptar jazğan Habib Najjardıñ qasında biraz uaqıt bolıp bilimin tereñdetti. Söytip erte jastan ğılım jolına tüsken Uälidi 1906-1908 jıldarı äkesi qajılıq saparğa şıqqanda onıñ medresesin basqarıp mwğalimdik jasadı. Äkesi kelgennen keyin Orınbor, Qazan, Ufa, Astrahan qalalarında ğılım ordalarında boldı. Sonda Emil'yanov, Nikolay Aşmarin jäne N. F. Katanov sındı ğalımdarmen tanıstı. 1910 jılı Qazanda Qasımie medresesinde “Türik jäne arab ädebieti tarihı” päniniñ mwğalimi retinde qızmet istedi. Osı kezde “Türik – tatar tarihı” degen eñbegin jazıp 1912 jılı jarıqqa şığardı. Osı kezde Qazan universitetinde Katanovtıñ qoldauımen professor Bogodoritskiy, professor Hvostov jäne Harlampoviç sındı ğalımdardıñ filologiya jäne tarih sabaqtarına qatısıp otırdı. Sonımen qatar nemis jäne francuz tilderinen sabaq aldı. Bartol'dpen de osı kezde tanıstı. Qazan universitetinde “Türik – tatar tarihı” attı eñbegi joğarı bağalanıp universitettiñ “Tarih jäne arheologiya qoğamına” müşelikke saylandı. 1914 jılı Peterbor universiteti onı zertteuler jürgizui üşin Bwhara handığına jiberdi. Onıñ osı sayahatı Qazan jäne Taşkent Arheologiya qoğamdarınıñ jurnaldarında jarıq kördi. Keyin basqa da maqalaları Resey ğılım ordalarınıñ jurnaldarında basılıp twrdı. Sonday-aq ol bwl saparı kezinde Jüsip Balasağwnidiñ “Qwtadğu bilik” (Qwttı bilik) attı türki halıqtarınıñ äygili jädigeriniñ bir qoljazbasın tauıp ğılımi ortağa tanıstırdı. Jas Zäki Uälidiniñ osı ğılımi tabıstarı belgili orıs ğalımdarınıñ joğarı bağasına ie boladı. Bwl Katanovtıñ nazarınan tıs qalmadı. Uälidi onıñ özine degen iltipatın bılay dep jetkizgenin mälimdeydi: “Şığıs türik jäne Monğoldardan şığıstanu jolına qazirge deyin üş adam, atap aytqanda Dorji Banzarov, Şoqan Uälihanov jäne men (Katanov) tüsken edik. Barlığımız orıs mädenietine bükil bolmısımızben berildik. Özim şamandıqtı tastap şoqınıp orıstarğa qızmet istep jürmin. Dorji men Şoqan 35 jasqa tolmay botqadan qaytıs boldı. Öytkeni orıs joldastarımız olarğa jäne mağan osıdan basqa eşnärse üyretken joq. Endi sen törtinşisiñ. Öziñdi bwlardan saqta. Meniñ ortam islam sındı mıqtı mädenietke ie emes edi. Bizdiñ bolmısımız joyıldı. Orıstarğa da jatpız. Sen küşti bir mädeni ortanıñ perzenti bolğandığıñdı esten şığarma”. Onıñ osı keñesinen keyin Uälidi Qazan universitetiniñ tanımal şığıstanuşı professorlarınan tartına bastağanın, Bogoroditskiy men Hvostov sındı basqa salanıñ ğalımdarına jaqın bolğanın aytadı. Uälididiñ şäkirti professor Twnjer Bayqara onıñ Katanovtıñ keñesinen keyin işimdikten boyın aulaq wstağanın jazadı. Uälidi osı kezde Türkiya üşin paydalı bir iske de mwrındıq boldı. Katanov üydegi kitaptarın satatın bolğan soñ, Istambwldağı YUswf Aqşorağa hat jazıp osı kitaptardı türikter satıp alsa degen ötiniş bildirdi. Söytip türikter düniejüzilik birinşi soğıs bastalardan bwrın Katanovtıñ kitaphanasın satıp aldı. Ol kitaptar qazir Istambwl universitetiniñ Türkologiya institutınıñ kitaphanasında.

