САРАЙШЫҚТЫ САҚТАЙЫҚ! | Kerey.kz/Керей.кз

مادەنيەت قازاق حاندىعىنا 550 جىل قازاق شەجىرەسى

سارايشىقتى ساقتايىق!

| Oct 18, 2016

اتىراۋدا تالاي رەت بولسام دا وسىدان ءتورت-بەس كۇن بۇرىن سارايشىققا العاش رەت جولىم ءتۇستى. قازاق ەلىنىڭ تۇڭعىش استاناسى بولعان قاسيەتتى شاھار تۋرالى تالاي دەرەكتەردەن حابارىمىز بار. اسىرەسە يمانعالي تاسماعامبەتوۆ اتىراۋ اكىمى بولىپ تۇرعان كەزدە سارايشىق اتى ءجيى اتالاتىن. سول ازاماتتىڭ باستاماسىمەن سالىنعان «سارايشىق» مەموريالدى كەشەن-مۇراجايىندا بولدىق. مۇراجاي ديرەكتورى مولدەكەڭنىڭ (مولداش سارسەنعاليۇلى بەردىمۇراتوۆتىڭ) اسەرلى اڭگىمەسىن تىڭدادىق.

ءبىراق مولدەكەڭنىڭ اڭگىمەسى كوڭىلىمىزگە قانشالىقتى قۋانىش سىيلاسا، وكىنىشكە قاراي سول كونە سارايشىقتىڭ ورنى سونشالىقتى قاپالىق جاعدايعا ءتۇسىردى. كونە قۇرىلىس ىزدەرى تومپەشىككە اينالعان. جەر بەتىنىڭ ءبارى شاشىلعان ادام سۇيەكتەرى. اياق باسۋعا ارۋاقتاردان قورقاسىڭ. 1995 جىلدان 2009 جىلعا دەيىن سارايشىق اۋماعىندا قازاقستانعا بەلگىلى ارحەولوگ، الكەي مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى زەينوللا ساماشەۆتىڭ قازعان ورىندارىن تۇگەلدەي توپىراق باسىپ، ءشوپ ءوسىپ كەتكەن. ەڭ بولماسا شەتەلدەردەگىدەي قىزىققان تۋريستەر كەلىپ كورىپ اينالىپ شىعىپ كەتەتىندەي جالعىزاياق تاقتاي سوقپاق تا جاسالماعان. تەك ايتەۋىر قالاشىق ورنى تەمىر تورمەن قورشالىپتى. سارايشىق جۇرەكتى اۋىرتتى.

جايىق جىلدان جىلعا جاعالاۋدى ورىپ، كونە قالا ورنىن شايىپ جاتىر. ايتەۋىر ەندى انىق بىلەتىنىم – وتكەن تاريحىمىزدىڭ كوزىندەي بۇل قىمبات قالاشىقتى ماڭگىلىككە جوعالتىپ الماۋىمىز قاجەت. وسى وڭىردە قانشاما تاريحشى، قانشاما ولكەتانۋشى بار. ەل بار، جۇرت بار. وبلىستىق اكىمشىلىك بار، ۇكىمەت بار. ءبارىمىز وتىرىپ، كوز الدىمىزدا سارايشىقتىڭ مۇلدە جويىلۋىنا قالايشا جول بەرمەكپىز؟

كونسەرۆاتسيا دەگەن بولۋشى ەدى عوي. مەنىڭ ويىمشا ەڭ كەرەگى جاردى شايىپ كەتە بەرمەۋ ءۇشىن وزەن جاعالاۋىن بەكىتەتىن، سۆايا قاعاتىن امالدار ىستەۋ كەرەك سياقتى. اراب ساياحاتشىسى يبن باتۋتا زامانىنداعىداي ۇقساتىپ جاڭا قالاشىق سالۋ جوسپارى كەيىن دە جۇزەگە اسا جاتار. قازىر كونە سارايشىق قالاسىنىڭ ىزدەرىن قۇتقارۋ قاجەت! تاياۋ كۇندەردە زيالى قاۋىم اتىنان ۇكىمەت اتىنا حات جولداعىم كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە يمەكەڭ دە ۆيتسە-پرەمەر دەگەندەي. عاجايىپ قۇندىلىقتارىمىزدى ساقتاپ قالاتىنداي تاعى باسقا قانداي امالدار بار؟ كىم قانداي ۇسىنىس ايتا الادى؟ ايتەۋىر بەيعام، نەمكەتتى بولمايىقشى، اعايىن؟!

