ماقالامىزعا وزەك ەتىپ العالى وتىرعان كەيىپكەرىمىز تۋرالى اڭىزداردى 10-12 جاسىمىزدان باستاپ ەستىگەن شىعارمىز، ءسىرا. ەرتەگى ىسپەتتى سول اڭگىمەلەردىڭ ايتار ويى ءبىر عانا نارسەگە كەلىپ تىرەلەتىن. ول – وتكەن زاماندا جالايىر شورا دەگەن عاجاپ قۇسبەگىنىڭ ءومىر سۇرگەندىگى. ونىڭ ەرەكشە قاسيەتى – ساياتشىلىقتىڭ نەبىر قۇپيالارىن جەتە مەڭگەرىپ قانا قويماي، قۇستاردىڭ دا ءتىلىن بىلەتىن ادام بولعاندىعى. سوندىقتان ودان بۇركىت، لاشىن، قارشىعا، يتەلگى، قىرعي اتاۋلى ايلاسىن اسىرا الماي، امال جوق، ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىنا جۇرگەندىگى.
بالا كۇنىمىزدەگى اقساقالدار ايتقان ءافسانالار شامامەن، مىنە، وسىنداي مازمۇندا بولىپ كەلەتىن. قازىر: «مىنا قاريا، انا اعا وسىلاي دەگەن ەدى»، – دەسەك: «وي، قويشى… جوقتان وزگەنى ءسوز ەتىپ… قازىر وعان كىم سەنەدى؟» دەگەن سوزدەردىڭ ايتىلىپ قالۋى بەك مۇمكىن. بىراق اڭىزدىڭ بولعاندىعى راس، جالايىر شورانىڭ وتكەن زاماندا ءومىر سۇرگەندىگى دە انىق. بۇعان كۇدىك، كۇمان تۋماس ءۇشىن ءبىز اۋىزەكى ايتىلاتىن اڭگىمەلەردى بىلاي جيىپ قويىپ، تومەندەگىدەي جولدى تاڭداپ الدىق. ول – ماقالامىزعا كەزىندە جوعارىداعى تاقىرىپقا بايلانىستى باسپا بەتىن كورىپ، بۇل كۇندەرى ۇمىتىلعان دۇنيەلەردەگى دەرەكتەر مەن ەل قۇرمەتتەپ، جۇرت سىيلاعان اۋزى ءۋالى ارىستارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىندەگى ۇزىندىلەردى پايدالانا وتىرىپ بايانداۋ. سوندا اڭىزدىڭ ارتى اقيقاتقا اپاراتىنىنا كوز جەتكىزەمىز ءارى كەلتىرىلگەن ماعلۇماتتار ارقىلى ۇرپاقتار ساناسىنان وشە باستاعان تاقىرىپتى ءتىرىلتىپ، ونداعى وقيعالاردى ەل ەسىنە قايتارا سالۋعا ۇلەس قوسامىز.
جالايىر شورا تۋرالى ءافسانانىڭ ءبىرى ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ جازبالارىندا كەزدەسەدى. اتاقتى ەتنوگراف، شەجىرەشىنىڭ 2008 جىلى پاۆلوداردا جارىق كورگەن شىعارمالار جيناعىنىڭ 13-تومىنداعى جازبادا بىلاي دەلىنەدى:
«جالايىر شورانىڭ كۇزدىگۇنى جەر قارادا، كۇن جىلىدا بۇركىتى قاشىپ، تۋرا كۇننىڭ باتىسىنا قاراي اسپانداپ ۇشىپتى. يەسى ودان كوز جازباي، ارتىنان قۋىپ وتىرىپ، كۇندى باتىرىپتى. ءتۇنى بويى جاتپاي، قۇستىڭ ۇشقان جونىمەن الاتاۋدىڭ ءبىر بيىگىنەن بۇل دا اسىپتى. «ءبىر جەردە اڭعا ءتۇسىپ، اينالىپ، ايالداپ قالا ما؟» – دەگەن ويمەن ەرتەڭىنە تاعى دا كۇنى بويى كۇدەر ۇزبەي، بەتىن بۇرماي، كۇنباتىسقا قاراپ، ءجۇرىپ بارا جاتىپ، ەلسىزدەگى جالعىز ءۇيدى ۇشىراتىپتى. «ۇيدە كىم بار-اۋ؟» – دەگەندە ىشتە وتىرىپ ءبىر قىز: «ۇيدە كىم بولسا، سول بار-اۋ»، – دەيدى. «سەنىڭ نەڭ بار-اۋ؟!» «ءداۋ دە بولسا، جالايىر شورا شىعارسىڭ. كۇنى كەشە اسپانمەن اسپان بولىپ ءبىر بۇركىت كەتىپ بارا جاتىر ەدى. سول سەنىڭ قۇسىڭ ەكەن عوي! ول بۇركىت ساعان سالەم ايتىپ كەتتى: «قۇستىڭ بابىن بىلەمىن-اق دەۋشى ەدى! مەنىڭ بابىمدى بىلە المادى. مەن سوعان وكپەلەپ كەتىپ بارامىن. ەندىگى جىلى «قۇلان شۋىندا» امالسىز كەلەمىن. سوندا پالەن دەگەن شولدەگى «قۇلان شۋى» كەزىندە مەنى سونان تاپسىن!» – دەپتى.
