Maqalamızğa özek etip alğalı otırğan keyipkerimiz turalı añızdardı 10-12 jasımızdan bastap estigen şığarmız, sirä. Ertegi ispetti sol äñgimelerdiñ aytar oyı bir ğana närsege kelip tireletin. Ol – ötken zamanda Jalayır Şora degen ğajap qwsbeginiñ ömir sürgendigi. Onıñ erekşe qasieti – sayatşılıqtıñ nebir qwpiyaların jete meñgerip qana qoymay, qwstardıñ da tilin biletin adam bolğandığı. Sondıqtan odan bürkit, laşın, qarşığa, itelgi, qırği ataulı aylasın asıra almay, amal joq, aytqanına könip, aydauına jürgendigi.
Bala künimizdegi aqsaqaldar aytqan äfsanalar şamamen, mine, osınday mazmwnda bolıp keletin. Qazir: «Mına qariya, ana ağa osılay degen edi», – desek: «Oy, qoyşı… Joqtan özgeni söz etip… Qazir oğan kim senedi?» degen sözderdiñ aytılıp qaluı bek mümkin. Biraq añızdıñ bolğandığı ras, Jalayır Şoranıñ ötken zamanda ömir sürgendigi de anıq. Bwğan küdik, kümän tumas üşin biz auızeki aytılatın äñgimelerdi bılay jiıp qoyıp, tömendegidey joldı tañdap aldıq. Ol – maqalamızğa kezinde joğarıdağı taqırıpqa baylanıstı baspa betin körip, bwl künderi wmıtılğan dünielerdegi derekter men el qwrmettep, jwrt sıylağan auzı uäli arıstarımızdıñ eñbekterindegi üzindilerdi paydalana otırıp bayandau. Sonda añızdıñ artı aqiqatqa aparatınına köz jetkizemiz äri keltirilgen mağlwmattar arqılı wrpaqtar sanasınan öşe bastağan taqırıptı tiriltip, ondağı oqiğalardı el esine qaytara saluğa üles qosamız.
Jalayır Şora turalı äfsananıñ biri Mäşhür Jüsip Köpeev jazbalarında kezdesedi. Ataqtı etnograf, şejireşiniñ 2008 jılı Pavlodarda jarıq körgen şığarmalar jinağınıñ 13-tomındağı jazbada bılay delinedi:
«Jalayır Şoranıñ küzdigüni jer qarada, kün jılıda bürkiti qaşıp, tura künniñ batısına qaray aspandap wşıptı. Iesi odan köz jazbay, artınan quıp otırıp, kündi batırıptı. Tüni boyı jatpay, qwstıñ wşqan jönimen Alataudıñ bir biiginen bwl da asıptı. «Bir jerde añğa tüsip, aynalıp, ayaldap qala ma?» – degen oymen erteñine tağı da küni boyı küder üzbey, betin bwrmay, künbatısqa qarap, jürip bara jatıp, elsizdegi jalğız üydi wşıratıptı. «Üyde kim bar-au?» – degende işte otırıp bir qız: «Üyde kim bolsa, sol bar-au», – deydi. «Seniñ neñ bar-au?!» «Däu de bolsa, Jalayır Şora şığarsıñ. Küni keşe aspanmen aspan bolıp bir bürkit ketip bara jatır edi. Sol seniñ qwsıñ eken ğoy! Ol bürkit sağan sälem aytıp ketti: «Qwstıñ babın bilemin-aq deuşi edi! Meniñ babımdı bile almadı. Men soğan ökpelep ketip baramın. Endigi jılı «qwlan şuında» amalsız kelemin. Sonda pälen degen şöldegi «qwlan şuı» kezinde meni sonan tapsın!» – depti.
Mäşekeñ, Mäşhür Jüsip Köpeev jazbasınıñ soñı: «Jalayır Şora degen bolğan eken. Zamanında kök jüzindegi qws ataulı bılay dep zarlap aytıptı desedi. «Aspanda wşsam, qanatım taladı. Jerge tüssem, Jalayır Şora aladı». Sondağı Jalayır Şora osı kisi eken», – dep bitedi. Mwndağı qwstar aytıptı dep berilgen joğarıdağı söz tirkesine nazar audarayıqşı, qwrmetti oqırman. Osında simvoldıq mol män-mağına, ülken wğım jäne meñzeu men işara jatır emes pe?!