مارات توكاشباەۆتىڭ facebook پاراقشاسىنان الىندى

تۇرسىن جۇمانباي «ءۇيسىنباي كىتابى»

kerey.kz

بۇل داعاندەل، باقاناس ولكەسىنەن شىققان بي ءۇيسىنباي جانۇزاقۇلى حاقىندا قۇراستىرىلىپ جازىلعان كىتاپ. تىڭ تولىقتىرىلعان ەڭبەكتە بولىس الدەكە كۇسەنۇلى، داعاندەلى بولىسىنىڭ باسشىلارى مەن بيلەرىمەن قاتار ءابدىراحمان ءالىمحانۇلى ءجۇنىسوۆ سىندى ايتۋلى تۇلعالار جايلى اڭگىمە قوزعالعان. ولاردىڭ ەل الدىنداعى ەڭبەكتەرى، بيلىك، كەسىم – شەشىمدەرى، حالىق اۋزىندا قالعان قاناتتى سوزدەرى مەن ءومىر جولدارى، اتا – تەك شەجىرەسى قامتىلعان. سونىمەن قاتار مۇراعات دەرەكتەرىندەگى مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن. كىتاپقا ەسىمى ەنگەن ەرلەردىڭ زامانى، ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرى تۋرالى جازىلعان كەي ماقالالار، جىر –داستاندار، ۇزىندىلەر ەنگەن. كىتاپ قالىڭ وقىرمان قاۋىمعا ارنالعان. تۇرسىن جۇمانباي «ءۇيسىنباي كىتابى»، - جەبە باسپاسى، شىمكەنت قالاسى.134 بەت تولىق نۇسقاسىن تومەندەگى سىلتەمە ارقىلى وقي الاسىز. ءۇيسىنباي كىتاپ kerey.kz
تاريح عىلىمى قازىر ەزوتەريكالىق توپتاردىڭ مەنشىگىندە

kerey.kz

شىعىستانۋشى-تاريحشى ءومىر تۇياقبايدىڭ بۇرىندا دا «قازاققا قانداي تاريح كەرەك؟ تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە جاسالعان تاريحي ميستيفيكاتسيالار حرونيكاسى» دەپ اتالاتىن ماقالاسىن (22.05. 2025. Zhasalash.kz) وقىپ ەم. ريزا بولعام. جاقىندا ءو. تۇياقبايدىڭ «قازاقستاندا تاريحي بۇرمالاۋلار مەن ميفتەرگە توسقاۋىل قويۋدىڭ جولدارى» (02.10. 2025. Zhasalash.kz) اتتى تاعى ءبىر ماقالاسىمەن جانە تانىستىق. وتە وزەكتى ماسەلەنى كوتەرىپتى. تاريحتا ورىن الىپ جۇرگەن جاعىمسىز جايتتار تۋراسىندا وي تولعاپتى. جۋرناليستەردى، بلوگەرلەردى ايىپتاپتى. تاريحتان ارنايى كاسىبي دايىندىعى جوق، ءبارىن ءبۇلدىرىپ بولدى دەپ. كەلەڭسىزدىكتى توقتاتۋدىڭ ناقتى جولدارىن ۇسىنىپتى. بۇعان دا كوڭىلىمىز بەك تولدى. ايتسە دە تاريحتى بۇرمالاۋعا، ءوز وتىرىكتەرىن ناسيحاتتاۋعا تەك جۋرناليستەر مەن بلوگەرلەر عانا ەمەس، «ارنايى كاسىبي دايىندىعى بار» «تاريحشىلاردىڭ» دا «زور ۇلەس» قوسىپ جاتقانىن بايانداپ، ايتىلعان پىكىردى ودان ءارى ءوربىتىپ، جالعاستىرايىق.
«العاشقى كىتاپ» دەرەكتى بەينەفيلمى