ماشەكەڭ، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ جازباسىنىڭ سوڭى: «جالايىر شورا دەگەن بولعان ەكەن. زامانىندا كوك جۇزىندەگى قۇس اتاۋلى بىلاي دەپ زارلاپ ايتىپتى دەسەدى. «اسپاندا ۇشسام، قاناتىم تالادى. جەرگە تۇسسەم، جالايىر شورا الادى». سونداعى جالايىر شورا وسى كىسى ەكەن»، – دەپ بىتەدى. مۇنداعى قۇستار ايتىپتى دەپ بەرىلگەن جوعارىداعى ءسوز تىركەسىنە نازار اۋدارايىقشى، قۇرمەتتى وقىرمان. وسىندا سيمۆولدىق مول ءمان-ماعىنا، ۇلكەن ۇعىم جانە مەڭزەۋ مەن يشارا جاتىر ەمەس پە؟!
ءسوز بولىپ وتىرعان تاقىرىپقا ءوز ۋاقىتىندا اتاقتى جازۋشى ساپارعالي بەگالين اعامىز دا قالام تارتىپتى. ۇلت زيالىسى ءشايباي ايمانوۆپەن بىرىگىپ جازىپ، 1967 جىلى «قاينار» باسپاسىنان شىعارعان «قىران تۋرالى حيكايا» كىتابىندا: «قۇستى ۇستاپ الۋ ادىسىنە جۇيرىك، قاناتتىلاردىڭ مىنەزىن، ونەرىن ابدەن جەتىك ايىرا بىلگەن جالايىر ەلىندە شورا دەگەن ادام بولعان»، – دەپ باستالادى وقيعا. «…كۇزدىڭ ءبىر شۋاقتى كەزى ەكەن. ءشوپ قۋراپ، اعاشتار جاپىراعىنان ايىرىلىپ، جەر قۋاڭ تارتقان ۋاقىت. ونشاقتى كىسىمەن جولاۋشىلاپ شورا كەلە جاتادى. قۇس قايتىپ قالعان مەزگىل. الىستان ۇشىپ كەلە جاتقان ءبىر قۇستى كورىپ، قاسىنداعىلار شورادان بۇل كەلە جاتقان نە قۇس دەپ سۇرايدى. شورا، ول بۇركىت، بىراق تۇك المايتىن، تىشقاننان باسقا اۋقاتى جوق «ساسقالاق سارى» دەگەن تەكسىز بۇركىت، دەپ جاۋاپ بەرەدى. جولداستارى بۇعان نانىڭقىرامايدى. «ەندەشە اتتارىڭنىڭ تىزگىنىن جيناپ، تارتا ۇستاپ، دايار بولىڭدار. مەن سەندەرگە مۇنىڭ قورقاقتىعىن كورسەتەيىن»، – دەيدى. ۇشىپ كەلە جاتقان قۇس توبەلەرىنەن قاناتىن قاعىپ وتە بەرگەندە: «ال، ءبارىڭ قاتتىراق شۋىلداپ، ايعايلاپ، اتتارىڭمەن دۇبىرلەتە شابىڭدار»، – دەپتى. ەرىگىپ كەلە جاتقان جولاۋشىلار ايعايدى سالا تاسىرلاتىپ شابا جونەلگەندە، قۇس تورس ەتىپ جەرگە قۇلاپ تۇسەدى. كەلسە، شالقاسىنان ءتۇسىپ، ەكى اياعىن سەرمەپ، كوزى جىپىلىقتاپ جاتقان ءبىر سارى قۇس. «مىنە، كوردىڭدەر مە؟ ايعايدان زارەسى ۇشىپ، قورقىپ قۇلاپ تۇسكەنىن. «ساسقالاق سارى» وسى»، – دەپ ءجۇرىپ كەتەدى.