1915 jıldıñ ayağında Zäki Uälidi Resey Duması Mwsılman Frakciyasınıñ Byurosında jwmıs isteuge Peterborğa attanadı. Ol kezde qalada türik tildes oquşılar, ziyalılar jäne orıs ğalımdarı arasında pikirtalastırğan jiındar bolıp twratın. Mwnday jiındar Sälimgerey Jantörin, Äliasqar Sırtlanovtıñ jwbayı Ämina Sırtlanova, Siräli Lapin sekildi Resey mwsılmandarınıñ körnekti qoğam qayratkerleriniñ nemese Vil'gelm Radlov ispetti ataqtı orıs şığıstanuşılarınıñ üylerinde, ya bolmasa, Peterbor Mwsılmandarı Qayırımdılıq Qoğamında ötkiziletin. Bwl jiındarğa Zäki Uälidi qatısıp jürdi. Sonımen qatar ol jiındarğa Mwstafa Şoqay, äzirbayjandıq Äli Äkber Topçubaşı, türikmen Kakajan Berdiev, qazaq Isa Qaşqınbay, tatar Il'yas Alkin, Swltanbek Mämliev jäne Mwstafa Şahqwlı sındı jastar köp qatısatın. Jinalıstarğa jastardan basqa Älihan Bökeyhan, Älimerdan Topçubaşı, Mahmut Hoja Behbudi, Myunevver Kari, Ahmet Baytwrsınwlı jäne Mirjaqıp Dulatwlı sekildi sol däuirdiñ körnekti sayasi jäne ziyalı twlğaları da keletin edi.

Nemis tekti orıs şığıstanuşısı Radlovtıñ üyindegi bas qosularda tarih pen til turalı qızu talqılaular bolıp jatatın. 1899 jılı jwbayı qaytıs bolğannan keyin Radlov kündiz jwmıs istep, al keşkisin üyinde dostarı, şäkirtterimen otırudı ädetke aynaldırğan. Jastarmen qatar Bartol'd, Samoyloviç sekildi keñ tanımal orıs şığıstanuşıları men Sadri Maksudi Arsal, Älihan Bökeyhan siyaqtı Resey türki mwsılman ziyalıları da qatısqan osı keşkilik jinalıstarda türki halıqtarınıñ mädenieti, tarihı jäne tili turalı mäseleler äñgimege arqau bolatın.  Qart türkitanuşı jinalısqa qatısqandarğa tereñ bilimi men täjiribesi arqılı bağıt-bağdar berip, aytılğan mäseleler turasında oy-öristerin keñeytuge arnalğan kitaptardı tanıstıratın edi. Bwl jiındarda ärine Bökeyhannıñ da Uälidi jäne özge jastarğa öziniñ közqarasın bildirip täjribesin bölisip otırğanında kümän joq.

Ğılımğa jan tänimen berilgen Zäki Uälidi 1917 jılğı Aqpan jäne Qazan töñkeristerinen keyingi alasapıran jağdaylarda, eñ qiın qıstau kezderde de ğılımdı esten şığarmağan. Mäselen, Qazan töñkerisinen keyin qwrılğan Başqwrt avtonomiyalıq ükimetinde Qorğanıs jäne İşki ister ministri bolğan Uälidi keyin twtqındalıp türmege jabıladı. Ol türmede jatıp “Noğaylar tarihı” degen kitabın tämämdap ülgeripti. Ekinşi ret Türkiyada 1944 jılı düniejüzilik ekinşi soğısta nemisterdi jaqtap ügit nasihat taratqanı üşin sottalıp 15 ay türmege jabıladı. Sonda “Jalpı Türki tarihına kirispe” attı qomaqtı eñbegin jazıp şığadı.

Zäki Uälididiñ şäkirti bolğan Istambwl universitetindegi wstazdardan estuimşe, Uälidi joldası Äbdiqadır Inanmen Basmaşılarğa qosılıp Özbek qışlaqtarında bol'şevikterge qarsı qarulı küres jürgizip jürgende bir ziratqa bekinip jaumen atıs jürgizip jatadı. Sonda zirattağı bir beyittiñ qwlpıtasındağı ädemi jazudı közin şalıp qaladı da, joldasına: “Äy, Äbdiqadır, mına beyittiñ jazuı keremet eken. Men oq atıp dwşpandı toqtata twrayın sen qarındaşınmen onıñ suretin jasap al. Ekinşi biz bwl jaqtarğa kele alamız ba, kele almaymız ba?” depti.