kerey.kz

قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ مادەنيەت كوميتەتىنە قاراستى ۇلتتىق كينونى قولداۋ مەملەكەتتىك ورتالىعىنىڭ تاپسىرىسىمەن «JBF company» كومپانياسى سەمەي قالاسىندا، شىڭعىستاۋ وڭىرىندە، الماتى وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىندا «العاشقى كىتاپ» اتتى دەرەكتى بەينەفيلم تۇسىرۋدە. دەرەكتى فيلم ابايدىڭ 1909 جىلى سانكت پەتەربۋرگتەگى يليا بوراگانسكي باسپاسىندا باسىلعان العاشقى شىعارمالار جيناعىنىڭ جارىق كورۋىنە ارنالادى. ۇلى اباي مۇراسىنىڭ قاعاز بەتىنە تاڭبالانۋ تاريحىن باياندايدى. قازىرگى ادامدار بۇرىنعى ۋاقىتتىڭ، اباي زامانىنىڭ ناقتى، دەرەكتى بەينەسىن، سول كەزدەگى ادامداردىڭ الپەتىن، كيىم ۇلگىسىن كوز الدارىنا ەلەستەتۋى قيىن. كوپشىلىكتىڭ ول ۋاقىت تۋرالى تۇسىنىگى تەاتر مەن كينوفيلمدەردەگى بۋتافورلىق كيىمدەر مەن زاتتار ارقىلى قالىپتاسقان. الايدا اباي ۋاقىتىنداعى قازاق تىرشىلىگى، قازاقتاردىڭ بەت-الپەتى، كيىم كيىسى، ءۇي – جايى، بۇيىمدارى تاڭبالانعان مىڭداعان فوتوسۋرەتتەر ساقتالعان. بۇلار رەسەي، تۇركيا، ۇلىبريتانيا
جالبىرۇلى قويباس جايىنداعى كۇماندى كوڭىرسىك اڭگىمەلەر

kerey.kz

1. اماندىق كومەكوۆتىڭ ايتىپ جۇرگەنى – ايعاقسىز بوس سوزدەر قازاقستاننىڭ باتىس ايماعىندا عۇمىر كەشكەن ونەرپازدىڭ ءبىرى – جالبىرۇلى قوجانتاي جايلى سوڭعى كەزدە قيسىنى كەلىسپەيتىن نەشە ءتۇرلى اڭگىمەلەر ءورىپ ءجۇر. مۇنىڭ باسىندا تۇرعانداردىڭ ءبىرى – اماندىق كومەكوۆ. بۇرىندا دا ونىڭ، باسقا دا كىسىلەردىڭ ەلدى اداستىراتىن نەگىزسىز سوزدەرىنە بايلانىستى ناقتى دالەلدەر كەلتىرىپ، «قۇلان قۇدىققا قۇلاسا، قۇرباقا قۇلاعىندا وينايدى» دەگەن اتاۋمەن تۇزگەن سىن ماقالامىزدى رەسپۋبليكالىق «تۇركىستان» گازەتى (28.09. 2023 جىل) ارقىلى جۇرت نازارعا ۇسىنعانبىز-دى. الەۋمەتتىك جەلىدە ازامات بيتان ەسىمدى بلوگەردىڭ جۋىردا جاريالاعان ۆيدەو-تۇسىرىلىمىندە ا. كومەكوۆ ءوزىنىڭ سول باياعى «الاۋلايىنە» قايتا باسىپتى. ءسوزىن ىقشامداپ بەرەيىك، بىلاي دەيدى ول: «1934 الدە 1936 جىلى (؟) ماسكەۋدە وتكىزىلەتىن
ستالين اجال اۋزىنا تاستاعان قازاقتىڭ اتتى اسكەرى

kerey.kz

وسى ۋاقىتقا دەيىن قۇپيا ساقتالىپ كەلگەن 106-قازاق اتتى اسكەر ديۆيزياسىنىڭ دەرەكتەرى ەندى بەلگىلى بولا باستادى. 1942 جىلى ديۆيزيا اقمولادا جاساقتالىپتى. اسكەري شالا دايىندىقپەن جاساقتالعان ديۆيزيا 1942 جىلدىڭ مامىرىندا، حاركوۆ تۇبىندەگى قورشاۋدى بۇزىپ شىعۋعا بۇيرىق بەرەر الدىندا، 4091 ساربازعا 71مىلتىق، ياعني 7 ادامعا ءبىر مىلتىق جانە بارىنە 3100 جارىلعىش وق ء–دارى ءبارىلىپتى. قازاق بوزداقتارىن قارۋسىز جالاڭ قىلىشپەن ولىمگە جۇمساۋى – «گيتلەرمەن سالىستىرعاندا ستالين سولداتتاردى ولىمگە 8 ەسە كوپ جۇمسادىنىڭ» ايعاعى (ميحايل گارەەۆ، اسكەري اكادەميادان.2005 جىل). ء“تورتىنشى بيلىك» گازەتىنىڭ 2016 – جىلعى مامىردىڭ 28-جۇلدىزىنداعى سانىندا شەتەلدىك ارحيۆتەردەن الىنعان ۆيدەوسيۋجەتتەگى 106-اتتى اسكەر ديۆيزياسى جونىندەگى نەمىس وفيتسەرىنىڭ ايتقانى: «نە دەگەن قىرعىز (قازاق) دەگەن جان كەشتى باتىر حالىق، اتقا ءمىنىپ، اجالعا قايمىقپاي جالاڭ قىلىشپەن تانكتەرگە