«بۇل شورانىڭ قۇستى قانات قاققانىنان تانىپ، قۇس مىنەزىن ابدەن تەكسەرىپ جەتە بىلگەنىن كورسەتەدى»، – دەيدى ساپەكەڭ. سويتەدى دە: «شورانىڭ جالعىز تۇزاعى قازاق اڭشىلارىنا تەگىس بەلگىلى، – دەپ ەكىنشى اڭگىمەنى جالعاستىرادى. – اڭعا سالاتىن ءتۇز قۇستارىنان بىرەۋى ءوز بەتىمەن كوكتەن سورعالاپ ءتۇسىپ، جەم العانىن كورسە، شورا ول قۇستى ولجاسىنان ايىرىپ، ۇشىرىپ جىبەرىپ، الگى قۇستىڭ جەمتىگىنىڭ ۇستىنە قىلدان ەسىپ، جالعىز عانا تۇزاق قۇرىپ كەتەدى. شورا كەتكەننەن كەيىن قۇس قۇرىلعان تۇزاقتاعى جەمىنە قايتىپ كەلىپ قونىپ، تۇزاققا ءتۇسىپ قالادى ەكەن. قۇس جەمىنە قاي جاعىنان كەلىپ قوناتىنىن، قاي جەردەن باستاپ جەيتىنىن، قالاي قۇرسا تۇزاققا ءتۇسىپ قالاتىنىن ول ابدەن جەتىك بىلگەن».
اتاقتى قۇسبەگى تۋرالى حالىق اقىنى قالقا جاپسارباەۆ تا ءوز شىعارمالارىندا جاقسى ءىز قالدىرىپتى. وعان قارت جىراۋدىڭ «شورا قۇسشىنىڭ اڭگىمەسى» اتتى داستانى انىق دالەل. شىعارماداعى وقيعا جەتىسۋداعى شوپاباي دەگەن باتىردىڭ اتاعى الىسقا كەتكەن قۇسبەگىنى ىزدەپ كەلۋىنەن باستالادى. ول قولىنداعى بۇركىتىنىڭ كەي مىنەزىنە تۇسىنبەيتىنىن، سونى ايتىپ بەرۋىن سۇرايدى. شورا قوناقتى كۇتىپ بولعان سوڭ، ۇيىنەن دالاعا بەتتەيدى. سول ءساتتى اقىن: «باتىردىڭ قۇسىن قوندىردى، قۇسشى شورا قولىنا. قوندىرىپ قۇستىڭ قول سالدى، سان ەتى مەن قوڭىنا. ەكى يىعىن قارادى، قارادى جانە جونىنا. قارادى قۇستىڭ جۇنىنە، ءجۇنىنىڭ رەڭ-تۇرىنە. ەشبىر جەرى كەلمەيدى، كورگەن قۇستارىنىڭ بىرىنە»، – دەپ سۋرەتتەيدى. بۇركىتتى وسىلاي ءابدەن بايقاپ، قاراپ بولعان سوڭ قۇسبەگى باتىرعا بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى.