Al Basmaşılar jeñile bastağannan keyin, şekara asıp Europağa bet alğan Uälidi jol jönekey kitaphana jäne kitap dükenderine soğıp kitap jinap otırğan. Atap aytqanda, Irannan ötip bara jatqanda Meşhed kitaphanasına soğadı, sonda qoljazbalar arasınan äygili arab jihankezi ibn Fazlannıñ qoljazbasın tauıp aladı. Keyin, 1932-1935 jıldarı arasında Avstriyada Vena universitetinde sol taqırıpta doktorlıq dissertaciya qorğaydı.

Zäki Uälidi Irannan Auğanstan men Ündistanğa ötkende sol jerdegi kitap magazinderinen köp kitap satıp aladı. Bombayda äsirese Babır memleketi tarihına qatıstı qwndı kitaptar alğanın atap ötedi de, “qarulı küresti tastap ğılımi tarihşılıqqa ötkende kitaphanamnıñ negizin Meşhed, Kabul jäne Bombaydan alğan kitaptar qaladı” deydi.

Zäki Uälidi aqırında Europağa jetedi. Berlin men Parij qalalarında Ervard Sakav, Teodor Nöldeke, Ernest von Lö Kok, Jozef Markuart, Pol' Pellio, Jan Deni, M. Bloş sındı ataqtı ğalımdarımen tanısıp aralasadı. Osı kezde onı Europanıñ ğılım ordaları jwmısqa şaqıradı. Ser Edvard Denison Ross Londonğa şaqırsa, francuz ğalımdar Jozef-Antuan Kastan'e men Gabriel' Ferran Parijde özderimen jwmıs isteudi wsınadı. Biraq ol türik ğalımı Rıza Nwrdıñ wsınısın maqwldap Türkiyağa ğılımi jwmısqa barudı qabıldaydı.

Uälidi Europada jürgen kezde Berlinge oquğa kelgen türkistandıq studentter arqılı Ahmet Baytwrsınwlınan hat alğan. Studentter äkelgen gazet jäne jurnaldardı oqıp Türkistandağı sayasi jäne mädeni ahual turalı mälimet alıp twrğanın estelikterinde ayta kelip, Uälidi 1924 jılı, 18 mausımda Orınborda ötkizilgen “Qazaq pen qırğız ğalımdarınıñ twñğış kongresi” turalı mälimetter jariyalanğan gazetterdiñ işinen 28 mausımdağı A. Baytwrsınwlınıñ Äzimbek Birimjanğa jazğan bir hatınıñ şıqqanın atap ötedi. Baytwrsınwlı sol hatta “Bärimizden bäriñizge sälem” dep jazğan eken. Gazet qiındılarında Älihan Bökeyhan, Näzir Töreqwlov, Halel Dosmwhamedov, Mwhtar Äuezov, Ahmet Baytwrsınwlı, Mırjaqıp Dulatwlı, Säken Seyfullin, qırğızdardan Işandıq Arabay wlınıñ esimderi atalıp ötilgen. Zäki Uälidi bwl hattıñ şetelge şıqqannan keyin otannan özine kelgen şın jürekten sälem aytılğan twñğış hat ekenin tilge tiek etedi.

Söytip ol 1925 jılı Europadan Türkiyağa baradı. 1927 jılı Istambwl universitetiniñ Türkologiya institutı belgili orıs ğalımı V. Bartol'dtı lekciya oquğa şaqıradı. Onıñ saparı kezinde, bwrınnan tanıs Uälidi qasında bolıp lekciyaların türik tiline audarıp berip otıradı. Uälidi 1927-1932 jıldarı  Istambwl universitetinde üstazdıq qızmet atqarıp tarihtan sabaq beredi. 1932 jılı türik ükimettik qızmetkerlerimen kelispey qalğan Uälidi Avstriyağa qonıs audaradı. Ol jerde de bos twrmağan Uälidi doktorlıq dissertaciya qorğaydı. 1939 jılı Türkiyağa qaytıp keledi. Istambwl universitetindegi wstazdıq qızmetine qayta ornalasadı. Ol bwl qızmetin 1970 jılı, 26 şilde küni Istambwlda dünie salğanğa deyin jalğastıradı.