Söz bolıp otırğan taqırıpqa öz uaqıtında ataqtı jazuşı Saparğali Begalin ağamız da qalam tartıptı. Wlt ziyalısı Şäybay Aymanovpen birigip jazıp, 1967 jılı «Qaynar» baspasınan şığarğan «Qıran turalı hikaya» kitabında: «Qwstı wstap alu ädisine jüyrik, qanattılardıñ minezin, önerin äbden jetik ayıra bilgen jalayır elinde Şora degen adam bolğan», – dep bastaladı oqiğa. «…Küzdiñ bir şuaqtı kezi eken. Şöp qurap, ağaştar japırağınan ayırılıp, jer quañ tartqan uaqıt. Onşaqtı kisimen jolauşılap Şora kele jatadı. Qws qaytıp qalğan mezgil. Alıstan wşıp kele jatqan bir qwstı körip, qasındağılar Şoradan bwl kele jatqan ne qws dep swraydı. Şora, ol bürkit, biraq tük almaytın, tışqannan basqa auqatı joq «sasqalaq sarı» degen teksiz bürkit, dep jauap beredi. Joldastarı bwğan nanıñqıramaydı. «Endeşe attarıñnıñ tizginin jinap, tarta wstap, dayar bolıñdar. Men senderge mwnıñ qorqaqtığın körseteyin», – deydi. Wşıp kele jatqan qws töbelerinen qanatın qağıp öte bergende: «Al, bäriñ qattıraq şuıldap, ayğaylap, attarıñmen dübirlete şabıñdar», – depti. Erigip kele jatqan jolauşılar ayğaydı sala tasırlatıp şaba jönelgende, qws tors etip jerge qwlap tüsedi. Kelse, şalqasınan tüsip, eki ayağın sermep, közi jıpılıqtap jatqan bir sarı qws. «Mine, kördiñder me? Ayğaydan zäresi wşıp, qorqıp qwlap tüskenin. «Sasqalaq sarı» osı», – dep jürip ketedi.
«Bwl Şoranıñ qwstı qanat qaqqanınan tanıp, qws minezin äbden tekserip jete bilgenin körsetedi», – deydi Sapekeñ. Söytedi de: «Şoranıñ jalğız twzağı qazaq añşılarına tegis belgili, – dep ekinşi äñgimeni jalğastıradı. – Añğa salatın tüz qwstarınan bireui öz betimen kökten sorğalap tüsip, jem alğanın körse, Şora ol qwstı oljasınan ayırıp, wşırıp jiberip, älgi qwstıñ jemtiginiñ üstine qıldan esip, jalğız ğana twzaq qwrıp ketedi. Şora ketkennen keyin qws qwrılğan twzaqtağı jemine qaytıp kelip qonıp, twzaqqa tüsip qaladı eken. Qws jemine qay jağınan kelip qonatının, qay jerden bastap jeytinin, qalay qwrsa twzaqqa tüsip qalatının ol äbden jetik bilgen».
Ataqtı qwsbegi turalı halıq aqını Qalqa Japsarbaev ta öz şığarmalarında jaqsı iz qaldırıptı. Oğan qart jıraudıñ «Şora qwsşınıñ äñgimesi» attı dastanı anıq dälel. Şığarmadağı oqiğa Jetisudağı Şopabay degen batırdıñ atağı alısqa ketken qwsbegini izdep keluinen bastaladı. Ol qolındağı bürkitiniñ key minezine tüsinbeytinin, sonı aytıp beruin swraydı. Şora qonaqtı kütip bolğan soñ, üyinen dalağa betteydi. Sol sätti aqın: «Batırdıñ qwsın qondırdı, Qwsşı Şora qolına. Qondırıp qwstıñ qol saldı, San eti men qoñına. Eki iığın qaradı, Qaradı jäne jonına. Qaradı qwstıñ jünine, Jüniniñ reñ-türine. Eşbir jeri kelmeydi, Körgen qwstarınıñ birine», – dep suretteydi. Bürkitti osılay äbden bayqap, qarap bolğan soñ qwsbegi batırğa bılay dep jauap beredi.
«…Qwsıñız sizdiñ bala qws, Şeşesi – bürkit, äkesi … Änşeyin bir qaraqws. Qıranğa bitken türi joq, Böktergi qwrlı küşi joq. Eki jaqtı alaqws. Sauısqan tırnaq salalı, Qarğa twmsıq qarjımsız… Moyını wzıq qwrıqtay, borbayı bar sırıqtay. Twtamğa sanı tolmaydı, Jemge toysa şaqşiıp, Wşırsañ wzaq wstatpay, Är qırqadan asadı. Basıñqırap qayırsañ, Äl-därmeni qaşadı. Qoya ber mwnı jönine, Barsın, tapsın öziniñ, Jan saqtaytın jerine».
