ГҮЛЕН ҚОЗҒАЛЫСЫ НЕНІ КӨЗДЕЙДІ?

Фетхулла Гүлен әу баста сүнниттік исламның ханафи мәзхабын ұстанатын тегі күрд оттоман ғалымы Саид Нурсиді қолдаған. Бірақ, 1970-жылдары одан бөлініп, жеке діни ұйым құрған. Кейін бұл топты «Гүлен жамағаты» деп атайтын болған.

Зайырлы бағытты қатаң ұстанатын әскери үкіметтердің тұсында жұмыс істеген басқа секталар сияқты Гүлен қозғалысының да жұмысына тыйым салынды, сөйтіп олар 1983 жылға дейін жасырын жұмыс істеді. Бұлар басқа діни топтар тәрізді Құран үйретіп, ғибадат жасауға емес, саясатқа көбірек көңіл бөлді. Біртіндеп бизнесмендердің қолдауына ие болған олар Түркиядағы консервативті діни топтардың арасындағы саяси ойыншыға айналды.

Түрік діни қайраткері Фетхулла Гүлен. Пенсильвания, АҚШ, 16 шілде 2016 жыл.

«Сол тұста [Гүлен] қоғамда «өжет те жанкешті адамдарды» тәрбиелегісі келетінін жазған. Сөйтіп олар үкіметтегі түрлі маңызды орындарға: полицияға, сот жүйесіне, ішкі істер министрлігіне, тіпті армияға өз тәрбиесінен өткендерді кіргізе бастады», – дейді Түркиядағы Ислам топтары бойынша жетекші мамандардың бірі Русен Чакир.

Дегенмен, ашық әрекет ететін басқа саяси партиялардай емес, Гүленнің тобы өзі жайлы деректерді құпия ұстады. Құрамында қанша кісі бар, олар кімдер, саясатта не көздегендері бар – осының барлығы жұмбақ болатын. Гүленнің қозғалысы мен оған қатысы бар «қорлар» мен компаниялар байыған үстіне байып, ұлғайып, қатарын толықтырып жатыр деген алыпқашпа сөз көп айтылғанымен, бұған ешқандай нақты дәлел болған жоқ.

ҚОЗҒАЛЫСТЫ КІМДЕР ҚОЛДАЙДЫ?

Гүлен қозғалысының құрамындағы адам санын, олардың қаржысын нақты айту мүмкін емес. Көп болжамдарға қарағанда, 40 жылдың ішінде оның қатарына ондаған мың адам қосылған.

Қозғалыс басшысы ешқандай арнайы «желі» құрмағанын айтумен келеді. «Басқа саяси партиялар сияқты біз де ұйымдасқан желісіз-ақ кез келген мемлекеттік мекемедегі қызметкерді өз жағымызға тарта аламыз» дейді Фетхулла Гүлен.

Дегенмен, Чакирдің айтуынша, Гүлен қозғалысының кеңесшілері мектеп бітіріп жатқан жас мүшелерінің мамандық таңдауына ықпал етіп, жол көрсете алады. Басқа бірде-бір партияның мұндай мүмкіндігі жоқ.

БИЛІКТІҢ ҚЫРЫНА ІЛІНУ

1970-жылдары үкімет армия және қауіпсіздік қызметін гүленшілердің «жансыздарынан» тазару науқанын жүргізді. 1980-жылдары зайырлы партиялар мен басылымдар армияда жасырын «фетхуллашылардың» бар екенін айтып, дабыл қаққан еді.

Посмотреть изображение в Твиттере

Армия мен мемлекеттік қызмет саласына дендеп енген Гүлен жақтастары қатарларына қозғалыстың басқа мүшелерін де тарта бастады. Ақпарат құралдарының хабарлауына қарағанда, 2010 жылы Гүлен қозғалысының мүшелері мемлекеттік қызметке үміткерлер тапсыратын емтихан сұрақтарын тексерген.

Гүлен өз жамағатына бағыт беріп, жол сілтесе, мектептері Түркия мен одан тыс аймақтарда оның атын шығарып жатыр. Кейбіреулер оны «үкіметке ықпалын білдірмеу үшін мектептерін көз алдау мақсатында пайдаланады» деп сынайды. Ал Гүленнің өзі болса Түркиядағы білім деңгейін көтеру оның басты мақсаттарының бірі екенін жиі айтады.

1999 жылы мемлекеттік телеарнадан оның жасырын таспаға жазылған сөзі жарияланды. Онда Фетхулла Гүлен «үкіметке үндемей дендеп еніп, «дер сәтті» сабырмен күтуге» шақырған.