Artında 20-day kitap, 400-dey maqala qaldırğan belgili ğalım köptegen şäkirt te tärbielegen. Onıñ biri 1997-2002 jıldarı meniñ Mwstafa Şoqay turalı doktorlıq dissertaciyama jetekşilik jasağan sinolog tarihşı professor Gülçin Çandarlıoğlı. Ol kisiniñ aytuına qarağanda, Uälidiñ tüsiniginde tarihşı degen köp til bilgen adam. Uälidi Istambwl universiteti tarih fakultetinde birinşi kurs studentterine alğaşqı sabaqqa kirgende bılay deydi eken: “Studentter eger sender mıqtı tarihşı bolam deseñder, aldımen mına jeti tildi meñgerinder: arabşa, parsışa, ağılşınşa, nemisşe, francuzşa, orısşa jäne qıtayşa. Sonda sender mıqtı tarihşı bolasıñdar.”

Zäki Uälidimen Älihan Bökeyhannıñ tanısuı 1912 jılı onıñ “Türik – tatar tarihı” attı kitabınıñ jarıq köruimen tığız baylanıstı. Ä. Bökeyhan Zäki Uälidige osı eñbegine oray iltipat bildirip hat jazıp, üyine şaqırdı. Uälidi ol kezde Ufa qalasındağf Sälimgerey Jantörinniñ de özin qonaqqa şaqırğanın aytadı. Ekeui de onı ülken tolğanıs jäne quanışpen qarsı alğan. Sonımen 1912 jıldıñ mamır ayında Uälidi aldımen Samara, odan keyin Ufağa baradı. Älihan onı üyinde üş kün qonaq etip kütip, kitabına joğarı bağa bildire otırıp, zertteuiniñ ayasın keñeytuge keñes beredi. Älihan tamız ayına taman tağı da hat jazıp, Uälididi şaqıradı. Samara qalasındağı Älekeñniñ üyine barsa, Ahmet Baytwrsınwlı da qonaq bolıp otır eken. Birneşe kün qonaq bolıp jatıp jatqan Uälidige olar türki tarihına qatıstı osı zertteuine qazaqtıñ handarın da qosuı turalı keñes beredi. Osıdan keyin Uälidi kitaptıñ ekinşi tomın jazu kerektigi jayında şeşimge kelip, auılına qaytadı. Älihan men Ahmettiñ osı ötinişterin Uälidi arağa jıldar salıp aldımen Kairde 1939 jılı arab äripterimen, keyin Istambwlda 1947 jılı latın äripterimen türik tilinde basılıp şıqqan kitabımen orındaydı. “Bügingi Türkeli, Türkistan jäne tayau tarihı” dep atalatın 700 bettik qomaqtı eñbeginde Qazaq handığı men qatar Alaş Orda jäne Älihan Bökeyhan, Mwstafa Şoqay, Ahmet Baytwrsınwlı, Mirjaqıp Dulatwlı, Mağjan Jwmabaywlı sındı Alaş qayratkerleri turalı da jan jaqtı mälimet beredi. Bwl, Türkiyada Alaş qayratkerleri turalı jan jaqtı mälimet bergen twñğış eñbek edi.

Uälididiñ “Türik – tatar tarihı” attı kitabına 1912 jılı joğarı bağa bergen basqa da adamdar arasında orıstıñ belgili ğalımı Bartol'd ta boladı. Ol “Islam älemi” attı jurnal şığarğandıqtan sol jılı Resey mwsılmandarı arasında sapar şegedi, osı saparda Uälidi onımen tanısadı jäne onıñ bwl saparınıñ mañızdılığı jayında Orınborda şığatın “Uaqıt” gazetinde maqala jariyalaydı. Bwl maqala Bartol'dqa wnaydı. Sondıqtan ol hat jazıp Uälididi Peterbor universitetine şaqıradı.