«…قۇسىڭىز ءسىزدىڭ بالا قۇس، شەشەسى – بۇركىت، اكەسى … انشەيىن ءبىر قاراقۇس. قىرانعا بىتكەن ءتۇرى جوق، بوكتەرگى قۇرلى كۇشى جوق. ەكى جاقتى الاقۇس. ساۋىسقان تىرناق سالالى، قارعا تۇمسىق قارجىمسىز… مويىنى ۇزىق قۇرىقتاي، بوربايى بار سىرىقتاي. تۇتامعا سانى تولمايدى، جەمگە تويسا شاقشيىپ، ۇشىرساڭ ۇزاق ۇستاتپاي، ءار قىرقادان اسادى. باسىڭقىراپ قايىرساڭ، ءال-دارمەنى قاشادى. قويا بەر مۇنى جونىنە، بارسىن، تاپسىن ءوزىنىڭ، جان ساقتايتىن جەرىنە».
بۇركىت دەپ ۇستاپ جۇرگەن قۇسىنىڭ شاتا ەكەنىن بىلگەن قوناق ونىڭ توماعاسى مەن اياقباۋىن الىپ، جاپان تۇزگە ۇشىرىپ جىبەرەدى. سودان سوڭ شوراعا: «ناعىز قىراندى قايدان تابامىن؟ سونى ۇستاپ، تابۋعا كومەكتەس»، – دەپ قولقا سالادى. سوندا قۇسبەگى وعان جوڭعار الاتاۋىنىڭ ءۇش-ءتورت جەرىن اتاپ، سولارعا ءارتۇرلى مال ءتولى: قۇلىن، قوزى، لاق، بۇزاۋ بايلانعان تورلار قۇرۋ كەرەك ەكەنىن، سوندا وسىلاردىڭ ايتەۋىر بىرەۋىنە ءوزى ايتقان قۇس تورەسىنىڭ تۇسەتىنىن ايتادى. ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە سولاي بولادى دا. ونى اقىن بىلاي باياندايدى: «كوكدومباقتاعى تورىنىڭ، ءبىر جاعى قالعان جىعىلىپ. بايلاپ قويعان كەر قۇلىن، ءولىپ جاتىر تىعىلىپ، قويعان كەرمە اعاشتىڭ، قالىپتى ءبارى بۇزىلىپ… قۇستى باتىر كورگەندە، كوزى كەتتى قىزىعىپ!» سودان ولجالى كۇنگە مىڭ تاۋبە ايتقان شوپاباي باتىر 11 كۇن جول ءجۇرىپ، شورا اۋىلىنا كەلىپ جەتەدى. تورعا تۇسكەن قىرانعا كوڭىلى تولعان قۇسبەگى وعان: «قۇستىڭ اتىن ايتايىن، شۇيدەلى اياق كوكشەگىر. ون ساۋساعى سۇيەگى، سۇيەك ەمەس كوك تەمىر. جاندى اسىلدىڭ جاقسىسى، ەكى قانات، ءبىر قۇيرىق، اسپاندا جەلدەپ، كوكتە ءجۇر»، – دەگەن سيپاتتاما بەرىپ، باتىرعا قۇتتى بولسىن ايتادى. كوكشەگىر اتىن يەلەنگەن سول قۇس كەيىن بۇكىل جەتىسۋداعى قىران اتاۋلىنىڭ الدى بولىپ، العىرلىعى التى الاشقا اڭىز رەتىندە تاراپتى.