Bürkit dep wstap jürgen qwsınıñ şata ekenin bilgen qonaq onıñ tomağası men ayaqbauın alıp, japan tüzge wşırıp jiberedi. Sodan soñ Şorağa: «Nağız qırandı qaydan tabamın? Sonı wstap, tabuğa kömektes», – dep qolqa saladı. Sonda qwsbegi oğan Joñğar Alatauınıñ üş-tört jerin atap, solarğa ärtürli mal töli: qwlın, qozı, laq, bwzau baylanğan torlar qwru kerek ekenin, sonda osılardıñ äyteuir bireuine özi aytqan qws töresiniñ tüsetinin aytadı. Arada biraz uaqıt ötkende solay boladı da. Onı aqın bılay bayandaydı: «Kökdombaqtağı torınıñ, Bir jağı qalğan jığılıp. Baylap qoyğan ker qwlın, Ölip jatır tığılıp, Qoyğan kerme ağaştıñ, Qalıptı bäri bwzılıp… Qwstı batır körgende, Közi ketti qızığıp!» Sodan oljalı künge mıñ täube aytqan Şopabay batır 11 kün jol jürip, Şora auılına kelip jetedi. Torğa tüsken qıranğa köñili tolğan qwsbegi oğan: «Qwstıñ atın aytayın, Şüydeli ayaq kökşegir. On sausağı süyegi, Süyek emes kök temir. Jandı asıldıñ jaqsısı, Eki qanat, bir qwyrıq, Aspanda jeldep, kökte jür», – degen sipattama berip, batırğa qwttı bolsın aytadı. Kökşegir atın ielengen sol qws keyin bükil Jetisudağı qıran ataulınıñ aldı bolıp, alğırlığı altı alaşqa añız retinde taraptı.
Äñgimemizdiñ soñın osı taqırıpqa qalam tartıp, qwndı derek qaldırğan ğwlama ğalım Älkey Marğwlannıñ jazbasımen qorıtındılağandı jön körip otırmız. Akademik ağamız 1950-1951 jıldarı qaytalap soqqan quğın-sürgin qısımımen arheologiyalıq jwmıstardan alşaqtap, etnografiya, önertanumen aynalısqan. Sol kezderi Jezqazğan, Balqaş, Semey jäne Jetisu jerlerin aralaudan keyin «Sayat qwstarı» attı eñbegi düniege kelgen. Qazir ğalım Twrsın Jwrtbaydıñ arhivinde saqtaulı twrğan osı jazbada Jalayır Şoranıñ bir qırı bılay bayandaladı. «Qolğa jaqsı üyretken sayat qwstarı öte jaydarı, qwbılğış, neşe aluan minezge tüsip twratın oynaqı keledi. Bwl, äsirese, swñqar, laşın, qarşığa, twyğın siyaqtı qwstardıñ minezine qatıstı erekşelik. Tüzde öz erkimen jürgende bwlar sıñarımen mereke qwrıp, masayrap, birin-biri quıp, keyde böten qws kezdesip qalsa, olardı qatarlarına jolatpay, şetke qaqpaylap otıradı. Ataqtı qwsbegi Jalayır Şora (HVİİİ ğ.) qıran qwstardıñ osınday merekesin bwzbaymın dep, jaz şığa olardıñ erkegi men wyabasarın elsiz jerdegi qws wşıp kete almaytın töbesi jabıq, keñ, ülken üñgirlerdiñ işine bos qoyıp wstağan. Keyde özine bauır basıp, eşqayda ketip qalmaytın qwstardı taudıñ işindegi qiyağa erkin jiberip, jwmırtqalatıp, sondağı betkeyge jemdi özi jetkizip twrğan. Iesine üyrengen qws tüz qanattıları sekildi seskenbeydi, jwmırtqasın qızğanbaydı, qayta jem izdegen kezinde taudıñ işin jañğırtıp, şu köterip, qwsbeginiñ tez jem äkeluin kütedi. Sayat qwstarınıñ dauısı alısqa estiletin aşıq keledi. Olardı dwrıs baulıp üyretse, orman, tau işinde qwsınan abaysızda ayırılıp qalğan qwsbegi onı dausınan barıp tauıp aluğa boladı. Jalayır Şora osını jaqsı bilgen».
Alaş jwrtına atı belgili aqsaqaldarımız ataqtı qwsbegi turalı osılay deydi. Bwl jazbalardıñ wlttıq salt-dästür men halıqtıq mwralarğa saqtıqpen qaraytın keñestik qiın kezeñde jazılğanın eske alsaq, joğarıdağı pikir, lebiz, derekter uaqıt sınınan sır bermey ötken nağız nanımdı mısaldar dep aytuğa äbden boladı. Osı qwndı ülgilerdi negizge ala otırıp: «Endi el arasında atalmış taqırıpqa qatıstı qanday añız äñgimeler, oqiğa, hikayalar bar?» – degimiz keledi. Maqsat – solardı jinastıru, olardıñ işindegi ataqtı qwsbegi jöninde bwrın-soñdı bügingi wrpaq estimegen, bilmegen tıñ dünieler bolsa, jwrtşılıqqa swrıptap wsınu. Sonda biz söz etken taqırıp tolığıp, onıñ mazmwnı jaqsı tälim-tärbielik sipatqa ie bolar edi. Osığan baylanıstı hattarıñızdı kütemiz, qwrmetti oqırman!
Janbolat AUPBAEV, «Egemen Qazaqstan»
Pikir qaldıru