Uälidi 1914 jılı özbekter arasında jürgende sayasi mäseleler jayındağı äñgimeleri üşin bäreulerdiñ soñına tüskenin bayqaydı, sonda Bökeyhan men Bartol'dtıñ ğılımi mäselelermen şwğıldanğan uaqıtta sayasatqa aralaspau jöninde bergen keñesteriniñ esine tüskenin aytadı. Ufa qalasında mwğalim bolıp jürgende de bwl kenesti eşqaşan esten şığarmağanın keltiredi. Sonımen qatar ol Bökeyhannıñ keñesi boyınşa Orta Aziya halıqtarı turalı zertteulerimen tanımal Gregori Potaninmen tanısıp, köp mälimet alğanın aytadı. Ol kezde 80 jasqa tayağan jäne Sibir men Orta Aziya halıqtarınıñ mädenieti, tarihı, jağırapiyası jäne dastandarı turalı ğılımi maqsattan köri ğılımi läzzat alu üşin sol halıqtarğa süyispenşilikpen qaray otırıp jazğan eñbekterin qwşırlana oqığanın keltiredi. Zäki Uälidi osığan baylanıstı estelikterinde Resey mwsılmandarı, onıñ işinde, äsirese, Türkistan mäselelerimen jiti tanıs boluıma äzirbayjandıq Alimerdan Topçubaşı men qazaq Älihan Bökeyhannıñ eleuli eñbek siñirgenin erekşe rizaşılıqpen atap ötedi.

Bökeyhannıñ iltipatı men qamqorşılığına bölengen Zäki Uälidi men Mwstafa Şoqay 1917 jılğı Aqpan töñkerisinen keyin sayasatta aldıñğı qatarda röl atqaradı. Eki jastıñ tağdırlarındağı wqsastıq tek Bökeyhan siyaqtı bir sayasi kösemniñ qoldauına ie bolularında ğana emes edi.  Äsirese 1917 jılı Aqpan töñkerisinen keyin olardıñ tağdır joldarı barğan sayın köbirek wşırasa bastaydı. Wlttıq avtonomiya qwru jolında ekeui de jetekşi röl oynaydı. Bol'şevikterdiñ öz elderine wlttıq avtonomiya bermeytindikterine közderi jetken kezde, ekeui de şetelge ketip  Türkiya, Evropa elderinde bol'şevikterge qarsı keyde birge, keyde bölek küres jürgizedi.

Zäki Uälidi estelikterinde Şoqay men birge atqarğan sayasi jwmıstarın bayandağanda qazaqstandıq tarihşılarğa äli de beymälim bolıp otırğan bir qatar mäselelerdi tilge tiek etedi. Mäselen, biz onıñ estelikterinen Şoqaydıñ Türkistan avtonomiyasında öz betimen emes, Älihan jäne özge alaş jetekşileriniñ nwsqauı boyınşa Orınbordan Qoqanğa barıp jwmıs istegenin bilip otırmız. Uälidi Mwstafa Şoqaydıñ Alaş jetekşileriniñ şeşimi boyınşa ketkenin, äytpese 1917 jılı, qazan ayınıñ ayağında qızıldardıñ qolına ötken Taşkennen qaşıp kelgen Şoqaydıñ Orınbordan ketudi qalamağanın basa körsetedi. Alaş jetekşileri Şoqayğa Qoqanğa baruın jäne ol jaqtan basqa jaqqa ketpey twruın qadağalap aytadı. Sonımen qatar Uälidi Alaş qayratkerlerinin özine de Başqwrt eline barıp sayasi jwmıstarmen aynalısuın keñes beredi. Orınborda eki künge jalğasqan Alaş jetekşilerimen bolğan bas qosudıñ bolaşaq tağdırlarınıñ jolın belgilegenin aytqan Uälidi onda mınaday şeşimge kelgendigin aytadı:  Demokratiya jäne Resey qwruşılar mäjilisi (uçreditel'noe sobranie) ideyasına adal bolu, Bol'şevikterdi eşqaşan moyındamau, Ukrainadağı siyaqtı ölkelik avtonomiya bağıtın wstau, jeltoqsan ayınıñ soñına taman jalpı qazaq qwrıltayı jäne başqwrt qwrıltayların Orınborda jinau, sonday-aq, Türkistanda da avtonomiya jariyalau”. Osınday şeşimder qabıldanğannan keyin Şoqay Orınbordan Qoqanğa attanıp ketedi.