«Тым асықсаңдар түріктің мемлекеттік мекемелері желкелеріңе мінеді», – деген ол.

Зайырлы үкімет пен баспасөздің қысымына шыдамаған Фетхулла Гүлен 1999 жылы АҚШ-қа қоныс аударған.

ЕРДОҒАНМЕН АРАЗДАСУ

2000-жылдары полиция, сот жүйесі, БАҚ, білім салаларында, тіпті армияда Гүленнің жақтастары тым көбейіп кетті. Мұның үстіне ол 2003 жылы үкімет басына келген Режеп Тайып Ердоғанмен жақын болды. Гүлен мен Ердоғанның Ислам жөніндегі көзқарастары ұқсас болғанымен, олардың зайырлы мемлекеттегі ислам қозғалыстарының жұмысына қатысты ұстанымдары әркелкі.

Түркияда мемлекеттік төңкеріс жасау әрекеті сәтсіздікке ұшарғаннан кейін президент Ердоғанды қолдап шеруге шыққан адамдар. Стамбул, 19 шілде 2016 жыл.

Ердоғанның Әділет және даму партиясы (AKP) 2002 жылғы сайлауда жеңіске жеткенде Гүлен қозғалысы оны ашық қолдады. Ал Ердоған үкіметі 2010 жылға дейін қозғалыстың жұмысына жылы қабақ танытып келді.

2010 жылдан бастап Ердоған Гүленге бүйрегі бұратындарға қарсы шара қолдана бастады. Алдымен полицияны, Гүленнің «бастапқы білім беру мектептерін» «тазалаған» ол әскерилерге онша тиісе қойған жоқ. 2013 жылы үкіметтегі жемқорлықты әшкерелейді деген аудиотаспалар жария болып, премьер мен оның айналасындағылардың басы дауға қалғанда Ердоған Гүленмен қарым-қатынасын біржола үзді. Себебі, Ердоған мұны гүленшілердің тосыннан жасалған қастандығына жатқызды.

ЖАППАЙ ҚАРМАУ

Түркияда биыл шілдеде мемлекеттік төңкеріс жасау әрекеті басталған соң 48 сағаттың ішінде полиция, қауіпсіздік күштері және армия Гүлен қозғалысына жақын-ау деген 7 мыңға жуық күдіктіні тұтқындады. Келесі жеті күн ішінде ұсталғандар саны 50 мыңнан асқан, дегенмен олардың кейбірі босатылған. Ақпарат құралдары, компаниялар, тіпті мектептер жабылған немесе олардың басшылары қамалған.

15 шілдедегі сәтсіздікке ұшыраған төңкерістен соң Гүлен қозғалысының ондаған мүшесі өз қауымындағы жоғары шенді басшылардан ауызша немесе хабарлама түрінде нұсқау алғандарын мойындады. Тіпті бір полковник өзінен лауазымы жоғары генералға нұқсау бергенін ашық айтты.

Полиция көлігі 15 шілдедегі оқиғаға қатысты делінген сарбаздарды әкетіп барады. Стамбул, 20 шілде 2016 жыл.

Әсіресе шетел жұртшылығын гүленшілдердің аз уақыттың ішінде қалайша тез анықталғаны таңқалдырды. Көп жұрт, соның ішінде Еуроодақты кеңейту жөніндегі комиссар Йоханнес Хан төңкерістен бұрын-ақ үкіметтің қолында күдікті адамдардың тізімі болған деген болжам айтты. Енді бір сарапшылар тіпті бұл төңкерісті «әдейі ұйымдастырылған спектакльге» балады.

Гүлен тобының түріктердің саяси сахнасында 40 жылдан бері белсенді әрекет етіп келе жатқанын, ал Ердоғанның авторитарлық басқару әдісіне сүйенетінін ескерер болсақ, мемлекеттік қызмет, білім және бизнес салаларындағы Гүлен жақтастарының тізімі бұрыннан болған деуге қисын бар, оларды арнайы қызметтердің жіті бақылағаны жасырын емес.

Ердоған кеңесшілерінің айтуынша, түрік президенті қарулы күштерді осы тамызда «тазартуды» ойлап жүрген. «Төңкерісшілер» соның алдын алу үшін әрекеттенген болуы ықтимал. «Тым асықсаңдар түріктің мемлекеттік мекемелері желкелеріңе мінеді» деген сөзді Гүлен осыдан 17 жыл бұрын айтқан деседі. Оның тобы бұл бүлікке қатысса да, қатыспаса да, Гүленнің бұл сөзі қазір сәуегейлік мәнге ие болып тұр.

(Материал ағылшын тілінен аударылды.)

Азат Еуропа / Азаттық радиосы