اڭگىمەمىزدىڭ سوڭىن وسى تاقىرىپقا قالام تارتىپ، قۇندى دەرەك قالدىرعان عۇلاما عالىم الكەي مارعۇلاننىڭ جازباسىمەن قورىتىندىلاعاندى ءجون كورىپ وتىرمىز. اكادەميك اعامىز 1950-1951 جىلدارى قايتالاپ سوققان قۋعىن-سۇرگىن قىسىمىمەن ارحەولوگيالىق جۇمىستاردان الشاقتاپ، ەتنوگرافيا، ونەرتانۋمەن اينالىسقان. سول كەزدەرى جەزقازعان، بالقاش، سەمەي جانە جەتىسۋ جەرلەرىن ارالاۋدان كەيىن «سايات قۇستارى» اتتى ەڭبەگى دۇنيەگە كەلگەن. قازىر عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ ارحيۆىندە ساقتاۋلى تۇرعان وسى جازبادا جالايىر شورانىڭ ءبىر قىرى بىلاي باياندالادى. «قولعا جاقسى ۇيرەتكەن سايات قۇستارى وتە جايدارى، قۇبىلعىش، نەشە الۋان مىنەزگە ءتۇسىپ تۇراتىن ويناقى كەلەدى. بۇل، اسىرەسە، سۇڭقار، لاشىن، قارشىعا، تۇيعىن سياقتى قۇستاردىڭ مىنەزىنە قاتىستى ەرەكشەلىك. تۇزدە ءوز ەركىمەن جۇرگەندە بۇلار سىڭارىمەن مەرەكە قۇرىپ، ماسايراپ، ءبىرىن-ءبىرى قۋىپ، كەيدە بوتەن قۇس كەزدەسىپ قالسا، ولاردى قاتارلارىنا جولاتپاي، شەتكە قاقپايلاپ وتىرادى. اتاقتى قۇسبەگى جالايىر شورا ء(حVىىى ع.) قىران قۇستاردىڭ وسىنداي مەرەكەسىن بۇزبايمىن دەپ، جاز شىعا ولاردىڭ ەركەگى مەن ۇياباسارىن ەلسىز جەردەگى قۇس ۇشىپ كەتە المايتىن توبەسى جابىق، كەڭ، ۇلكەن ۇڭگىرلەردىڭ ىشىنە بوس قويىپ ۇستاعان. كەيدە وزىنە باۋىر باسىپ، ەشقايدا كەتىپ قالمايتىن قۇستاردى تاۋدىڭ ىشىندەگى قياعا ەركىن جىبەرىپ، جۇمىرتقالاتىپ، سونداعى بەتكەيگە جەمدى ءوزى جەتكىزىپ تۇرعان. يەسىنە ۇيرەنگەن قۇس ءتۇز قاناتتىلارى سەكىلدى سەسكەنبەيدى، جۇمىرتقاسىن قىزعانبايدى، قايتا جەم ىزدەگەن كەزىندە تاۋدىڭ ءىشىن جاڭعىرتىپ، شۋ كوتەرىپ، قۇسبەگىنىڭ تەز جەم اكەلۋىن كۇتەدى. سايات قۇستارىنىڭ داۋىسى الىسقا ەستىلەتىن اشىق كەلەدى. ولاردى دۇرىس باۋلىپ ۇيرەتسە، ورمان، تاۋ ىشىندە قۇسىنان ابايسىزدا ايىرىلىپ قالعان قۇسبەگى ونى داۋسىنان بارىپ تاۋىپ الۋعا بولادى. جالايىر شورا وسىنى جاقسى بىلگەن».
الاش جۇرتىنا اتى بەلگىلى اقساقالدارىمىز اتاقتى قۇسبەگى تۋرالى وسىلاي دەيدى. بۇل جازبالاردىڭ ۇلتتىق سالت-ءداستۇر مەن حالىقتىق مۇرالارعا ساقتىقپەن قارايتىن كەڭەستىك قيىن كەزەڭدە جازىلعانىن ەسكە الساق، جوعارىداعى پىكىر، لەبىز، دەرەكتەر ۋاقىت سىنىنان سىر بەرمەي وتكەن ناعىز نانىمدى مىسالدار دەپ ايتۋعا ابدەن بولادى. وسى قۇندى ۇلگىلەردى نەگىزگە الا وتىرىپ: «ەندى ەل اراسىندا اتالمىش تاقىرىپقا قاتىستى قانداي اڭىز اڭگىمەلەر، وقيعا، حيكايالار بار؟» – دەگىمىز كەلەدى. ماقسات – سولاردى جيناستىرۋ، ولاردىڭ ىشىندەگى اتاقتى قۇسبەگى جونىندە بۇرىن-سوڭدى بۇگىنگى ۇرپاق ەستىمەگەن، بىلمەگەن تىڭ دۇنيەلەر بولسا، جۇرتشىلىققا سۇرىپتاپ ۇسىنۋ. سوندا ءبىز ءسوز ەتكەن تاقىرىپ تولىعىپ، ونىڭ مازمۇنى جاقسى ءتالىم-تاربيەلىك سيپاتقا يە بولار ەدى. وسىعان بايلانىستى حاتتارىڭىزدى كۇتەمىز، قۇرمەتتى وقىرمان!
جانبولات اۋپباەۆ، «ەگەمەن قازاقستان»
پىكىر قالدىرۋ