Mine bwl jağday bizge, Türkistan avtonomiyasınıñ da Alaş qozğalısınıñ qwramdas bir böligi ekenin körsetedi. Bwl da zañdı, öytkeni Türkistan avtonomiyasınıñ qwramında millionnan astam Sırdariyağa qazaqtarı boldı. Qazaq gazetiniñ 1917 jılğı bir sanına qarağanda ol kezde Sırdariyada 1.021.000 qazaq ömir sürgen bolatın. YAğni Alaş qayratkerleri sondağı qazaqtardıñ da müddesin qorğamaq bolğan. Alaştıñ bedeldi müşelerinen Mwhametjan Tınışbaevtıñ da sol avtonomiyada jetekşilik etui bekerden beker emes. Sol sebepten Türkistan avtonomiyasın da Alaş qozğalısınıñ şeşiminiñ bir nätijesi dep twjırımdağan qate bolmasa kerek. Sondıqtan Türkistan avtonomiyasız Alaş zertteuleri, bizdiñ oyımızşa, tolıq bolmaydı. Basqaşa aytqanda, Alaş sayasi qozğalısı bügingi köptegen tarihşılardıñ oylağanınan äldeqayda auqımdı da mazmwndı.

Uälidi estelikterinde daulı tağı bir mäselege toqtalğanın köremiz. Köptegen Alaştanuşılar Älihan Bökeyhan qazaq halqınıñ Orta Aziyadağı özge türki halıqtarımen birigip sayasi odaq qwruğa üzildi qarsı bolğanın aytıp keledi. Uälidi estelikterinde bwl pikirdi joqqa şığaradı. Älekeñ alğaşında türki tildes halıqtardıñ birligine qarsı pikirde bolğanımen, keyin bastan ötken sayasi täjiribeleri onı körşiles türki tildes halıqtarmen bir odaq qwrudıñ qajettiligine alıp kelgenine körsetedi. Ol bwl turalı “Bügingi Türkeli, Türkistan jäne tayau tarihı” attı eñbeginde: “Älihan bastapqı kezde qazaqtardıñ özge türki wlttarmen etnikalıq jäne mädeni baylanıstarına eşqanday män bermey jürdi jäne köşpeli wlttıñ dini fanatizmnen alıs bolğandığın paydalanıp orıs mädenietinen “qazaqtıq” negizde paydalanuğa küş jwmsadı… Özge Alaş qayratkerleri siyaqtı Älihan da qazaq wlttıq qozğalısınıñ ayasında jwmıs istep qazaq halqınıñ qajettilikterin jaqınnan üyrengennen keyin qazaqtardıñ özge türki halıqtarmen mädeni jäne sayasi küş biriktiruiniñ mañızın tüsindi.”

Sondıqtan, Europağa şıqqannan keyin Mwstafa Şoqaydıñ jar salıp aytıp jürgen, keyin 2005 jılı Elbası Nwrswltan Nazarbaevtıñ “Ortalıq Aziya Odağı” dep zamanaui sayasatqa ıñğaylastırıp körşi tuısqan elderge wsınıs etken, “Birtwtas Türkistan” ideyası, köp adam oylağanday, Şoqaydıñ jeke pikiri emes, 1918 jılı Orınborda Alaş jetekşileriniñ kelisken, ortaq pikiri ekenin naqtı aytuğa negiz bar.

Endi bwl turalı Uälidiñ jazğandarına üñilsek, Şoqay Qoqan avtonomiyası qwlağannan keyin qazaq dalalarında tanıstarınıñ üyine tüsip jürip tamız ayı işinde Samara arqılı Ufağa jetti. Ol jerde Zäki Uälididi tauıp, onıñ Yormatıdağı üyine tüsti. Şoqay bwl jerden Uälidimen birge Orınborğa ötti. Osı qalada Alaş liderlerimen bwdan keyingi wlt-azattıq qozğalıstıñ bağıt-bağdarın belgileu maqsatında kezdespek edi. 1918 jıldıñ 30 tamızı men 7 qırküyek künderi arasında Orınbor jäne Samara qalalarında tizbekti birqatar jinalıstar ötkizildi. Bwl jinalıstarğa Alaş kösemderinen Bökeyhan, Baytwrsınwlı, Dulatwlı jäne Tınışbaev qatıstı. Sonımen qatar, Qoqan Ökimeti müşelerinen Ubeydullah Hoja da osı jinalıstarğa qatısuşılardıñ arasında boldı. Sonımen, Alaşorda, Türkistan jäne Başqwrt ükimetteriniñ ökiletti  qayratkerleriniñ bası osı jinalıstarda qosıldı. Jinalıstardıñ qorıtındısında bwl üş ökimettiñ “Oñtüstik-Şığıs Avtonomiyalıq Mwsılman Ölkeleri Odağı” degen atpen bir federaciya qwru jäne qazaq jäne başqwrt äskerlerin bir armiyağa toptastıru turalı şeşim qabıldandı. Uälidi jinalıstarda federaciya josparınıñ jan-jaqtı talqılanğanın aytadı. Atalğan federaciya josparı şamamen qazirgi Başqwrtstan, Qazaqstan, Qırğızstan, Özbekstan jäne Türkmenstandı qamtitın, 4.010.139 şarşı şaqırımdıq bir keñistikti jäne 1917 jılğı esep boyınşa wzın sanı 15.673.680 adam jäne mwnıñ 82 payızın  mwsılmandar qwraytın halıqtı qamtıdı. Orınborda üş ökimet basşılarınıñ jinalısında sonday-aq “Şığıs Resey Mwsılmandarı Odağı” turalı Sibir, Samara ökimetterine jäne Oral men Orınbor kazaktarına wsınıs jasau turalı da şeşim qabıldandı.

Orta Aziyanıñ üş ökimetiniñ jetekşileri Türkistan Federaciyası jobasına qoldau izdeu barısında Türkiyada türik wltşıldığınıñ ideyalıq negizderin saluşı YUsuf Aqşoramen kezdesu ötkizdi. Ol, 1918 jılı qırküyekte Türkiyanıñ Qızılay (Qızılayşıq) wyımı atınan İ düniejüzilik soğısta Resey armiyasına twtqınğa tüsken türik äskerleri men oficerleriniñ Türkiyağa qaytarıluı mäselesine baylanıstı Reseyde resmi saparda jürgen edi. Aqşora Ufadağı eski dosı Müpti Ğalimjan Barudidıñ qonağı retinde Resey Mwsılmandarınıñ Din İsteri Basqarması Mwsılman Ruhani Mäjilisiniñ ğimaratında twrıp jatqan edi. Sol ğimaratqa barğan Bökeyhan, Şoqay, Uälidi jäne Tınışbaevtardan qwralğan delegaciya Oñtüstik-Şığıs avtonomiyalıq Mwsılman Ölkeler Odağı turalı oğan mälimet berdi. Sonımen qatar francuz tilin biletindigine baylanıstı onan bolaşaq federaciyalıq mwsılman wlttıq ökimetiniñ Sırtqı İster ministri qızmetin qabıldauın ötindi. Biraq, 12 qırküyek küni ötken kezdesude, Aqşora Türkiya azamatı boluına baylanıstı Resey işindegi qanday da bir sayasi qozğalısqa belsene aralasuınıñ mümkin emestigin alğa tartıp, özine wsınılğan qızmetten bas tarttı. Sonımen qatar Aqşora odaq atın “Şığıs Türikteriniñ Federaciyası” dep ataudıñ dwrısıraq bolatındığın körsetti. Bökeyhan orıstardıñ bwl odaqqa boyları üyrengenge deyin, oğan pantürkizm tañbası basıluına sebep bolatın ärqanday bir ataulardan boydı aulaq wstaudıñ qajet ekenin, biraq uaqıt öte kele ol attıñ da qabıldanatındığın ayttı. Mine bwl, bizge Bökeyhannıñ 1917 jılı qazan ayında “Qazaq” gazetinde jariyalanğan “Qazaq Türkistanmen bir avtonomiya bolsa, avtonomiya arbasına tüye men esekti par jekken boladı. Bwl arbağa minip biz qayda baramız?” degen pikirinen bir jıl işinde bolğan uaqiğalardan alğan nätijelerden keyin qaytqanın körsetedi.

1918 jıldıñ qırküyek ayında Alaşorda, Türkistan jäne Başqwrt ökimetteri basşılarınıñ jinalısında belgilengen Resey Mwsılmandarı Odağı strategiyası keyinnen Şoqaydıñ Evropada bol'şevikterge qarsı jürgizetin ideyalıq küresiniñ negizin qwrap ol “Birtwtas Türkistan” ideyasına aynaldı. Şoqay tek Qazaqstan men qazaq halqınıñ ğana emes, bükil Türkistan men sol jerde ömir sürip jatqan bükil türki halıqtarınıñ täuelsizdigi üşin küres jürgizdi. Bwl, onıñ Alaş kösemderiniñ ideyasın jalğastıruı edi. Sondıqtan da Alaş qozğalısınıñ tarihı, onıñ soñğı tüyini Mwstafa Şoqaymen jalğasın tauıp Şoqay dünie salğan 1941 jılğa deyin wlasadı.

Al endi Älihan men Şoqay arasında eşqanday sayasi közqaras ayırmaşılığı joq pa edi degen swraq swralar bolsa, onda bar deymiz. Bar bolğanda, oğan ayırmaşılıqtan köri, sayasi közqaras  evolyuciyası degen dwrıs. Şoqay Parijde Kerenskiy jäne Milyukov sındı demokrattıq orıstarmen birge jwmıs isteu täjribesinde Alaş qozğalısınıñ avtonomiyalıq memleket qwru maqsatın täuelsiz memleketke köterdi. Söytip bügingi täuelsiz Qazaqstan memleketiniñ tarihi negizderin jasadı. Sondıqtan da Alaş qayratkerleri işinde Keñestik ideologiyanıñ qaharına eñ köp ilikken Şoqay boldı. Keñes Odağınıñ soñğı jıldarındağı jariyalılıq twsında bükil Alaş qayratkerleri aqtalıp jatqanda Şoqaydı birden auızğa eşkim ala almadı. Qazaqstan tarihınıñ soñğı şındığı retinde ol, tek bükil Alaş qayratkerleri 1989 jılı aqtalıp bolğannan keyin qana, 1990 jıldardıñ orta twsınan bastap tilge tiek etile bastadı. Kezinde Şoqayğa qarsı jasalğan Keñestik ügit-nasihattardıñ küştiligi sonşama, äli de bolsa onıñ tarihi patriottıq twlğasına küdikpen qarauşılar tabıluda.

Zäki Uälidi öziniñ eñbekterinde Älihannıñ twlğasına joğarı bağa beredi. Älihannıñ qısqa ömirbayanın da keltirgen “Bügingi Türkeli, Türkistan jäne tayau tarihı” attı kitabında Uälidi jazğan maqalalarımen qazaq sayasi qozğalısınıñ bağıt-bağdarın belgilegen Bökeyhannıñ öte eñbekqor, moraldıq jaqtan taza jäne joğarı ruhtı ekenin aytadı. Wltı üşin qızmet etudi özine princip etken bir ziyalı retinde tanılğan Bökeyhannıñ orıs demokrattıq sayasi qayratkerleri işinde de zor bedelge ie qazaq jetekşisi retinde qwrmettelgenin atap ötude. Uälididiñ pikiri boyınşa, Alaş qozğalısınıñ Baytwrsın jäne Dulatpen birge mosınıñ üş bwtınıñ biri sanalğan Bökeyhan Orınborda şığıp twrğan “Qazaq” gazetiniñ ruhı edi.

Sonımen qorıta aytar bolsaq, Älihan Bökeyhanov tek wlı isterge jetekşilik jasağan wlı twlğa ğana emes, ol sonımen qatar eldiñ bolaşaq sayasi jetekşileri boluğa talantı bar jastardı sayasatqa dayındağan wlı sayasi wstaz da. 1910 jıldarda ol bağıt-bağdar berip sayasatqa baulığan Zäki Uälidi men Mwstafa Şoqay bwl pikirimizge dälel bola aladı.

Äbdiuaqap Qara

Mimar Sinan Körkem Öner Universitetiniñ professorı,

tarih ğılımınıñ doktorı

«Türkistan» halıqaralıq gazeti